Cemil Öztürk
GİRİŞ
Türk İnkılâbı, kökleri yüz yıldan fazla geriye gitmekle beraber fiilen Millî Mücadele ile başlayıp, büyük ölçüde Atatürk’ün vefatıyla sona erer. Hemen her alanda olduğu gibi ekonomide de Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı mirası üzerinde, köklü bir değişim ve yapılanmaya giderek, çağının en etkin/verimli ekonomik modellerinden birini oluşturmayı başarmıştır. Millî Mücadele Dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında izlenen politikaları biçimlendiren faktörlerin belki de en önemlisi, hiç kuşkusuz, Osmanlı’nın enkazından geriye kalan yarı sömürge ekonomisidir. Bu nedenle bu bölümde, ilk önce Kemalist kadronun yarı sömürgelikten kurtulup tam bağımsız yeni bir Tür-kiye kurma mücadelesi irdelenecek, daha sonra ülke kalkınması için izlenen ekonomi politikaları ele alınacaktır.
YARI SÖMÜRGELİKTEN TAM BAĞIMSIZLIĞA Osmanlı Mirası
Osmanlı Devleti’nin bir yarı sömürge haline geldiğini gösteren olgu-lar, (1) giderek ağırlaşan ve kapsamı genişleyen kapitülâsyonolgu-lar, (2) çevrile-mez hale gelen dış borçlar ve Düyun-ı Umumiye İdaresi [DUİ] ile (3) ayrıca-lıklı yabancı sermaye yatırımlarıdır. Türkiye, önce bu üç olgu dolayısıyla ikti-sadî, sonra da büyük ölçüde askerî ve siyasî alanlarda emperyalizmin dene-timine girmiştir.1
Osmanlı Devleti, özellikle XIX. yüzyıl boyunca, bir yandan siyasî ve askerî gücünü kaybederken, öte yandan da siyasî ve askerî destek aldığı Ba-tılı devletlere, sonraki yıllarda Japonya gibi dünyanın başka coğrafyalarında bulunan ülkelere verdiği kapitülâsyonlarla adlî, malî ve iktisadî bağımsızlı-ğını yitirmiştir. Bu bağlamda 1838 Balta Limanı Anlaşması’ndan itibaren yerli sanayiyi koruyacak gümrük düzenlemeleri yapma olanağını kaybetmiş-tir. Öyle ki, Tanzimat’tan itibaren Osmanlı pazarlarındaki yabancı ticarî ürünler, yerli olanlardan daha az vergiye tâbiydi. Bu nedenle, yerli malların
1 Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi 1908–1985, İstanbul 1988, s. 11–13.
Türk İnkılâp Tarihi 290
kaynaklarıyla gerçekleştirilen bu tesisler, Türkiye’nin sanayileşme hare-ketine her bakımdan yön veren öncü/lokomotif kuruluşlar olmuştur. Ör-neğin Türkiye’de özel sektörün gelişiminde rol oynayacak yönetici, tek-nik eleman ve hattâ işçiler için söz konusu devlet kuruluşları birer okul işlevi görmüştür.
• Başarıyla uygulanan anti enflâsyonist bütçe ve para politikasıyla iç fiyat-larda ve para değerinde istikrar yakalanmıştır. Böylece, bozuk olan gelir dağılımının daha da kötüleşmesi önlenmiştir. Ayrıca, vergi sisteminde yapılan reformlarla yoksul kesimlerin yükü hafifletilmiştir.
• Bütün bu gelişmelere paralel olarak 15 yıllık dönemde gayrisafi millî hâsılada ortalama % 8 oranında büyüme kaydedilmiştir.70 Bu büyümenin lokomotif sektörü sanayi olmuştur. Gerçekten de 1937 yılı verilerine gö-re, dünyanın sanayisi en hızlı gelişen ülkesi, Japonya ve Rusya’dan sonra Türkiye’dir.71 Atatürk Türkiyesi bu gelişmeyi, bir yarı sömürge ekonomik mirası üzerinde gerçekleştirmiştir.
KAYNAKÇA
Afetinan, A., İzmir İktisat Kongresi, 2. Baskı, Ankara 1989.
Afetinan, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı 1933, Ankara 1972.
Akat, Asaf Savaş, “İktisadî Politikalar”, CDTA, IV, 1090-1112.
Alkin, Erdoğan, “Dış Ekonomik İlişkiler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekono-misi 1923–1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 338–387.
Atatürk, Kemal, Nutuk, II, İstanbul 1997.
Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, II, (Haz. Birol Emil – Melin Has-Er), İstanbul 1980.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, 4. Baskı, Ankara 1989.
Bayur, Yusuf Hikmet, Türkiye Devleti’nin Dış Siyasası, Ankara 1973.
Blaisdell, Donald C., Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Malî Denetimi
“Düyunuumumiye”, (Çev. Ali İhsan Dalkılıç), İstanbul 1979.
Bonné, Alfred, State and Economics in the Middle East, London 1948.
Boratav, Korkut, “Türkiye’de Devletçilik”, CDTA, II, 412-418.
70 Erdinç Tokgöz, “Cumhuriyet Döneminde Ekonomik Gelişmeler”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Ankara 2002, s. 327–328.
71 A. Mumcu, Atatürk İlkeleri…, II, 439.
Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908–1985, İstanbul 1988.
Bulutoğlu, Kenan, Türkiye’de Yabancı Sermaye, İstanbul 1970.
Çavdar, Tevfik, “Cumhuriyet Döneminde Türk İktisadî Düşüncesi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, IV, 1076-1077.
Demirgil, Demir, “Tarımda Gelişmeler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomi-si, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s. 132-170.
Goloğlu, Mahmut, Erzurum Kongresi, Ankara 1968.
Hiç, Mükerrem – Erol Manisalı, “Sanayide Kaydedilen Gelişmeler”, Cumhuri-yet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstan-bul 1980, s. 177-208.
İhsanoğlu, Ekmelettin – Mustafa Kaçar (Haz.), Çağını Yakalayan Osmanlı !, Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, İstan-bul 1995.
İnan, A. Afet, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, (2. Baskı), Ankara 1977.
Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, (3.
Baskı), Ankara 1988.
Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, (2. Baskı), İstanbul 1988.
Karacan, Ali Naci, Lozan, 2. Baskı, İstanbul 1977.
Karal, Enver Ziya, Atatürk’ten Düşünceler, İstanbul 1986.
Keyder, Çağlar, “İktisadî Gelişmenin Evreleri”, CDTA, IV, 1065–1073.
Keyder, Çağlar, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923–1929), Ankara 1982.
Keyder, Çağlar, Ulusal Kalkınmacılığın İflası, İstanbul 1993.
Köksal, Bilge Aloba – A. Râsih İlkin, Türkiye’de İktisadî Politikanın Gelişimi (1923–1973), byy. 1973.
Lozan Telgrafları (1922–1923), I, (Haz. Bilâl N. Şimşir), Ankara 1990.
Manisalı, Erol, “İktisat Politikası: İlkeler ve Uygulamalar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923–1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s.
76-106.
Morawitz, Charles, Türkiye Maliyesi, (Der. Maliye Tetkik Kurulu), Ankara 1979.
Mumcu, Ahmet, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, II, 3. Baskı, (Ed. İhsan Gü-neş), Eskişehir 2001.
Nebioğlu, Osman, Bir İmparatorluğun Çöküşü ve Kapitülasyonlar, 2. Baskı, An-kara 1986.
Néré, Jacques, 1929 Krizi, (Çev. Namık Toprak), Ankara 1980.
Ökçün, Gündüz, İzmir İktisat Kongresi, Ankara 1968.
Pakalın, Mehmet Zeki, Maliye Teşkilâtı Tarihi, IV, Ankara 1978.
Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820–1913), Ankara 1984.
Quataert, Donald, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadî Yayılımı ve Direniş (1881–1908), Ankara 1987.
Sarc, Ömer Celal, “Atatürk Döneminde Türkiye Ekonomisi ve İktisat Politikala-rı, Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk, 2. Baskı, İstanbul 1986 içinde.
Türk İnkılâp Tarihi 292
Sarc, Ömer Celal, “Cumhuriyetin Kuruluşu Sırasında Türkiye Ekonomisi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923–1978, (Ed. Memduh Ya-şa), İstanbul 1980, s. 3–18.
Serin, Necdet, Türkiye’nin Sanayileşmesi, Ankara 1963.
Shaw, Stanford J. ve Ezel K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev. Mehmet Harmancı), İstanbul 1983.
Sonyel, Salâhi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, II, 2. Baskı, Ankara 1991.
Soysal, İsmail, Türkiye’nin Dış Münasebetleriyle İlgili Başlıca Siyasî Andlaşmaları, Ankara 1965.
Tarih, IV, Maarif Vekâleti Neşriyatı, İstanbul 1931.
Tekeli, İlhan – Selim İlkin, 1929 Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayış-ları, Ankara 1977.
Tengirşek, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Ankara1981.
Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadî Tarihi, 3. Baskı, İstanbul 1994.
Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası, Ankara 1993.
Tokgöz, Erdinç, “Cumhuriyet Döneminde Ekonomik Gelişmeler”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, II, Ankara 2002, s. 321–370.
Toprak, Zafer, Türkiye’de “Millî İktisat” (1908–1918), Ankara 1982.
Toynbee, Arnold, Türkiye / Bir Milletin Yeniden Doğuşu, (Çev. Kasım Yargıcı), İstanbul 1971.
Trak, Ayşe, “Liberalizm – Devletçilik Tartışması (1923–1939)”, CDTA, IV, 1085–1089.
Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitü-sü, Ankara 1973.
Yaşa, Memduh – Ömer Faruk Batırel, “Kamu Maliyesi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923–1978, (Ed. Memduh Yaşa), İstanbul 1980, s.
556-654.
Yeniay, İsmail Hakkı, Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, İstanbul 1964.
Yılmaz, Faruk, Devlet Borçlanması ve Osmanlıdan Cumhuriyete Dış Borçlar, İstanbul 1996.