Cezmi Eraslan
Kurtuluş mücadelesinin ilk aşaması askerî sahada elde edilen başarılarla tamamlanmıştır. Ancak maddî, manevî büyük fedakârlıklarla ulaşılan bu aşamadan sonra devletin ve milletin idaresini eski halinde bırakmak doğru olmazdı. Türk milletini çağdaş medeniyetler seviyesine ulaştıracak bir sis-tem kurulmalıydı. Bunun ilk şartı ise artık yaşama şansını kaybetmiş siyasî ve idarî yapıyla birlikte bu yapının dayandığı anlayışı da değiştirmekti.
SALTANATIN KALDIRILMASI
Söz konusu değişim için harekete geçilmesini İtilâf Devletlerinin Türkiye üzerinde oynamaya devam etmek istedikleri oyunlar hızlandırmıştır. Lo-zan’da toplanacak olan konferansa İstanbul Hükümetini de davet ederek Türkiye’deki çift başlılıktan yararlanmayı amaçlayan devletler, karşılarında Mustafa Kemal Paşa ve TBMM Hükümetinin karşı hamlesini bulmuştu.
Tevfik Paşa, Osmanlı varlığını devam ettirmek için bir fırsat olarak gördüğü teklifi âdeta sahiplenmiş ve 17 Ekim 1922 tarihinde gönderdiği bir telgrafla Ankara’dan da temsilciler gönderilmesini istemişti. Bu inisiyatif alma çabası TBMM’deki her grubun tepkisi ile karşılaşmıştı. TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa ise Türkiye’de artık fiilî ve meşru tek hükümetin TBMM Hü-kümeti olduğunu, uluslar arası plâtformda da ülkeyi Ankara’nın temsil ede-ceğini bildirerek hukukî ve meşru olmayan heyetlerin devlet siyasetine ka-rışmalarının mesuliyetini hatırlatmıştı.
Tevfik Paşa, 29 Ekim 1922 tarihli cevabında İstanbul Hükümetinin konferansa gitmemesinin “bütün âlem-i İslâm’ın alâkadar olduğu tarihî hü-viyetini yok olmaya mahkûm edeceğini”, TBMM Hükümetinin gitmemesi-nin de “dünyanın büyük bir sevinçle beklediği barışı yarım bırakmak demek olacağını” savunuyordu.1 Anlaşmazlık sebebiyle devlet ve milletin menfaati-ne zarar getirecek bir şey yapmayacaklarını belirten Tevfik Paşa, ülkenin
1 Türkiye Büyük Millet Meclisinin 30 Ekim 1922 tarihli oturumu, üçüncü celse, Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi [TBMM ZC], Ankara 1960, I. Dev-re, XXIV, 269–270; Cezmi Eraslan “Siyasî Alanda Yapılan İnkılâplar”, Tür-kiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Ankara 2002, s. 20.
Siyasal Alanda Yeniden Yapılanma / Cezmi Eraslan 187
asilerin açtığı ateşle yaralanan ve yanındaki iki mahalle bekçisi ile birlikte öldü-rülen Kubilay Cumhuriyet inkılâbının ilk şehidi olmuştur. Daha sonra üzerleri-ne gönderilen askeri birlikler asilerin hepsini etkisiz hale getirmişlerdir.
Olayı Kubilay’ın şahsında Cumhuriyete karşı girişilen bir suikast olarak gören devlet yönetimi en üst düzeyde meseleyi ele almıştır. Ayaklanma hak-kında derhâl adlî kovuşturma başlatılarak arka plânda neler olduğunun ortaya çıkarılabilmesi için çalışmalar yapılmıştır. 31 Aralık 1930 tarihli hükümet kara-rıyla Menemen ile Aydın ve Balıkesir’in merkez kazalarında sıkıyönetim ilân edilmiştir. II. Ordu kumandanı Fahrettin Altay’ın sıkıyönetim komutanlığına getirilmesinin ardından I.Kolordu kumandan vekili Mustafa Muğlalı’da divan-ı harp reisliğine atanmıştır.
Olaya müdahil olanların yargılanması için kurulan askerî mahkemenin çalışmaları üç hafta kadar sürmüştür. Mahkeme kayıtlarında plânlı bir başkaldı-rı hareketi olduğu ortaya konan Menemen olayının neticesinde 27 sanık beraat etmiş, 41 suçluya çeşitli sürelerde hapis ve 36 suçluya idam cezası verilmiş, bun-ların da 34’ü Meclisçe onanarak infaz edilmiştir. Hükümetin, arkasında dinî, siyasî veya sosyal tahrikler ve iş birlikçiler olup olmadığı konusunda titiz ince-lemeler yaptığı bu olay halkın henüz kolaylıkla istismar edilebilecek durumda olduğunu gösterdiği gibi, eski rejim yanlılarının da hâlâ aktif olduğuna dikkat çekmiştir54. Cumhuriyetin ilânından beri yapılmakta olan bir hanedana kulluk-tan Cumhuriyete vakulluk-tandaş yetiştirmeye yönelik çalışmaları yeni bir ruh ve heye-canla artırarak ve hızlandırarak devam ettirmek gereğini ortaya koyan bu olay-dan sonra Cumhuriyeti halka daha kapsamlı ve doğruolay-dan anlatma çabası içine girilmiştir.
KAYNAKÇA Basılı Resmî Belgeler
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi [TBMM ZC], I. Devre, XXIV, Ankara 1960; II. Devre, VII, Ankara ?; II. Devre, XIV, Ankara 1976.
Kitaplar ve Makaleler
Akgün, Seçil, Hilâfetin Kaldırılması ve Lâiklik, Ankara ty.
Arar, İsmail, Atatürk’ün İzmit Basın Toplantısı, İstanbul 1969.
Atatürk, Kemal, Nutuk, III, Vesikalar, İstanbul 1973.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I-III, Ankara 1997.
54 Mete Tunçay, T.C.’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), İstanbul 1992, s. 293-295.
Ateş, Nevin Yurdsever, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve Terakkiperver Cum-huriyet Fırkası, İstanbul 1998.
Avcı, Cemal, “İzmir Suikastı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 28 (Mart 1994) içinde.
Baran, Tülay Alim, “Cumhuriyetin İlanına Tepkiler ve Yorumlar”, Atatürk Araştır-ma Merkezi Dergisi, 44 (1999), 627–643.
Bıyıklı, Mustafa, Batılılaşma Sürecinde Türkiye’de Hilâfet Tartışmaları ve İslam Dünyasındaki Etkileri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ba-sılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1997.
Cebesoy, Ali Fuat, Siyasî Hatıralar, II, İstanbul 1960.
Çulcu, Murat, Cumhuriyetin İlânı, II, İstanbul 1992.
Eraslan, Cezmi, “Türk Siyasî Hayatında Serbest Fırka Deneyimi Üzerine Düşünce-ler”, İlmi Araştırmalar, 9 (2000), 77–96.
Eraslan, Cezmi “Siyasi Alanda Yapılan İnkılâplar”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Ankara 2002, s. 15-72.
Eraslan, Cezmi, “Cumhuriyetin İlânı”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, Ankara 2000, s. 421–431.
Eraslan, Cezmi, “Meşrutiyet, Cumhuriyet ve Çok Partili Döneme Geçiş”, İslâm ve Demokrasi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2000, s. 317–357.
Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslâm Birliği, İstanbul 1992.
Eraslan, Cezmi, Yakın Dönem Türk Düşüncesinde Halkçılık ve Atatürk, İstanbul 2003.
Genç, Reşat, Türkiye’yi Lâikleştiren Yasalar, 3 Mart 1924 tarihli Meclis Müzake-releri ve Kararları, (Giriş: Reşat Kaynar), Ankara 1998.
Jaeschke, Gotthard, Yeni Türkiye’de İslâmlık, (Çev. Hayrullah Örs), Ankara 1972.
Kalafat, Yaşar, Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Ankara 1992.
Öke, Mim Kemal, Hilâfet Hareketleri, Ankara 1991.
Sancaktar, Fatih, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Türk Aydınında Millî Egemenlik Düşüncesinin Gelişimi: Hüseyin Cahit Yalçın Örneği 1908–1924, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2005.
Tosun, Ramazan, Cumhuriyetin İlânının Yankıları, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 1991.
Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasî Partiler, İstanbul 1952.
Tunçay, Mete, T.C.’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923–1931), İstanbul 1992.
Yetkin, Çetin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, İstanbul 1983.
Zürcher, Eric Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, (Çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul 1992.