İMPARATORLUKTAN ULUS DEVLETE TÜRK İNKILÂP TARİHİ

10. Baskı

ISBN 978-605-318-594-9 DOI 10.14527/9786053185949

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2017, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anı- lan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektro- nik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki- taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta- nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri- miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar- lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Eylül 2005, Ankara 10. Baskı: Ekim 2017, Ankara

Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA

(0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

iii ÖN SÖZ

Türk Đnkılâbı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu, insanlık tarihinin en büyük kırılma noktalarından birinde gerçekleşmiştir. Öyle ki, dünyanın yer altı ve yer üstü zenginliklerinden daha büyük pay koparmak için XIX. yüz- yıldan beri büyük bir siyasî, askerî ve ekonomik savaşım içine giren Batılı emperyalist güçler, Türk Đnkılâbı’nın filizlendiği ve onun önderinin büyük bir kahraman ve lider olarak tarih sahnesine çıktığı Birinci Dünya Sava- şı’nda son kozlarını oynamışlardır. Bu savaş, dünya siyasî düzeninde tarihin o zamana kadar kaydetmediği şiddette büyük bir depreme yol açmıştır. Zi- ra, bu savaşın ardından üç büyük imparatorluk, Alman Đmparatorluğu, Avusturya – Macaristan Đmparatorluğu ve Osmanlı Đmparatorluğu çökmüş;

Çarlık Rusyası’nda ise rejim yıkılmış, yerine komünizme dayalı Sovyetler Birliği kurulmuştur. Milyonlarca insanın yaşamına mal olan bu savaşta ka- zanan tarafta olan Đngiltere, Fransa ve Đtalya, emperyalist paylaşım projele- rine uygun olarak, savaş öncesi hedeflerine ulaşmışlardır. Paylaşılan coğraf- ya ise, hem stratejik önemi, hem de zengin petrol bölgelerinin varlığı başta olmak üzere, sahip olduğu doğal zenginliklerle Osmanlı toprakları olmuş- tur. Türk milleti, asırlardır vatan bildiği üç kıtaya yayılmış bu coğrafyayı savunabilmek için, bir milyondan fazla evlâdını feda etmiştir.

Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Türk milleti, 1911’de başlayan Trablusgarp Harbi’nden beri süren savaşlarda yalnızca koca bir imparator- luğu değil, bütün maddî ve manevî varlığını da kaybetmiştir. Savaş sonunda imzalanan ateşkes ve barış antlaşmaları, Osmanlı yönetimi ve müttefikleri tarafından tam bir teslimiyetle kabullenilmiştir. Đşte, tüm umutların tüken- diğinin sanıldığı, pek çok siyasetçi ve aydının Đngiltere veya Amerika Birle- şik Devletleri’nin himayesi altına girmeyi savunmaya başladığı bir dönemde, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün yeniden ayağa kaldırdığı Türk milleti, ver- diği Millî Mücadele sonunda kendisine dayatılan esaret zincirlerini kırmış- tır. Bu nedenle Yakup Kadri [Karaosmanoğlu]’nin deyimiyle Millî Mücade- le, Türk’ün “Đkinci Ergenekon”udur. Çünkü, böylece Türk milletini Anado- lu’dan söküp atmayı ve nihayet Orta Asya’ya sürmeyi, hiç değilse Đç Anado- lu bozkırına hapsetmeyi hedefleyen gizli antlaşmalar suya düşmüş, Osmanlı Đmparatorluğu’nun yıkıntıları üzerinde tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurulmuştur.

Millî Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla, Türk mille- tinin tarihinde yepyeni bir dönem başlamıştır. Bu yeni dönemde, Atatürk’ün önderliğinde gerçekleştirilen Türk Đnkılâbı ile Türkiye, kendisi gibi geri kalmış bir tarım ülkesinde ilk kez görülen büyük bir çağdaşlaşma projesini

iv

Elbette, kaydedilen gelişmelere karşın Türkiye, henüz Atatürk’ün “çağdaş uygarlığın üzerine çıkma” hedefini gerçekleştirmiş değildir. Nihaî hedefe ulaşabilmek için Atatürk’ün tek manevî mirasım dediği “akıl” ve “bilim”

yolunda yürümeye devam edilmelidir.

Birinci Dünya Savaşı öncesindekilere benzer siyasî, askerî ve ekono- mik rekabetin büyük bir ivme kazandığı, coğrafyamızın büyük paylaşım kav- galarına gebe olduğu günümüzde Türk İnkılâbı ve onun yönünü belirleyen Atatürkçü düşünce sistemi, Türk milleti için Cumhuriyet tarihinde hiç ol- madığı kadar önemli hale gelmiştir. Elinizdeki kitap, Osmanlı İmparatorlu- ğu’nun çöküşü, Millî Mücadele ve Türk İnkılâbı ile Cumhuriyet’in Atatürk sonrasında geçirdiği evrimi irdeleyerek, okuyucuya günümüzdeki gelişmele- ri doğru okuma/değerlendirme ve geleceğe yönelik bir bakış açısı oluştur- mada katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.

Sözlerime son verirken kitabın ortaya çıkması sırasındaki özverili ça- lışmalarından dolayı Prof. Dr. Tülay Âlim Baran, Dr. Edip Başer, Prof. Dr.

Süleyman Beyoğlu, Dr. Handan Diker, Prof. Dr. Vahdettin Engin, Prof. Dr.

Cezmi Eraslan, ve Doç. Dr. Arzu M. Nurdoğan’a teşekkürlerimi sunuyo- rum. Ayrıca Sayın Servet Sarıkaya’nın şahsında kitabın basım ve yayımını büyük bir istek ve titizlikle gerçekleştiren Pegem Akademi ailesine de te- şekkür etmeyi zevkli bir görev kabul ediyorum.

Genel olarak okuyuculara ve özellikle de Mustafa Kemal Atatürk’ün Türk bağımsızlığını ve Türkiye Cumhuriyeti’ni emanet ettiği gençliğimize faydalı olması ümidiyle…

İstanbul - Göztepe, Ekim 2015

Prof. Dr. Cemil Öztürk Editör

v

EDİTÖR VE YAZARLAR*

Tülay Âlim Baran, Prof. Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü A.B.D.

Müdürü.

Edip Başer, Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü A.B.D.

Emekli Öğretim Üyesi.

Süleyman Beyoğlu, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Atatürk İlkele- ri ve İnkılap Tarihi Bölüm Başkanı.

Handan Diker, Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yarı Za- manlı Öğretim Üyesi

Vahdettin Engin, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi.

Cezmi Eraslan, Prof. Dr. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte- si Tarih Bölümü Cumhuriyet Tarihi Ana Bilim Dalı öğretim üyesi.

Arzu M. Nurdoğan, Doç. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı öğretim görevlisi.

Cemil Öztürk, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Öğretim Üyesi

* Editör ve yazarlar soyadlarına göre sıralanmıştır.

vi

Editör ve Yazarlar ... v

Đçindekiler ... vi

Kısaltmalar ... xiii

Giriş ... 1

BĐRĐNCĐ KISIM

TARĐHÎ ZEMĐN

BATI UYGARLIĞININ YÜKSELĐŞĐ

Avrupa’nın Avrupalaşma Süreci Rönesans ve Reform ... 11

Rönesans ... 11

Reform ... 13

Aydınlanma Çağı ... 14

Fransız Đhtilali ... 16

Sanayi Devrimi ... 19

Avrupa’da Demokratik Devrimler Süreci ... 22

Ulus Devletlerin Đnşası ... 24

Sömürgecilik Çağı ... 27

Büyük Savaş ve Sarsıntıları ... 28

Kaynakça ... 33

2. BÖLÜM

OSMANLI ĐMPARATORLUĞU’NUN DEVAMLILIK VE MODERNLEŞME MÜCADELESĐ: TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ’NĐN TARĐHÎ TEMELLERĐ

III. Selim ve Reformları ... 39

Nizam-ı Cedit’in Kuruluşu ... 41

Đkamet Elçiliklerinin Açılması ... 43

Reformların Sonu ... 44

II. Mahmud Dönemi ... 45

Alemdar Mustafa Paşa ve Đcraatları ... 45

II. Mahmud Reformları ... 47

Tanzimat Dönemi Reformları ... 50

vii

Tanzimat ve Islahat Fermanları...50

Tanzimat ve Merkezi İdare...54

Tanzimat ve Eğitim...55

Vilayetler Kanunu ve Taşra İdaresi ve Merkeziyetçilik...58

Yeni Osmanlılar ve I. Meşrutiyet’in İlânı ...59

II. Abdülhamid Dönemi...63

İttihat ve Terakki Cemiyeti ...66

Devleti Kurtarmaya Yönelik Fikir Akımları ...68

İkinci Meşrutiyet Dönemi...71

II. Meşrutiyet’in İlânı ...71

İttihat ve Terakki İktidarı Politikaları...72

II. Meşrutiyet Dönemi’nde Muhalefet...74

31 Mart Olayı ...75

Trablusgarp ve Balkan Savaşları...78

I. Dünya Savaşı ...81

Kapitülâsyonların Kaldırılması ...82

I. Dünya Savaşında Cepheler...83

Kaynakça ...90

İKİNCİ KISIM

YENİDEN DOĞUŞ/MİLLİ MÜCADELE

MİLLÎ MÜCADELE’NİN ÖRGÜTLENMESİ VE KUVÂ-YI MİLLİYE

Mütareke Döneminde Kurulan Cemiyetler, Yurdun İşgaline Tepkiler...98

Genel Durum ...98

Millî Mücadeleye Yararlı Cemiyetler ...99

Millî Mücadeleye Zararlı Cemiyetler...103

Osmanlı Hükümetinin Tutumu ...104

Mustafa Kemal Paşa’nın Tepkisi ve Anadolu’ya Geçişi ...106

Mustafa Kemal’in İstanbul’daki Çalışmaları ve Samsun’a Çıkışı...106

Amasya Genelgesi ...109

Millî Uyanış ve Kongreler...111

Erzurum Kongresi ...111

Sivas Kongresi...113

Diğer Kongreler...115

Amasya Görüşmeleri ve Protokolleri...116

Meclis-i Mebusan’ın Yeniden Açılması ve Misak-ı Millî’nin İlânı ...118

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Açılması ...120

Kaynakça ...123

viii

TÜRK KURTULUŞ SAVAŞI

Kuvâ-yı Milliye...125

Kuvâ-yı Milliyeye Karşı Tepkiler ve İç İsyanlar ...125

Sevr Antlaşması: İmparatorluğun Tasfiyesi...128

İtilâf Devletleri Arasında İttifakın Çözülmesi...131

Ermenilerin Doğu Anadolu’daki İşgaline Son Verilmesi...132

Güney ve Batı Anadolu’da Silâhlı Direniş...133

Güney Cephesi...133

Yunan Taarruzu Karşısında Kuvâ-yı Milliye ...136

Diğer Yerlerdeki Kuvâ-yı Milliye Faaliyetleri...138

Kuvâ-yı Milliye’den Düzenli Orduya...140

Megali İdea’nın İflâsına Doğru ...141

Birinci İnönü Savaşı...141

İçte Anayasal Düzenleme: 1921 Teşkilat-ı Esasîye Kanunu...142

Londra Konferansı ...142

Moskova Antlaşması...144

İkinci İnönü Savaşı ...144

Zaferlerden Geri Çekilişe: Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri ...146

Sakarya Savaşı ve Sonrasındaki Gelişmeler...147

Ankara İtilâfnamesi...148

Başkomutanlık Meydan Savaşı ...149

Kurtuluş Savaşı’nda İnsan Zayiatı...152

Millî Mücadele’nin Malî Kaynakları ...153

Silâhlı Direnişten Diplomatik Mücadeleye ...155

Mudanya Ateşkes Antlaşması...155

Lozan Konferansı ve Barış Antlaşması ...156

Lozan Barış Antlaşması’nın Önemi...159

Kaynakça ...161

ÜÇÜNCÜ KISIM

TÜRK İNKILÂBININ YAPILANMASI

SİYASAL ALANDA YENİDEN YAPILANMA

Cumhuriyet Halk Fırkası’nın Kuruluşu ...168

Cumhuriyet’in İlânı ...169

ix

Cumhuriyet Kavramı ve TBMM Hükümeti Rejimi...169

Cumhuriyet’in İlânı ...172

Halifeliğin Kaldırılması ...173

İslâm Geleneğinde ve Osmanlı Devleti’nde Halifelik Kurumu ...173

Hilâfetin Kaldırılması...174

Son Adım İçin Zeminin Hazırlanması ...175

Yeni Anayasal Rejim: 1924 Anayasası...179

Siyasal İnkılâplara Karşı Tepkiler ve Çok Partili Sisteme Geçiş Denemeleri...180

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası...181

Şeyh Sait İsyanı ...182

İzmir Suikastı ...183

Takrir-i Sükûn Kanunu ve Rejimi ...184

Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı ...184

Menemen-Kubilay Olayı ...186

Kaynakça ...187

6. BÖLÜM

LÂİK HUKUK SİSTEMİNİN KURULUŞU

Osmanlı Hukuk Sistemi ...189

Ulusal Egemenliğe Dayalı Lâik Devlet Düzeninin Kurulması ...192

Ulusal Egemenliğin Gerçekleştirilmesi...193

Devlet Düzeninin Lâikleşmesi...194

Temel Yasaların Yapılması ...201

Kaynakça ...203

7. BÖLÜM

SOSYAL VE KÜLTÜREL YAŞAM

Giyim Kuşamın Çağdaşlaşması...207

Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması...211

Milletler Arası Zaman, Rakam ve Ölçü Birimlerinin Kabulü...213

Bayram ve Ulusal Tatil Günlerinin Düzenlenmesi ...215

Soyadı Kanunu ve Eski Unvanların Yasaklanması ...215

Kültürel Gelişmeler...217

Cumhuriyetin Fikir Temeli: Millî Kültür...217

Tarih Çalışmaları ve Türk Tarih Kurumu...218

Dil Çalışmaları ve Türk Dil Kurumu...222

Sanat Yaşamı ...225

Kaynakça ...238

x

Cemil Öztürk (241–266)

Giriş ...241

Osmanlı Mirası ...242

Sistemin Temelleri...244

Atatürk’ün Eğitim Görüşü...245

Anayasa: Teşkilât-ı Esasiye Kanunu ...246

Cumhuriyet Halk Partisi Programları ...246

Hükümet Programları ...247

Maarif Kongresi ve Heyet-i İlmiye Kararları...248

Eğitimde Çağdaşlaşma ...248

Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Eğitim ve Öğretimin Birleştirilmesi...249

Karma Eğitim...251

Harf İnkılâbı ve “Millet Mektepleri” ...253

Okul Öncesi, İlk ve Ortaöğretimde Gelişmeler ...256

Okul Öncesi Eğitim ...256

İlköğretim...257

Ortaöğretim...258

Yüksek Öğretim ve Bilim...261

Dârülfünun Reformu: İstanbul Üniversitesi’nin Kuruluşu ...261

Yüksek Öğretimdeki Diğer Gelişmeler ...263

Kaynakça ...264

9. BÖLÜM

EKONOMİK GELİŞMELER

Yarı Sömürgelikten Tam Bağımsızlığa ...267

Osmanlı Mirası...267

Millî Mücadele’nin “Tam Bağımsızlık” Misyonu ...270

Sevr Modeli: Bir Emperyalizm Projesi...271

Lozan Antlaşması: Tam Bağımsız Türkiye’nin Tescillenmesi...272

Liberal Sanayileşme ve Kalkınma Politikası Yılları (1923–1929)...274

Devralınan Ekonomik Miras ...275

Türkiye İktisat Kongresi...275

Âşar Vergisinin Kaldırılması...277

Maliye Politikası ...277

Sanayileşme ve Finans Sektörü...278

Ulaşım Politikası ve Demir Yolu Seferberliği ...280

Ekonomik Bağımsızlığın Tamamlanması...281

Devletçi Sanayileşme ve Kalkınma Dönemi (1930–1938) ...282

Ekonomi Politikasında Köklü Değişimin Nedenleri...282

xi

Devletçiliğin Karakteristik Özelliği ...284

Devletçiliğe Geçiş ...285

Sanayileşme...285

Tarım ...287

Yabancı Sermaye, “Millîleştirme” ve Dış Borçlar...287

Özel Sektörün Gelişmesi...288

Ulaştırma...288

Dış Ticaret...289

Genel Değerlendirme...289

Kaynakça ...290

10. BÖLÜM

ATATÜRK TÜRKİYESİ’NİN DIŞ POLİTİKASI

Yunanistan ile İlişkiler ...295

Türk-İtalyan İlişkileri ...296

Türk-Sovyet İlişkileri...297

Türk-Fransız İlişkileri ve Hatay Meselesi ...297

Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne Girişi...303

Balkanlar ve Orta Doğu’da İş Birliği ve Barış Kuşağı Oluşturma Politikası...303

Balkan Paktı...304

Sâdâbat Paktı ...306

Boğazlarda Egemenliğin Tamlanması: Montreux Boğazlar Sözleşmesi ...307

Kaynakça ...310

11. BÖLÜM

TÜRK İNKILÂBININ DAYANDIĞI TEMEL İLKELER

Atatürk İlkeleri ...316

Cumhuriyetçilik ...316

Milliyetçilik...318

Halkçılık ...320

Devletçilik ...321

Lâiklik...323

İnkılâpçılık...325

Kaynakça ...327

xii

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDAN XXI. YÜZYILA TÜRKİYE

Siyasal Yaşam ... 331

Ekonomik Gelişmeler ... 336

Hukuk ... 342

Günlük Yaşam ... 345

Dış Politika ... 348

Genel Olarak ... 348

İkinci Dünya Savaşı ... 350

Savaş Sonrası ... 353

Avrupa Birliği Üyeliği ... 358

Türk-Amerikan İlişkileri ... 359

Ulusal Güvenlik ... 362

Küreselleşme Sürecinde Ulus Devlet ve Değişen Güvenlik Stratejileri ... 362

Ulusal Güvenlik Kavramı Hakkında Genel Görüş ve Anlayış ... 363

Kaynakça ... 369

13. BÖLÜM

ÇAĞDAŞ GELİŞMELER IŞIĞINDA ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SİSTEMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Kaynakça ... 378

BEŞİNCİ KISIM EKLER EK-1………...…………381

EK-2………..………….382

EK-3……….……..383

EK-4……….………..384

GİRİŞ

Cemil Öztürk

Bu kitap, Osmanlı İmparatorluğu’nun enkazı üzerinde bir ulus devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ve verdiği çağdaş uygarlık düzeyini yakalama mücadelesini konu almaktadır. Bu itibarla kitabın konusu, esasen bir imparatorluktan ulus devlete geçişin öyküsüdür. Söz konusu tarihî geçiş, yalnız iç dinamiklerin etkisiyle değil, fakat aynı zamanda Batı emperyaliz- minin dünyayı ve Osmanlı coğrafyasını paylaşma kavgasının bir ürünü olan Birinci Dünya Savaşı’nın ve müteakiben İmparatorluğun çöküşünün sonucu olarak gerçekleşmiştir. Türk milleti, bu çöküşün ardından Türkiye Cumhu- riyeti’ni kurabilmek için XX. yüzyılın ilk antiemperyalist savaşını vermiş ve bu savaştan büyük bir zaferle çıkarak, dünyanın tüm mazlum milletlerine Batının emperyalist güçlerinin yenilebileceğini göstermiştir.

Türk milletinin I. Dünya Savaşı’nın ardından verdiği ve Türk İstiklâl Harbi’ni de içine alan büyük antiemperyalist savaşıma Millî Mücadele de- nir. Millî Mücadele’nin aslî hedefi, Misak-ı Millî’de ilân edilmiştir. Kongre- ler döneminde de vurgulanan bu hedef, tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurmaktır. Tam bağımsızlık, devletin her alanda hiçbir yabancı gücün gü- düm ve/veya denetiminde olmamasıdır. Türkiye, Lozan Barış Antlaşması ile bu niteliğe sahip bir devlet haline gel(ebil)miştir.

Lozan Barış Antlaşması ile tam bağımsızlığını geri alan Türkiye, son yüzyılın büyük dâhisi Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde, büyük bir çağdaşlaşma mücadelesine girişmiştir. Bu mücadele süreci, Türk İnkılâbı olarak adlandırılmıştır. Bundan dolayı, 1934 yılında Millî Mücadele’yi ve Türk İnkılâbı’nı Türk gençliğine öğretmek amacıyla üniversitelerde veril- meye başlanan derse de ‘Türk İnkılâp Tarihi’ adı verilmiştir. Bu kitaba İm- paratorluktan Ulus Devlete Türk İnkılâp Tarihi adının verilmesi, bir yandan sözü edilen geleneğe bağlı kalma, diğer yandan da Türk İnkılâbı’nın iki bo- yutuna, yani imparatorluktan ulus devlete geçiş süreci ve çağdaşlaşma evre- sine vurgu yapma amacını taşımaktadır.

Bu bölümde, elinizdeki kitabın etkili bir şekilde kullanılmasını sağla- mak üzere, önce bir kavramsal çerçeve oluşturulmuş, daha sonra kitabın yapısı/plânı betimlenmiş ve nihayet kullanıcılar için pedagojik önerilere yer verilmiştir.

Kavramsal Çerçeve

Türk İnkılâp Tarihi ve Cumhuriyetimizin tam olarak anlaşılabilmesi için bazı kavramların yeterince bilinmesi gerekmektedir. Aşağıda bu kav- ramlardan bazıları hakkında kısa açıklamalara yer verilmiştir.

Ulus Devlet

Lozan Barış Antlaşması ile uluslar arası diplomatik meşruiyet kaza- nan Türkiye Cumhuriyeti’nin en belirgin özelliği ulus devlet olmasıdır. İm- paratorluklardan farklı olarak, ortak bir vatan üzerinde tek bir milletin var- lığını öngören ulus devlet [nation state] modeli Batı’da doğmuştur. Türkiye, Fransa modeline göre oluşmuş bir ulus devlettir. Fransa, farklı etnik ve dinî kökenlerden gelen tüm yurttaşlarını birer Fransız olarak kabul eder. Türki- ye Cumhuriyeti de Atatürk’ün “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türk, Kürt, Çerkez, Laz … Türkiye halkına Türk milleti denir.” şeklindeki sözleriyle özet- lenen ‘millet’ [ulus] anlayışında görüldüğü gibi, tüm yurttaşlarını Türk mille- tinin birer mensubu olarak kabul eder. Aynı şekilde Amerika Birleşik Dev- letleri [ABD] de bir ulus devlettir ve yerli halkın yanı sıra dünyanın farklı ülkelerinden göç etmiş tüm yurttaşlarının ‘Amerikan ulusu’nu [American nation] meydana getirdiğini öne sürer. Tüm ulus devletler, farklı alt kültür- lere mensup yurttaşlarını bir üst kültür/kimlik etrafında birleştirir. Ata- türk’ün önderliğinde Türk İnkılâbı’nın en büyük hedefi, bir ulus devlet kül- türü oluşturmaktır. Atatürk “Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür.” di- yerek, kültürün önemine işaret etmiştir ve hiç kuşkusuz bu millî kültürdür.

Atatürk Türkiyesi için millî kültür, millî birlik ve bütünlüğün de güvencesi- dir. Bu bakımdan kültür birliğinin bozulmasını, millî birlik ve bütünlük için bir tehdit olarak görür.

Üniter Devlet

Türkiye Cumhuriyeti’nin ulus devlet niteliğini pekiştiren bir başka önemli özelliği de üniter devlet [unitary state: tekil devlet] olmasıdır. Üniter devlet, federal devletlerden farklı olarak, ülke yönetimiyle ilgili yetkile- ri/kuvvetleri merkezde toplar. Türkiye bu bakımdan da Fransa’ya benzer.

Fransa’da da merkezî yönetimin yetkileri, yerel yönetimlerinkilerle kıyasla- namayacak kadar fazladır. Buna karşılık, birer ulus devlet olan Almanya ve ABD ise federal yönetim yapısına sahiptir. Bu ülkelerde yerel hükümet ve parlâmentolar vardır. Kısaca Türkiye ve Fransa tipi siyasî yapılar merkezi- yetçi, Almanya ve ABD tipi siyasî yapılar adem-i merkeziyetçi yani yerinden yönetimcidir. Fransa, yerel yönetimlerin fazla güçlenmesinin millî bütünlü-

Giriş / Cemil Öztürk 3

ğünü tehdit edeceğini kabul eder. Nitekim, Avrupa Birliği [AB]’nin yerel yönetimlerin güçlendirilmesi yönündeki bazı taleplerini, bu gerekçeyle red- detmiştir. Türkiye Cumhuriyeti de Osmanlı dönemindeki acı deneyimlerin de etkisiyle merkeziyetçiliği benimsemiş, üniter devlet yapısının zayıflama- sına yönelik gelişmeleri, millî birlik ve bütünlüğü için bir tehdit olarak algı- laya gelmiştir.

Lâiklik - Sekülerizm

Türkiye Cumhuriyeti’nin belirleyici niteliklerinden birisi de lâik olma- sıdır. Lâiklik, kimi zaman sekülerizm ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.

Bu iki kavram, terminolojik olarak birbirleriyle yakın anlamlara sahip olsa- lar bile, tarihî gelişim süreç ve özellikleri bakımından iki farklı gele- nek/modeli temsil etmektedirler. Lâiklik, Fransa’da gelişen din - devlet ilişkileri geleneğini, sekülerizm ise aynı konuda İngiltere ve ABD’deki uygu- lamaların örnek olarak verilebileceği Anglosakson modelini adlandırmada tercih edilmektedir.

Türk lâikliği, Anglosakson tipi sekülerizmden farklıdır. Her ikisi de temelde devlet işlerinin akla ve bilime dayandırılmasını öngörürken, seküler yapıda din ve devlet arasında daha liberal ilişkiler vardır. Örneğin ABD’de kamusal yaşamda dinî semboller kullanılır; İngiltere’de devlet başkanı olan kraliçe aynı zamanda –sembolik de olsa- Anglikan Kilisesi’nin de ruhanî lideridir. Bununla beraber, devlet din eğitimini tamamıyla halka bırakmıştır.

İbadethanelerin yapılması ve din adamlarının maaşları halk/vakıflar tarafın- dan finanse edilir. Türk lâikliğinde ise devlet, bu kitapta görüleceği gibi, devlet işleri ve kamusal alanın düzenlenmesinde yalnız aklı ve bilimi rehber edinmekle beraber, seküler sistemden farklı olarak –Diyanet İşleri Başkan- lığı aracılığıyla- dinî yaşamın düzenlenmesinde aktif rol alır.

İnkılâp, Reform ve İhtilâl

Burada son olarak değinilmesi gereken temel kavramlar, inkılâp [dev- rim] ve reform [ıslahat]dur. İnkılâp, bir toplumdaki çağın gereksinimlerini karşılamayan, bozulmuş mevcut düzen ve/veya kurumların kısa sürede zorla yıkılıp, yerine çağdaş olan yenisinin kurulmasıdır. Dünyada birçok inkılâp türü vardır: Fransız İnkılâbı, Amerikan İnkılâbı, Sanayi İnkılâbı gibi. Türk İnkılâbı bunların birçok özelliğini bir arada barındırdığı için, kendine özgü- dür. İnkılâp, ihtilâl ve reform sözcükleriyle karıştırılmamalıdır. İhtilâl, bir düzenin zorla değiştirilmesi amacıyla mevcut olanı yıkmak için güç kullan- ma aşamasıdır; bu aşamada henüz yeni düzeni kurma söz konusu değildir.

Türk İnkılâbı’nda, ihtilâl ile inkılâp iç içe girmiştir. Çünkü, Millî Mücadele

yıllarında bir yandan mevcut düzene baş kaldırılırken, diğer yandan da yeni düzenin temelleri atılmıştır. Reform ise, mevcut düzenin içinde aksayan bir kurumun düzeltilmesi girişimidir. Meselâ, Osmanlıların XVIII. yüzyılın sonlarından beri yapmış olduğu düzenlemeler, birer reform yani ıslahattır:

III. Selim ıslahatları, II. Mahmut ıslahatları gibi.

Kitabın Yapısı/Plânı

Bu kitap, dört kısımdan oluşmaktadır. Her kısım, Türk İnkılâbı’nın oluşum, gelişim ve evrimini konu alan bölümleri içermektedir.

Birinci Kısım, genel olarak Türk İnkılâbı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihsel temellerini anlatmaktadır. Bu bağlamda, I. Bölüm Türkiye’deki çağdaşlaşma hareketlerini büyük ölçüde etkileyen Batı uygarlığının yükselişi ile emperyalizmin doğuşu ve gelişimini, II. Bölüm Osmanlı İmparatorlu- ğu’nun Batı emperyalizmi karşısındaki var olma ve çağı yakalama mücade- lesini konu almaktadır. Bu bölümler, Türk İnkılâbı’nın tarihsel derinliğinin ve bu özelliğinin sağladığı yaşama ve kendini yenileme dinamizminin anla- şılması bakımından büyük önem taşımaktadır.

İkinci Kısım, hem I. Dünya Savaşı’ndan yenik çıkan Osmanlı İmpara- torluğu’nun tarihe gömülüşünü, hem de Mustafa Kemal Atatürk’ün önder- liğinde Batı emperyalizmine karşı verilen bir ölüm kalım savaşından sonra tam bağımsız bir ulus ve üniter devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin do- ğuşunu konu alan iki bölümden meydana gelmektedir. Burada ele alınan süreç, kimi tarihçilere göre, Türk İnkılâbı’nın “ihtilâl” aşamasını oluştur- maktadır.

Üçüncü Kısım, Atatürk Döneminde Türk İnkılâbı’nın farklı alanlarda nasıl geliştiğini ve Atatürkçü Düşünce Sistemi’nin/Kemalizmin dayandığı temel ilkeleri irdelemektedir. Bu Kısım’ı meydana getiren bölümlerde ko- nular, konuyla ilgili diğer kitapların büyük bir kısmı gibi kronolojik olarak değil, tematik olarak ele alınmıştır. Böylece, okuyucuların belli alanlarda kavram geliştirebilmeleri, konuları kendi kronolojik derinlik ve bütünlüğü içinde kavrayabilmeleri sağlanmak istenmiştir.

Dördüncü Kısım, Atatürk’ten sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin gelişi- mini ve çağdaşlaşmanın evrimini konu almaktadır. Bu kısım, Türk gençliği- nin ve genel okuyucuların Türk İnkılâbı’yla elde edilen Cumhuriyet kaza- nımlarının Atatürk’ün vefatından sonra nasıl bir evrim geçirdiğini kavrama- larına yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

Giriş / Cemil Öztürk 5

Kullanım Yöntemi Üzerine Öneriler

Bu kitabın hedef kitlesi, genelde Türk İnkılâbı ve Türkiye Cumhuri- yeti tarihine ilgi duyan tüm okurlar olmakla birlikte, özelde yüksek öğretim kurumlarında öğrenim gören öğrencilerdir. Bu nedenle, burada, yıllarca Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi dersi vermiş bir öğretim üyesi ve bir sosyal bilimler eğitimi uzmanı olarak, söz konusu dersin öğretimi ve bu çerçevede elinizdeki kitabın etkili kullanımı hakkında bazı önerilerde bulunmak istiyo- rum.

Bilindiği gibi, XX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren dünya Bilgi Ça- ğına girmiştir. Gelişen bilgi ve bilişim teknolojisi, bilginin üretim ve payla- şım hızına, insanlık tarihinde görülmemiş bir ivme kazandırmıştır. Artık,

“bilginin ömrü kelebeğinki kadar kısadır.” İnsanlığın bilgi birikimi, her beş yılda bir ikiye katlanmaktadır. Dahası, en gizli bilgiler dahi metropollerin en varlıklı kimselerinden, bir bilgisayara ve internet erişimine sahip küçük bir köyün sakinlerine kadar, binlerce kişi tarafından aynı anda paylaşılabilmek- tedir. Bu olanaklar, eğitimde 1980’lere kadar teoride değilse bile, uygula- mada egemen olan geleneksel eğitimsel paradigmaları tahtından indirmiştir.

Bilginin kitap sayfalarında ve zihinlerde depolandığı yıllardaki öğretmen merkezli, ezbere dayalı öğretim stratejileri işlevini/etkinliğini kaybetmiştir.

Çünkü, hem ezberlenen bilgi kalıcı olmadığı gibi günlük yaşamdaki sorunla- rı çözmede de kullanılamamakta, hem de öğrenciler okulda öğrendiklerin- den çok farkı içerikteki bilgileri, bilgi teknolojileri –ve özellikle de internet- aracılığıyla kısa zamanda edinebilmektedir.

Öğrenciler, kimi zaman daha cazip görsel ve işitsel ortamlarda sunu- lan bu bilgiler ile okulda öğrendikleri arasında çelişkiye düşebilmektedir.

Bu çelişkilerin sürüp gitmesi, bazen öğrencilerin duygu ve düşünce dünya- sında okula ve orada öğrendiklerine olan inançlarını yitirmelerine yol aç- maktadır. Bu durum, günümüz gençliğinin sıkça yaşadığı bir olgudur. Öte yandan, sosyal yapılandırmacı/inşâcı [social constructivism] yaklaşımın da işaret ettiği gibi, öğrencilerin bilişsel ve duyuşsal gelişimlerinde, sosyal ve kültürel çevrenin etkisi çok önemli bir yere sahiptir. Buna göre, öğrencilerin Cumhuriyet’in temel değerlerine yönelik bilgi ve tutumları, sadece okullar- daki derslerde biçimlenmemektedir. Belki de en az onun kadar, öğrencinin sosyal/kültürel çevresi etkili olmaktadır.

Bu açıklamalar da gösteriyor ki, Bilgi Çağı ve Küreselleşmenin etkile- rini hızla göstermeye başladığı, sosyal hareketlilik ve etkileşmenin ivme kazandığı günümüzde, geleneksel bilgi ve değer aktarımına yönelik eğitim ve/veya öğretimin etkisi son derece zayıftır. Onun yerine, bu kitabın kulla- nıldığı dersler; öğrencilerin öğrenme/öğretme sürecine etkin katılımını ön-

gören ve temele bilimsel yöntemi alan bir ‘bilim’ ve ‘yansımalı inceleme alanı’ olarak vatandaşlık eğitimi yaklaşımlarıyla işlenmelidir. Atatürk’ün

“bıraktığım tek manevî miras akıl ve bilim yoludur” özdeyişi de bize bu yakla- şımların doğru birer tercih olacağını göstermektedir.

Kısaca bilgi toplumu ve küreselleşme çağında öğrenciler, bilimsel yöntemi kullanabilen, mantıklı ve doğru kararlar alabilen, eleştirel ve ana- litik düşünebilen, empati kurabilen, kendisine, ailesine, ülkesine ve insan- lığa yönelik olumlu tutum ve değer geliştirebilen bireyler olarak yetiştiril- melidir. Böyle bir derste, elinizdeki kitap, ezberletilecek bir öğretim mater- yali değil, söz konusu beceri ve değerleri kazandırmaya yönelik öğretim etkinliklerinde kullanılabilecek araçlardan yalnızca biri olabilir. Hiç kuş- kusuz, bu derslerin etkinliğinde, öğretim elemanlarının kendilerini meslekî bilgi ve beceri bakımından eğitimdeki yeni değerlere göre sürekli olarak yenilemeleri, önemli bir rol oynayacaktır.

1. BÖLÜM

BATI UYGARLIĞININ YÜKSELİŞİ

Arzu M. Nurdoğan

Başlangıçta Avrupa yoktu. Öyle görünüyor ki Hristiyan âleminin kurulma- sından;¹ isyanların, işgallerin, evrimlerin ve bölünmelerin etkisiyle ulus dev- letlerin ortaya çıkmasına kadar pek çok olaydan sonra bu kavram literatüre girmiştir. Esasen Avrupalılık kültürü, Yunan ve Roma ilk çağından beslene- rek, kendi rönesanslarını geçirmiş olan Bizans ve İslâm gibi komşu kültür- lerle bir arada var olmuş ve onlarla etkileşime girmiş kültürlerden yalnızca biridir.²

Batı’yı teknolojik değişimin yavaş, feodal toplumun kapalı niteliğin- den ve insan yaşamına ilişkin sabit ve teokratik kavrayışından kurtarıp, ona güçlü bir Avrupalılık kimliği kazandıran ilk belirleyici etken, yeryüzünün iskâna müsait tüm bölgelerini Avrupalılara açan Coğrafî Keşifler’di. Nite- kim, XV. yüzyılda Avrupalıların okyanus ötesi keşifleri için, çağının en ileri kuramsal bilgilerini kullanmaya başlaması, bazı alanlarda değişim ve dönü- şümün hızını artırmış; böylece Orta Çağ geleneğinden belirgin bir kopuşun göstergesi olmuştu. Uzak coğrafyalarla bir kez temas kurulmasından sonra Avrupalılar, giderek artan sayıdaki girişimlerle deniz aşırı ülkelere yelken açmışlardır. Ticarî amaçlar, ganimet hırsı, işgal arzusu veya dini ideallerle yolculuklar yapmışlardı. Bu tür keşif seferleri sonucunda dünyanın yuvarlak, Pasifik ve Atlantik’in ayrı okyanuslar olduğu ve Amerika’nın bu ikisinin arasında yer aldığı konusunda XVI. yüzyılda artık hiç kuşku duyulmuyordu.

Yeni kıtaların ticarî fırsatlarından ve zenginliklerinden ilk yararlanan- lar Portekizliler ve İspanyollardı. Öte yandan Hollândalılar ve İngilizler sömürgecilik hareketine daha geç katılmış olmakla birlikte, tüm dünyaya yayılmış koloniler ağı ile bunlar arasındaki en önemli bağlantı olan deniz yolları üzerinde söz sahibi olduklarını kanıtlamakta gecikmediler. Batı Av- rupa’nın XVI. yüzyıl başlarından itibaren denizlerde kurduğu üstünlük ve

1 Hagen Schulze, States, Nations and Nationalism, Massachusetts 1998, s. 27-45.

2 Avrupa ve Avrupalılık kimliğinin oluşmasında ayrıntılı bilgi için bkz. Heinz

Gollwitzer, Europabild und Eropagedanke: Beiträge zur deutschen Geistesgeschichte des 18. und 19. Jahrhunderts, München 1964.

KAYNAKÇA

Abernethy, David B. The Dynamics of Global Dominance: European Overseas Empires, 1415-1980, New Haven 2000.

Absalom, Roger. Italy since 1800: A Nation In The Balance, London 1995.

Albrecht-Carrie, Rene. Europe after 1815, New Jersey 1961.

Allen, Louis. Japan: The Years of Triumph: From Feudal Isolation to Pacific Empire, Chertsey 1971.

Anderson, M. S. Europe in the Eighteenth Century, 1713-1783, London 1961.

Baker, Keith M. Inventing the French Revolution, Cambridge 1994.

Bittner, Rüdiger. “What is Enlightenment?”, What is Enlightenment?

Eighteenth-Century Answers and Twentieth-Century Questions, (Ed.

James Schmidt), California 1996, s. 345-358.

Carr, William. A History of Germany, 1815-2002, London 2004.

Cook, Chris. Britain in the Nineteenth Century, 1815-1914, London 1999.

Cooper, John M. “The United States”, The Origins of World War I, (Ed.

Richard F. Hamilton & Holger H. Herwig), Cambridge 2003, s. 415- 442.

Curry, Anne. The Hundred Years War, New York 2003.

Doyle, William. Origins of the French Revolution, Oxford 1999.

Dunn, John. Modern Revolutions. An Introduction to the Analysis of a Political Phenomenon, Cambridge 1989.

Dupré, Louis. The Enlightenment and the Intellectual Foundations of Modern Culture, New Haven 2004.

Eliot, Charles W. French and English Philosophers: Descartes, Rousseau, Voltaire, Hobbes: Part 34, Harvard Classics, New York 2004.

Engelberg, Ernst, Bismarck: das Reich in der Mitte Europas, Berlin 1990.

Evans, Robert J.W. Austria, Hungary, and the Habsburgs: Essays on Central Europe C. 1683-1867, Oxford 2006.

Gladstone, Jack A. “The Comparative and Historical Study of Revolutions”, Revolutions. Theoretical, Comparative and Historical Studies, (Ed. Jack A. Gladstone), California 2002, s. 1-17.

Gollwitzer, Heinz. Europabild und Eropagedanke: Beiträge zur deutschen Geistesgeschichte des 18. und 19. Jahrhunderts, München 1964.

Goubert, Pierre. The Course of French History, (Çev. M. Ultee), London 1991.

Grendler, Paul F. “The Universities of the Renaissance and Reformation”, Renaissance Education Between Religion and Politics, Aldershot 2006, s.

1-42.

Hale, John R. Renaissance Europe 1480-1520, London 1971.

Hale, John R. The Civilization of Europe in the Renaissance, London 1993.

Hall, Richard C. “Bulgaria, Romania and Greece”, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton & H. H. Herwig), Cambridge 2003, s. 389-414.

Hamilton, Richard F. “The European Wars:1815-1914”, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton & H. H. Herwig, Cambridge 2003, s. 45-91.

Türk İnkılâp Tarihi 34

Hammerstein, Notker. Aufklärung und katholisches Reich. Untersuchungen zur Universitätsreform und Politik katholischer Territorien des Heiligen Römischen Reichs deutscher Nation im 18. Jahrhundert, Berlin 1977.

Hearder, Harry. Italy in the Age of the Risorgimento, 1790-1870, London 1983.

Herwig, Holger H. “Why Did It Happen”, The Origins of World War I, (Ed. R.

F. Hamilton & H. H. Herwig, Cambridge 2003, s. 443-468.

Hobsbawm, Eric. Industry and Empire. The Birth of the Industrial Revolution, London 1999.

Hof, Ulrich Im. Das gesellige Jahruhundert. Gesellschaft und Gesellschaften im Zeitalter der Aufklärung, Münih 1982.

Huxley, Aldous. Brave New World, London 1932.

Hyam, Ronald. Britain’s Imperial Century, 1815-1914: A Study of Empire and Expansion, Basingstoke 2002.

Israel, Jonathan I. Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man, 1670-1752, Oxford 2006.

Jayne, K. G. Vasco da Gama and His Successors 1460-1580, Whitefish 2007.

Jelavich, Barbara. History of the Balkans, Vol. II, Cambridge 1991.

Jelavich, Barbara. & Jelavich, Charles. The Establishment of The Balkan States, 1804-1920, Vol. VIII, Washington 1993.

Jones, Peter M. Reform and Revolution in France. The Politics of Transition, 1774-1791, Cambridge 1995.

King, Margaret L. The Renaissance in Europe, London 2003.

Kochan, Lionel. & A. Richard. The Making of Modern Russia, London 1983.

Landes, David S. The Unbound Prometheus: Technological Change and Industrial Development in Western Europe from 1750 to the Present, Cambridge 1969.

Lloyd, Trevor O. The British Empire 1558-1995, Oxford 1984.

Maddison, Angus. “A Comparison of Levels of GDP Per Capita in Developed and Developing Countries, 1700-1980”, Journal of Economic History, 43/1 (Mart 1983), s. 27-41.

Mann, Golo. Deutsche Geschichte des 19. und 20. Jahrhunderts, Frankfurt 1989.

Markoff, John. “Violence, emancipation, and democracy: the countryside and the French Revolution”, The French Revolution. Recent debates and new controversies, (Ed. G. Kates), New York & London 2006, s. 166-198.

May, Ernest R. Imperial Democracy: The Emergence of America as a Great Power, Chicago 1991.

Monypenny, William F. & Buckle, George E. The Life of Benjamin Disraeli, Earl of Beaconsfield, New York 1912.

Nationalism in Eastern Europe, (Ed. F. Peter Sugar & Ivo J. Lederer, Washington 1969.

Nauert, Charles G. Humanism and the Culture of Renaissance Europe, Cambridge 2006.

Pettegree, Andrew. Reformation and Culture of Persuation, Cambridge 2005.

Porter, Bernard. The Lion’s Share: A Short History of British Imperialism, 1850- 1995, London & New York 1999.

Riall, Lucy. The Italian Risorgimento: State, Society and National Unification, London: Routledge, 1994.

Rich, David A. “Russia”, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton & H.

H. Herwig, Cambridge 2003, s. 188-226.

Rich, Norman M. Age of Nationalism, 1850-1890, New York 1976.

Schulze, Hagen. States, Nations and Nationalism, Massachusetts 1998.

Soboul, Albert. “The French Revolution in the history of the comtemporary world”, The French Revolution. Recent debates and new controversies, (Ed. Gary Kates), New York, London 2006, s. 17-32.

Starobinski, Jean. Montaigne in Motion, (Çev. A. Goldhammer), Chicago 1982.

Stavrianos, L.S. Balkans Since 1453, New York 2000.

Stearns, Peter N. The Industrial Revolution in World History, Colorado 2007.

Stephens, H. Morse. Europe. 1789-1815, London 1893.

Strachan, Hew. The First World War, Volume I:To Arms, Oxford 2003.

Takii, Kazuhiro. The Meiji Constitution: The Japanese Experience of the West and the Shaping of the Modern State, (Çev. David Noble), Tokyo 2007.

Taylor, Alan J.P. The Habsburg Monarchy 1809-1918, London 1990.

Turner, Edward R. Europe 1789-1920, New York 1922.

Wallace, Peter G. The Long European Reformation, New York 2004.

Weber, Adna F. The Growth of Cities in the Nineteenth Century: A Study in Statistics, New York 1899.

Wright, Anthony D. The Counter-reformation: Catholic Europe and Non- christian World, London 1982.

2. BÖLÜM

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN

DEVAMLILIK VE MODERNLEŞME MÜCADELESİ:

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN TARİHÎ TEMELLERİ

Vahdettin Engin

MODERNLEŞME YOLUNDA İLK ADIMLAR

Osmanlı İmparatorluğu, Viyana bozgununa (1683) kadar Avrupa’dan her bakımdan üstün olduğundan oradaki gelişmelere itibar etmemişti. Esas itibarıyla Avrupa karşısında hissedilen üstünlük duygusu bunu engellemişti.

Ama, bir taraftan da kaybedilen veya sonu belirsizlikle biten savaşlar sonu- cu ülke güçten düşüyor, toprak kayıplarına uğranılıyordu. Bu durum Os- manlı devlet adamlarının önceleri askerî, daha sonra ise başka alanlarda da geri kalındığı düşüncesini benimsemeye yöneltti. Geri kalmışlığın –kısmen de olsa- kabul edilişinden sonra Osmanlı yöneticileri Batıdaki gelişmeleri izlemeye ve bunları devleti güçlendirmek için yapılacak reformlarda örnek almaya başladı.¹

Lale Devri (1718–1730), Avrupa’daki gelişmelerin Osmanlılar tara- fından keşfedilmesi ve örnek alınmaya başlaması bakımından önemli bir dönüm noktası oldu. Bu reform döneminin başlamasında Sultan III. Ah- met’in damadı Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa önemli belirgin bir rol oynadı. İbrahim Paşa eğlenceye düşkünlüğü ile tanınmıştı. Ama esas olarak sanatkâr ve entelektüel bir kişiliği vardı. Aynı zamanda çok zeki bir diplo- mattı. Saray politikasını beceriyle yönlendirdi. Damat İbrahim Paşa Avrupa ülkelerindeki gelişmelerin farkındaydı. Bu sebeple büyük Avrupa başkentle- rine elçiler gönderdi. 1719’da Viyana’ya, 1720-21’de Paris’e, 1722-23’de Moskova’ya elçiler gitti. Bu elçiler aslında ticaret anlaşmaları için görüşme- ler yapmak amacıyla gönderilmişlerse de kendilerine, bulundukları yerlerde gözlemler yapmak, oradaki teknolojik gelişmeler ve sosyal hayat hakkında bilgi edinerek bunlar arasında Osmanlı ülkesinde uygulanabileceklerin tes-

1 Osmanlı devlet adamları ve aydınlarının Batının üstünlüğünü kabul edişi ve bu psikolojik evrimin Batılılaşma sürecindeki rolü için bkzz. Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev.: Metin Kıratlı), Ankara 1996⁶, s. 41 vd..

konusu uygulamalar, peş peşe meydana gelen Trablusgarp, Balkan ve I.

Dünya Savaşlarından olumsuz etkilenmiştir. Savaşların getirdiği insan kay- bının ve ağır maddî yükün telâfisi ileriki yıllarda çok zor olmuştur. Bununla beraber, özellikle III. Selim’den itibaren başlayan modern ve güçlü bir Türk devleti oluşturma çabalarının ve bu uğurda hayata geçirilen uygulamaların, Türkiye Cumhuriyeti’nin zeminini oluşturma konusundaki yapıcı katkıları, bu tarihi süreç içinde önemle vurgulanması gereken unsurlar olarak karşı- mıza çıkmaktadır.

KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.MTV, No. 3/12; DH.EUM.3.ŞB., No. 18/12.

Kitap ve Makaleler

Akarlı, Engin Deniz, “II. Abdülhamid, Hayatı ve İktidarı”,Osmanlı, II, Ankara 1999, s. 253-265

Akarlı, Engin Deniz, Belgelerle Tanzimat Osmanlı Sadrazamlarından Âli ve Fuad Paşaların Siyasi Vasiyyetnamaleri, İstanbul 1978.

Akçura, Yusuf, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara 1985.

Akyıldız, Ali, “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Bâbıâ- li’yle (Hükümet) İlişkileri”, Osmanlı, II, Ankara 1999, s. 286-297 Akyıldız, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul 2004.

Akyıldız, Ali, Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, İstanbul 1993

Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e), İstanbul 1992⁴, 1993⁴. Albayrak, Muzaffer - Tuncay Yılmazer, Sorularla Çanakkale Muharebeleri, I,

İstanbul 2007.

Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 2007¹¹

Beydilli, Kemal, "1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanları Hakkında", 150.

Yılında Tanzimat, İstanbul 1990, s. 21-28

Bilim, Cahit Yalçın, “Osmanlılarda Eğitimin Çağdaşlaşması Askeri Okullar”, Osmanlı, V, Ankara 1999, s. 237-244

Bolay, Süleyman Hayri, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Düşünce Tarihi”, Türkler, XIV, Ankara 2002, s. 515-566.

Çapa, Mesut, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Yıldönümü Kutlamaları (1913- 1922)”, Uluslararası Osmanlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İzmir 1999 içinde.

Engin, Vahdettin, “11 Haziran 1914 İstanbul'da Müstesna Bir Gün”, Popüler Tarih, Mayıs 2003, s. 64-68

Engin, Vahdettin, “Osmanlı Devleti’nin Demiryolu Siyaseti”, Türkler, XIV, Ankara 2002, s. 462-469

Engin, Vahdettin, II. Abdülhamid ve Dış Politika, İstanbul 2005.

Türkiye Cumhuriyeti’nin Tarihî Temelleri / Vahdettin Engin 91

Engin, Vahdettin, Mekteb-i Sultanî, İstanbul 2003.

Hanioğlu, Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Döne- mi, Ankara 1982.

İnuğur, M. Nuri, Basın ve Yayın Tarihi, İstanbul 1993.

Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, V, VII, Ankara 1983⁴.

Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, Ankara 1988^2.. Karamursal, Ziya, Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara 1989². Kıllıoğlu, İsmail, “Hukuk Felsefesi Açısından Devlet ve Tanzimat”, Osmanlı,

VII, Ankara 1999, s. 288-301

Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, İstanbul 1980.

Kodaman, Bayram, “II. Meşrutiyet Dönemi”, Türkler, XIII, Ankara 2002, s.

165-192.

Kuran, Ercümend, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçi- lerin Siyasi Faaliyetleri 1793-1821, Ankara 1988.

Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), Ankara 1996⁶.

Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), İstanbul 1983². Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En uzun Yüzyılı, İstanbul 1983.

Özdemir, Hikmet, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık ve Yusuf Halaçoğlu, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Ankara 2004².

Öztürk, Cemil, “Selim Sabit Efendi’nin Yetiştiği Dönemde Osmanlı Devle- ti’nde Eğitim: Modern Eğitimin Doğuşu”, Uluslararası Vize Tarih ve Kültürü Sempozyumu (Vize, 28 Nisan 2000), İstanbul, s. 53-80

Öztürk, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Ankara 1996.

Öztürk, Cemil, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, İstan- bul 2005².

Ramsaur, E. E., Jön Türkler ve 1908 İhtilali, (Çev. Nuran Yavuz), İstanbul 1982². Shaw Stanford J. - Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye,

(Çev.: Mehmet Harmancı), II, İstanbul 1982.

Suvla, Refii Şükrü, “Tanzimat Devrinde İstikrazlar”, Tanzimat, I, İstanbul 1940, s. 263-288

Taner, Tahir, “Kapitülasyonlar Nasıl İlga Edildi”, Prof. Muammer Raşid Seviğ’e Armağan, İstanbul 1956, s. 623-657

Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul 2000⁶.

Tevfik, Ebüzziya, Yeni Osmanlılar Tarihi, I-III, (Sad. Z. Ebüzziya), İstanbul 1973.

Topuz, Hıfzı, Türk Basın Tarihi, İstanbul 2003.

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, I, İstanbul 1984.

Türköne, Mümtaz’er, “Tanzimat Fermanı ve Sadık Rı’fat Paşa”, Osmanlı, VII, Ankara 1999, s. 275-287.

Üçok, Coşkun, Siyasal Tarih (1789–1960), Ankara 1980³.

Yazıcı, Nevin, Osmanlılık Fikri ve Genç Osmanlılar Cemiyeti, Ankara 2002.

MİLLÎ MÜCADELE’NİN ÖRGÜTLENMESİ VE KUVÂ-YI MİLLİYE

Süleyman Beyoğlu

MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASI’NIN UYGULANMASI:

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN TASFİYESİ VE YURDUN İŞGALİ

1917 yılında Almanya’nın Atlas Okyanusu’ndaki Amerikan bandıralı ticaret gemilerini torpillemesi sonucu yaşanan krizle beraber Amerika Birleşik Devletleri [ABD] de I. Dünya Savaşı’na dâhil olmuştu. ABD’nin savaşa katılmasıyla İtilâf Devletleri ekonomik ve askerî bakımdan üstün bir güç tarafından takviye edilmiş oldu. İttifak Devletlerinin ise hemen bütün ihti- yaçlarını Almanya karşılamaktaydı. Ancak Almanya’nın da ekonomisi ve askerî durumu zayıflamıştı. Bu sebeple İtilâf Devletlerinin savaşı sürdürecek gücü kalmamış, birçok cephede savaş aleyhlerine gelişmeye başlamıştı. Ni- tekim Bulgaristan yaptığı bir ateşkesle savaştan çekilmişti. Böylece İstanbul ve Boğazlar bölgesi işgal tehdidi altına girdi. Almanya ile Osmanlı İmpara- torluğu’nun karadan bağlantısı kesildi. Bulgaristan ve Osmanlı Devleti’nin savaştan çekilmesinin bir diğer nedeni de ABD Başkanı Wilson’un açıkladı- ğı ilkelerdi. Ayrıca Osmanlı Ordularının Filistin ve Irak cephelerinde İngi- lizlere karşı başarısızlıkları ateşkes isteğine yol açtı. Bu gelişmelerle beraber savaşın sorumlusu ve yürütücüsü olan İttihat ve Terakkî kabinesi 8 Ekim 1918’de istifa etti. Yeni kurulan Ahmet İzzet Paşa Hükümeti İngilizlerle görüşerek ateşkes girişiminde bulundu. Osmanlı hükümeti, İngilizlerle gö- rüşmelerinde Kutü’l-Amere’de esir edilen İngiliz Generali Towsnhend’i de ara bulucu olarak görevlendirmişti. Towsnhend’in temasları olumlu sonuç- lanınca, ateşkesin Limni Adası’nın Mondros limanında yapılması kararlaştı- rıldı. 4 Temmuz 1918 tarihinde Osmanlı tahtına oturan Sultan Vahdettin ateşkes görüşmelerine Şûra-yı Devlet Reisi ve aynı zamanda eniştesi olan Damat Ferit Paşa’nın gönderilmesini istiyordu. İtilâf Devletleri ateşkes görüşmelerinde yönetimde bulunan krallara tahtlarından feragat etmeleri yönünde baskılar yapmaktaydı. Örneğin Bulgaristan’da Kral Ferdinand

Millî Mücadele’nin Örgütlenmesi ve Kuvâ-yı Milliye / Süleyman Beyoğlu 123

KAYNAKÇA

81. Yılında Lüleburgaz Kongresi (Ulusal Sempozyum 31 Mart 2001), Lüleburgaz 2001.

Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, II, İstanbul 1992.

Akdağ, Ömer, “İstiklâl Savaşı’nın İlk Safhasında Mitingler (Kasım 1918-Haziran 1919)”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 745–755.

Arıburnu, Kemal, Millî Mücadele’de İstanbul Mitingleri, Ankara 1975.

Atalay, Bülent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasî Faaliyetleri (1908–

1923), İstanbul 2001.

Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, I, İstanbul 2004.

Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri (1911–1921 Tarihleri Arasına Ait 106 Belge), Anka- ra 1982.

Babacan, Hasan, Mehmed Talât Paşa 1874-1921, Ankara 2005.

Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk (1916–1922), Ankara 2003.

Berber, Engin, Sancılı Yıllar: İzmir 1918–1922 Mütareke ve Yunan İşgali Dönemin- de İzmir Sancağı, Ankara 1997.

Beyoğlu, Süleyman, “Kuvâ-yı Milliye Hakkında Bazı Yeni Bilgiler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 5 (1996), 39–59.

Bıyıklıoğlu, Tevfik, Trakya’da Millî Mücadele, I, II, Ankara 1987.

Borak, Sadi, Mustafa Kemal’in İstanbul’daki Çalışmaları (1899–16 Mayıs 1919), İstanbul 1983.

Bostan, M. Hanefi, “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin Doğu Ka- radeniz’de Yaşayanların Türk Olduğuna Dair Bir Muhtırası”, Millî Müca- delede Giresun Sempozyumu (6–7 Mart 1999), İstanbul 1999, s. 35–55.

Budak, Mustafa, İdealden Gerçeğe Misak-ı Millî’den Lozan’a Dış Politika, İstan- bul 2002.

Bülent Tanör, Türkiye’de Yerel Kongre İktidarları (1918–1920), İstanbul 1992.

Çağlar, Günay, “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ile Vilâyet-i Şarkîye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi İlişkileri”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil- Edebiyat Sempozyumu (3–5 Mayıs 2001), I, Trabzon 2002, s. 679–696.

Çapa, Mesut, Millî Mücadele Döneminde Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon 1998.

Çelebi, Mevlüt, Millî Mücadele Dönemi Türk-İtalyan İlişkileri, Ankara 1999.

Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet - İkinci Grup, İstanbul 1995.

Dönmez, Cengiz, Millî Mücadeleye Karşı Bir Cemiyet: İngiliz Muhipleri Cemiyeti, Ankara 1999.

Erol, Mine, Türkiye’de Amerikan Mandası Meselesi 1919, Giresun 1972.

Gencer, Ali İhsan – Sabahattin Özel, Türk İnkılâp Tarihi, İstanbul 2001.

Goloğlu, Mahmut, Erzurum Kongresi, Ankara 1968.

Gökbilgin, Tayyip, Millî Mücadele Başlarken, II, Ankara 1965.

Gökdemir, Ender, Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükümeti, Ankara 1998.

Göldaş, İsmail, Kürdistan Teâli Cemiyeti, İstanbul 1991.

Güler, Ali, İşgal Yıllarında Yunan Gizli Teşkilâtları, Ankara 1988.

Güner, Zekai – Orhan Kabataş, Millî Mücadele Dönemi Beyannameleri ve Basını, Ankara 1990.

Güneş, İhsan, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Düşünsel Yapısı (1920–

1923), Eskişehir 1985.

İlgürel, Mücteba, Millî Mücadele’de Balıkesir Kongreleri, İstanbul 1999.

İnönü, İsmet, Hatıralar, (Haz. Sabahattin Selek), I, İstanbul ty.

Kasalak, Kadir, Millî Mücadele’de Manda ve Himaye Meselesi, Ankara 1993.

Özdemir, Hikmet, Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, Amasya 2004.

Öztoprak, İzzet, “Türkiye’nin İşgali ve Millî Direniş Hareketleri”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 583–605.

Sakallı, Bayram, Millî Mücadele’nin Sosyal Tarihi-Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, İstanbul 1997.

Sarınay, Yusuf - Hamit Pehlivanlı, Abdullah Saydam, Pontus Meselesi ve Yunanis- tan’ın Politikası (Makaleler), Ankara 1999.

Sarınay, Yusuf – Tahir Sünbül, Emperyalizm ve Büyük Hayal, Ankara 1999.

Sonyel, Salahi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, I, Ankara 1973.

Şahingöz, Mehmet, “Millî Mücadele’de Protesto ve Mitingler”, Türkler, XV, Anka- ra 2002, s. 726–744.

Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, I, İstanbul 1991.

Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, II, İstanbul 1991.

Turan, Mustafa, Yunan Mezalimi 1919-1923, Ankara 2006.

Türk İstiklal Harbi-I (Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı), Ankara 1982.

Türkgeldi, Ali Fuat, Mondros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara 1948.

Türkmen, Zekeriya, “Mustafa Kemal’in Samsun’a Çıkışı”, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 905–927.

Yalçın, Durmuş ve diğerleri, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, Ankara 2000.

Yalçın, E. Semih - Salim Koca, Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’ya Geçişi, Anka- ra 2005.

4. BÖLÜM

TAM BAĞIMSIZLIĞA GİDEN YOL:

KURTULUŞ SAVAŞI

Süleyman Beyoğlu

KUVÂ-YI MİLLİYE

Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra İtilâf Devletlerinin Türk milletini vatan ve istiklâlinden mahrum etmeye yönelik tutum ve hareketleri üzerine, millet iradesinin belirmesi ile millî cemiyetler kurulup mahallî kongreler toplanmış ve nihayet Sivas Kongresi ile bütün millî kuruluşlar Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında birleşmiştir. Bu suretle vatanın ve istiklâlin kurtuluşunu hedefleyen ruh, fikir ve teşkilât Kuvâ-yı Milliye [Millî Kuvvetler] terimi ile ifade edilmeye başlanmıştır. Dü- zenli ordunun kuruluşuna kadar olan bu döneme Kuvâ-yı Milliye Dönemi denmiştir. Geniş manada Kuvâ-yı Milliye, gönüllü olarak kendi atları, silâh- ları ve donanımlarıyla, para ve yiyecekleriyle düşman karşısına çıkan yurtse- verlere ve geride onları her hususta besleyen ve takviye edenlere verilen isimdir.

KUVÂ-YI MİLLİYE’YE KARŞI TEPKİLER VE İÇ İSYANLAR

Kuvâ-yı Milliye bir taraftan düşmanla çarpışırken, bir taraftan da yurdun içinde kendisine karşı gelişen tepkileri göğüslemek zorunda kalmıştır. Da- mat Ferit Paşa, sadaretleri sırasında Ankara'da teşekkül eden millî güçlere karşı mücadeleye başlamıştır. Bu bağlamda ilk önce Millî Mücadele’nin gayrimeşru olduğunu ispatlama çabasına girmiştir. Ayaklanmalar büyük ölçüde İngilizlerin yönlendirdiği Damat Ferit Hükümetlerinin Türk halkını Kuvâ-yı Milliyeye karşı kışkırtmaları sonucunda çıkmıştır. İngiltere’nin pa- ra, menfaat ve propaganda gücünü kullanarak yaptığı faaliyetlerle, umutsuz ve başıboş bir şekilde kalan Müslüman halk, etnik ve dinî duyguları istismar edilerek ayaklandırılmıştır. Diğer yandan İngiltere başta olmak üzere İtilâf Devletleri bağımsızlık peşinde koşan Rum ve Ermenileri de ayaklanmaya teşvik etmişlerdir.

KAYNAKÇA

Akbıyık, Yaşar, Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Maraş), Ankara 1990.

Akın, Veysi, Trakya’nın Türkler Devir Teslimi, Ankara 1996.

Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, II, İstanbul 2001.

Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri, Ankara 1982.

Atatürk’ün Millî Dış Politikası, I, Ankara 1981.

Aybars, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri, Ankara 1975.

Aydınel, Sıtkı, Güneybatı Anadolu’da Kuvâ-yı Milliye Harekâtı, Ankara 1990.

Belen, Fahri, Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1983.

[Bilsel], M. Cemil, Lozan, II, İstanbul 1933.

Budak, H. Ömer, Sevr Paylaşımı, Ankara 2001.

Çavdar, Tevfik, Milli Mücadele Başlarken Sayılarla Vaziyet ve Manzara-i Umumî- ye, İstanbul 1971.

Çelik, Kemal, Millî Mücadele’de Adana ve Havalisi (1918–1922), Ankara 1999.

Çelik, Recep, Millî Mücadele’de Din Adamları, I-II, İstanbul 1999.

Esengin, Kenan, Millî Mücadele’de Hıyanet, Ankara 1969.

Gömeç, Sadettin, Millî Mücadele’de Gaziantep, Ankara 1989.

Gürler, Hamdi, Kurtuluş Savaşı’nda Bekir Sami Günsav, Ankara 1994.

Helmreich, Paul, C. Sevr Entrikaları, İstanbul 1996.

Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, İstanbul 1988.

Karacan, Ali Naci, Lozan, İstanbul 1971.

Keskin, Mustafa, Hint Müslümanlarının Millî Mücadele’de Türkiye’ye Yardımları (1919–1923), Kayseri 1991.

Kır, Semra, Millî Mücadele Döneminde Dörtyol ve Çevresi, (M. Ü. Türkiyat Araş- tırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2004.

Kili, Suna – Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri: Sened-i İttifak’tan Gü- nümüze, İstanbul 2000.

Köstüklü, Nuri, “Millî Mücadele’de Batı Cephesi, Savaşlar ve Zaferler”, Türk- ler, XVI, Ankara 2002, s. 168–178.

Köstüklü, Nuri, Millî Mücâdele’de Denizli, Isparta ve Burdur Sancakları, Ankara 1990.

Lozan Barış Konferansı Tutanaklar- Belgeler, I-VIII, (Çev. Seha L. Meray), İs- tanbul 2001.

Meray, Seha – Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğunun Çöküş Belgeleri, Anka- ra 1977.

Müderrisoğlu, Alptekin, Kurtuluş Savaşı’nın Malî Kaynakları, Ankara 1990.

Özçelik, Selahattin, Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Urfa), Ankara 1992.

Özel, Sabahattin, Kocaili ve Sakarya İllerinde Millî Mücadele (1919–1922), İstan- bul 1987.

Özel, Sabahattin, Kocaili ve Sakarya İllerinde Millî Mücadele (1919–1922), İstan- bul 1987.

Türk İnkılâp Tarihi 162

Öztürk, Ayhan, Millî Mücadele’de Gaziantep, Kayseri 1994.

Sarıkoyuncu, Ali, Millî Mücadele’de Din Adamları, I-II, Ankara 1999.

Sürmeli, Serpil, Millî Mücadele’de Tekâlif-i Milliye Emirleri, Ankara 1998.

Şimşir, Bilal N., Lozan Telgrafları, I-II, Ankara 1994.

Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, IV, İstanbul 1991.

Turan, Mustafa, Milli Mücadele’de Siyasî Çözüm Arayışları, Ankara 2005.

Türk İstiklâl Harbi Batı Cephesi, II/6, Ankara 1995.

Türk İstiklâl Harbi, İstiklâl Harbinde Ayaklanmalar, VI, Ankara 1974.

Türk İstiklâl Harbi-Batı Cephesi, II / 2, Ankara 1965.

Yel, Selma, Yakup Şevki Paşa ve Askeri Faaliyetleri, Ankara 2002.