Doç. Dr. Ender DURUALP
OYUNUN TÜRLERİ
Oyun türlerinin;
oynandığı yere göre açık ve kapalı alan oyunları, öğretmen rolüne göre yarı yapılandırılmış,
yapılandırılmış ve yapılandırılmamış oyunlar,
oyunda kullanılan araçlara göre araçlı ve araçsız oyunlar,
yapılarına göre işlev çıngırağı sallaması, baş baş yapması, su,kum ile), ben (benmerkezci olmalarından dolayı-organlarını tanıması, duyu organlarını geliştirdiği), hayali (gazoz kapağını bardak, havluyu battaniye yapması) ve küme (birlikte) oyunları olarak
sınıflandırıldığı görülmektedir.
Günümüzde yaygın olarak incelenen çocuk oyun türleri
fiziksel oyun,
yapı-inşa oyunu,
dramatik oyun,
doğal materyallerle oyun ve
kurallı oyun
olarak gruplandırılmaktadır.
Fiziksel Oyun
Fiziksel oyun, kaba (büyük kaslar) ve ince
motor (küçük kaslar ve el-göz koordinasyonu) etkinliklerini ve hareketlerini içermektedir.
Koşma, tırmanma, kaydıraktan kayma, üç
tekerlekli bisiklete binme ve zıplama gibi açık
hava oyun etkinlikleri kaba motor etkinlikleri,
boncuk dizme, yapboz yapma, küçük bloklarla
oynama, dizme ya da ayırıp sonra birleştirme
gibi etkinlikleri içeren masa oyunları ise ince
motor etkinlikleri olarak gruplandırılmaktadır.
Bebekler için yumuşak oyuncakları tutup
atmak ve çıngırak sallamak gibi duyu-motor hareketleri içeren oyunlar ve özellikle ses çıkaran ve zıplayan oyuncaklarla oynamak önceliklidir. Bebek yürümeye başladığında odada gezinmek, ileri gitmek, oyuncakları
sepete doldurmak ve boşaltmak ilgi çekicidir.
Yaşam boyu tercih edilen fiziksel oyun
özellikle okul öncesi dönemdeki çocuklarında
önemli bir yer tutmaktadır.
Okul öncesi dönemde çocuklar genelde, yeni beceriler öğrendiğinde, davranış tekrarlarını içeren fiziksel oyunlar oynamaktadır. Bu
dönemde çocuklar legolarla oynamaktan zevk almakta, yapbozlarla oynamakta ve blokları inşa etmekten hoşlanmaktadır. Okul
çağındaki çocuklar koşma, yakalama, atma ve kaçmada ustalaştıkları için yarışa dayalı ve
fiziksel beceri içeren kurallı oyunlara doğru
ilerlemektedir.
Fiziksel oyun üç grupta incelenmektedir.
Bebeklerde görülen oyun etkinlikleri ritmik modeller olarak adlandırılmaktadır. Bu tip
fiziksel oyunda amaç yoktur ve elleri sallama ve bacaklarla tekme atma gibi büyük kas
hareketlerinin tekrarlarını içermektedir.
İkinci gruptaki fiziksel oyun yeni yürümeye başlayan ve oyun çocukluğu dönemindeki
çocuklarda egzersiz oyun olarak adlandırılan
oyun tipi görülmektedir.
Egzersiz oyun koşma, atlama, zıplama gibi büyük kasların hareketlerini içeren oyundur. Bu oyun dört-beş yaşlarında baskın olarak görülür,
çocuğun okula başlamasıyla birlikte azalır.
Fiziksel oyunun üçüncü tipi, özellikle erkeklerin yaygın olarak oynadığı, sert ve kaba oyundur. Bu oyun okul öncesi dönemde artış göstermekte,
erinlik döneminde büyük ölçüde azalmaktadır.
Bu oyun özellikle erkek çocukların arkadaşları ile oynadıkları mücadele becerilerini ve duygusal
kontrollerini geliştirdikleri eğlenceli bir
etkinliktir.
Tırmanma, zıplama ve kayma gibi büyük kas aktiviteleri için esnek çok amaçlı donanımlar,
binme araçları, trafik konileri ve işaretleri, bahçe ve bahçecilik araçları, su masası, kum havuzu ya da kum masası, sanat malzemeleri, ressam
sehpaları, oyun evi, giysiler, köprü, sahne, büyük ve küçük bloklar, fırçalar, tahtalar, kalaslar,
kereste, eski örtüler, kasalar, mukavva kutular,
eşya kutuları, büyük mukavva tabakalar, lastikler, ağaç kütüğü, denge tahtası, çeşitli büyüklükte
toplar, atlama ipleri, armut koltuklar, çemberler,
düz tahta merdiven, tırmanma ipi, alçak basketbol
potası ve filesi vb. materyaller fiziksel oyun için
önerilmektedir.
Yapı-İnşa Oyunu
Yapı-inşa oyunları belli bir düzen içerisinde ve amaç odaklıdır. Yapı-inşa oyunları özellikle
küçük çocukların tercih ettiği en yaygın
etkinliktir. Nesneler arasında fiziksel olarak yeni bağlar kurma süreci ve çocukların kendi
düşünceleri doğrultusunda oynamaları,
çocukların yaratıcılıklarını geliştirmelerine,
kendilerini yaratıcı bir biçimde ifade etmelerine olanak tanımaktadır. Yapı-inşa oyunları hem
evde hem de açık havada oynanabiliyor olması
açısından avantajlıdır.
Yapı-inşa oyunlarında sık bir şekilde kullanılan bloklar diğer yapı-inşa oyun
materyalleri çeşitli formlarda kullanılmaları nedeniyle açık uçlu materyaller arasında yer almaktadır. Açık uçlu materyaller birçok
olasılık sunarak değişik görüşlere ve olası çözümlere doğru ıraksak düşünmeyi
geliştirmektedir. Kapalı materyaller tek bir sonucu amaçlayan yakınsak düşünmeyi
geliştirmektedir.
Yapı-inşa oyununda önemli bir materyal olan blokların kaldırılması ve bir yerden bir yere taşınması küçük ve büyük kasların gelişimi ve koordinasyonunu desteklemektedir. Bunlar
çocukların ince ve kaba motor becerilerini geliştirmesi ve yaratıcılıklarını desteklemesi açısından önemlidir. Eğri, oval, üçgen, sütun, yay, çubuk, payanda ve rampa şeklinde
bloklar da kullanılmaktadır. Çocuklar bloklar
sayesinde yarım birim, bir birim, birimin iki
katı, birimin dört katı, blokların uzunluğu gibi
matematiksel kavramlarla da tanışmaktadır.
Çocukların yapı-inşa materyalleri ile yeni bir ürün yaratmaları ve bunları sergilemeleri
kendileri ile gurur duymalarını ve
çevresindekiler tarafından takdir edilmelerini sağlamaktadır. Beğenilme, takdir edilme,
onaylanma, gurur duyma sosyal-duygusal gelişim açısından bir gereksinimdir ve
çocukların duygusal olarak gelişmesine
katkıda bulunmaktadır.
Dramatik Oyun
Dramatik oyun, çocukların kendilerini rahat ve kolay biçimde ifade edebildikleri doğal yollardan biridir. Dramatik oyun fantezi ve hayal gücünü içeren oyunlardır. Oyun
sürecinde çocuklar anne, baba, doktor,
öğretmen, şoför, pilot gibi yetişkin rollerine
girerek zengin hayal güçlerini kullanarak
yeniden canlandırabilir. Çocuklar dramatik
oyunu tek başına oynanabildikleri gibi diğer
kişilerle birlikte de oynanabilir.
Önceden hazırlanan öyküler bulunmamakla birlikte çocuk çevresindeki olayları ve kişileri oyun deneyimleri ile keşfetmektedir. Örneğin, oyuncak bir bebeği giydiren çocuk dramatik oyun ya da sembolik oyun oynamaktadır.
Dramatik oyun sembolik oyunun geliştirilmiş bir formudur.
Dramatik oyun merkezleri okul öncesi eğitim
kurumlarında yer alması önerilen öğrenme
merkezlerinden biridir.
Dramatik oyun merkezlerinde çeşitli kuklalar (el kuklası, ipli kukla, parmak kuklası vb.),
kukla perdesi, maske, kostüm, giysi, şapka, çanta, poster, maket, evcilik ve tamir
malzemeleri gibi yapılandırılmış oyuncaklar, mutfak araçları, değişik mesleklere özgü
materyaller (stetoskop, aşçı şapkası vb.),
defter, kâğıt, gazete, dergi, daktilo, önlük,
ayna, telefon gibi materyaller bulunabilir
Doğal Materyallerle Oyun
Kum, kil, su, çamur gibi doğal materyallerle oyun çocukların yaşadıkları doğal dünyayı keşfetmelerine imkân sağlayan oyunlardır.
Çocuklar günlük yaşam içerisinde bu tür
doğal materyallerle çok fazla oynama fırsatı bulamazlar.
Doğal materyallerle oynamak duyusal açıdan zengindir ve sakinleştirici özelliği
bulunmaktadır.
Su ıslak, kum kuru olsa da, ikisi birlikte
duyusal açıdan çok çekicidir ve çocukların
keşifler yapmalarını sağlamaktadır. Ayrıca su,
kum ve tahtanın kendilerine özgü özellikleri
olduğunu keşfetmelerine yardımcı olur. Su
donabilir ve eriyebilir, tahta küçük parçalara
ayrılabilir ve parçalar tutkal ya da çekiç ve
çivi yardımıyla birbirine eklenebilir.
Doğal malzemeler değişkendir ve sayısız yaratıcılık imkânları sağlamaktadır. Ağaç işleri ve marangozluk çocukların sözel ve
sosyal etkileşimini ile dil gelişimlerini besler.
Doğal materyaller çocukların gözlem yapma, problem çözme, ölçme, hipotez üretme ve
yaratıcılık becerilerini geliştirir.
Ağaç işleri ve marangozluk büyük kasları, ince motor becerileri ve el-göz
koordinasyonunu geliştirme fırsatı
sunmaktadır.
Güvenlik önlemleri alınarak, aletler tek tek tanıtılarak, doğru kullanımları uygulamalı olarak gösterilerek, bu materyallerin
kullanılması sağlanabilir. Olası yaralanmalar için bir ilk yardım çantasının hazır olması
önemlidir. Çocuklar, bu materyallerle tahta parçasına veya strafora çivi çakmak, bisiklet veya mobilyalardaki vidaları sıkıştırmak,
zımpara kâğıdı kullanmak, tahta parçalarını
yapıştırmak gibi etkinlikler yapabileceklerdir.
Kurallı Oyunlar
Kurallı oyunlar çocukların zevkle oynadığı, genellikle rekabeti içeren ve kuralları olan oyumlardır. Okul öncesi dönemdeki çocuklar sıra alma gibi kuralları olan sosyal oyunlara katılırlar. İlkokul dönemindeki çocuklar
arasında kurallı, stratejileri olan ve rekabeti içeren oyunlar daha çok görülmektedir.Küçük çocuklar benmerkezci özellikleri nedeniyle
beklemekten, kurallara uymaktan ve sırayla
oynamaktan sıkılabilirler.
Daha büyük çocuklar, kuralların her bireyin haklarını koruduğunu anlarlar ve hile yapan çocukları dışlarlar. Çocuklar sıklıkla kendi top oyunlarını, yarışlarını ve en iyiyi belirleme
oyunlarını kurarlar. Oynanan oyunlar yaşanılan yerin kültürel özelliklerine göre değişiklikler göstermektedir. Akranlardan, büyük
kardeşlerden, anne babalardan ve
öğretmenlerden öğrenilen oyunlar o toplumun tarihini, değerlerini ve yeteneklerini
yansıtmaktadır.
Kurallı oyunlar yetişkinler tarafından çocuklar için yaratılan oyunlardır. Bu tür oyunlar,
genellikle ritimli oyunlar, çekişmeli yarışlar ve bir olayın dramatizasyonu şeklindedir. Oyundaki uyulması gereken kurallar oyuna katılan her
oyuncu için geçerli ve zorunludur. Çocuklar başkaları tarafından belirlenmiş kuralları olan oyunları oynamaya ilgi gösterirler. Rekabetin olduğu kurallı oyunlarda genellikle kazanan ve kaybeden vardır. Bu durum çocuklar açısından zor olabileceğinden oyunlarda değişiklikler
yapılarak oyunun her turunda çocukların
oynaması sağlanabilir.
Kurallı oyunlar fiziksel becerilere ve şansa bağlı olmasına karşın, bireysel yeteneklerin yarıştırıldığı ortamlara bağlı olmamaktadır.
Aksine çocukların işbirliği kurma, kazanımlar ve kaybetme seçenekleri üretmelerine fırsat vermektedir. Çocuklar oyunda kuralların
neden gerekli olduğunu ve hangi kuralın daha
çok işlediğini keşfetme imkânı bulur.
Çocukların gelişim ve eğitim gereksinimlerini karşılamak amacıyla farklı oyun türlerine
uygun materyal ve ortamı sağlamak önemli görülmektedir. Çocukların kişilik
özelliklerinin, duygu ve düşüncelerinin
oyunlarına yansıdığı, oyunun gelişimlerinin
önemli bir göstergesi ve en iyi gözlem ortamı
olduğu unutulmamalıdır.
Kaynaklar
Aral, N., Gürsoy, F. ve Köksal, A. (2001). Okul öncesi eğitimde oyun. İstanbul: Ya-Pa Yayın Pazarlama San. ve Tic. A.Ş., Kaptan Ofset.
Durualp, E. ve Aral, N. (2014). Oyunun gelişimi ve türleri. Her yönüyle okul öncesi eğitim 3. (Ed: A.B. Aksoy), (s. 231-254).
Ankara: Hedef CS Basın Yayın.
Maden-Ellialtıoğlu, F. (2005). Okul öncesi dönemde oyun ve oyun örnekleri. İstanbul: Ya-Pa Yayın Pazarlama San. ve Tic. A.Ş.
Sevinç, M. (2004). Erken çocukluk gelişimi ve eğitiminde oyun.
İstanbul: Morpa Kültür Yayınları.
Seyrek, H. ve Sun, M. (2005). Okul öncesi eğitimde oyun. İzmir:
Müzik Eserleri Yayınları.
Tuğrul, B. (2014). Oyunun gücü. Oyun. (Ed: A.B. Aksoy), (3-24), Ankara: Hedef Yayıncılık.