Tarla Denemelerinin Planlanması ve Değerlendirilmesi

(1)

Tarla Denemelerinin Planlanması ve Değerlendirilmesi

Cengiz SANCAK, Prof.Dr.

www.cengizsancak.com

Class Code: rz2tuce

(2)

ŞANSA BAĞLI PARSELLER

(TESADÜF PARSELLERİ) DENEME DESENİ

• Materyalin homojen, deneme birimleri veya parsellerinin çok olduğu durumlarda kullanılan bir deneme desenir.

• 10-30 arasında değişen sayılarda ünite ile yapılabilecek denemeler için uygundur.

• Üniform materyal bulma güçlüğünden dolayı bu tip çalışmalar daha çok laboratuvar ve sera denemelerinde kullanılır.

• Deneme materyali veya deneme alanı, etkileri incelenecek konu ile tekrarlama sayısı çarpımı kadar kısımlara ayrılır ki bunlara «parsel»

denir.

(3)

ŞANSA BAĞLI PARSELLER

(TESADÜF PARSELLERİ) DENEME DESENİ

• Tekrarlama sayısı kadar blok oluşturma zorunluluğu bulunmaz.

• Hatta konular eşit sayıda denenmese bile olur.

• Çalışmada incelenecek faktörlerin parsellere, saksılara, petri kutularına dağılımları tamamen şansa bırakılmıştır.

• 4 konulu ve 5 tekrarlamalı bir deneme deseninde toplam 4x5=20

adet parsel oluşturulur. Konular her tekerrürde ele alınmak zorunda olmadığı gibi bir tekerrürde birden fazla da tekrarlanabilirler.

• Birlikte küçük kağıtlara 5’er tane A, B, C ve D harfleri yazıp katlayarak

parsellere gelecek şekilde tombala şeklinde seçelim.

(4)

ŞANSA BAĞLI PARSELLER

(TESADÜF PARSELLERİ) DENEME DESENİ

1 A 2

A 3

C 4

C 5

D 6

C 7

B 8

A 9

D 10 C 11

B 12

C 13

C 14

A 15

D 16

B 17

B 18

D 19

D 20

A

(5)

ŞANSA BAĞLI PARSELLER

(TESADÜF PARSELLERİ) DENEME DESENİ – ÜSTÜN YANLARI

Uygulanması kolay ve daha az tekrarlama gerektirmesi nedeniyle ve az masraf gerektirdiğinden tercih edilen bir tesistir.

1. Konu ve tekrarlama sayısı ancak mevcut deneme materli sayısı kadardır.

2. Değişik konular farklı sayıda tekrarlanabilir.

3. İstatistik analizleri çok basittir.

4. Herhangi bir nedenle kaybolan parsel denemenin istatistik analizini zorlaştırmaz. Tekrarlama sayıları eşit olmayan

durumlardaki gibi analiz yapılır.

(6)

ŞANSA BAĞLI PARSELLER

(TESADÜF PARSELLERİ) DENEME DESENİ – ÜSTÜN YANLARI

5. Herhangi bir parselden elde edilen verinin kaybolması ile denemenin doğruluk derecesindeki azalma, diğer deneme yöntemlerinden daha azdır.

6. Deneme hatasının serbestlik derecesi diğer deneme desenlerine oranla daha yüksektir.

7. Denemenin doğruluk derecesi ve hassaslığı serbest varyantın

artırılması ile çoğaltılabilir.

(7)

ŞANSA BAĞLI PARSELLER

(TESADÜF PARSELLERİ) DENEME DESENİ – ZAYIF YÖNLERİ

1. Tesadüflüğün sınırlı olmaması konunun dışındanki varyasyonun tamamının deneme hatasında toplanıp, hatayı yükseltmesine neden olur.

2. Sınırlı materyal kullanılma zorunluluğu vardır.

3. Üniform materyal kullanma zorunluluğu vardır.

4. Zorunlu olmadıkça tarla denemelerinde kullanılmaz.

5. Konu sayısı 20’yi geçmemelidir.

(8)

ÖRNEK: Plastik yüksek tünel koşullarında saman içerikli yetiştirme ortamında 3 farklı Pleurotus

türü 6 tekrarlamalı olarak yetiştirilmiştir.

Mantarlarda şapka uzunlukları (cm) tespit edilmiştir. Türler arasındaki şapka uzunluğu bakımından farklılık var mıdır?

Türler Tekrarlamalar

1 2 3 4 5 6

∑

P. ostreatus 6.56 6.82 8.22 7.36 6.16 6.19 41.31 6.88

P.sajor-caju 5.25 7.50 6.78 6.31 5.66 6.90 38.40 6.40

P. sapidus 3.65 3.18 2.82 3.19 3.31 3.23 19.38 3.23

99.09

Türler Tekrarlamalar

1 2 3 4 5 6

∑

P. ostreatus 6.56 6.82 8.22 7.36 6.16 6.19 41.31 6.88

P.sajor-caju 5.25 7.50 6.78 6.31 5.66 6.90 38.40 6.40

P. sapidus 3.65 3.18 2.82 3.19 3.31 3.23 19.38 3.23

99.09

(9)

Çözüm için izlenecek yollar

• İlk olarak çalışmanın hangi deneme desenine göre kurulmuş olabileceğini araştırmak gerekir.

• Denemenin şansa bağlı parseller olup olmadığını anlamak için

öncelikle materyal ve ortamının homojen olup olmadığına bakılır.

• Materyal ve deneme alan koşulları (plastik yüksek tünel ve

yetiştirme ortamı samandır) homojen olduğuna göre deneme şansa bağlı parsellere göre planlanmış kabul edilir.

• H

₀

hipotezi kurulur. Bu çalışma için «H

₀

: Şapka uzunlukları

bakımından Pleurotus türleri arasında farklılık yoktur.» Şeklindedir.

(10)

Çözüm için izlenecek yollar

Sırasıyla aşağıdaki hesaplamalar yapılır.

• Düzeltme faktörü (DF)

• Genel Kareler Toplamı (GKT)

• İşlemler arası kareler toplamı (İKT)

• Hata kareler toplamı (HKT)

(11)

Varyans Analizi

Düzeltme Faktörü (DF): ilk olarak hesaplanması gereken işlemdir.

DF=

∑ ^� ^� =��.

�� ^′ �� .� =�� =�� ü� ü��=�� =6 � 3=18^′ �� .

��= ∑ ^� ^� ⁻ ^��= ⁽ ^6.56 ² ⁺ ^…+3.23 ² ⁾ −545.49=54.25

�_� ş �� 

∑ ^¿

¿

¿¿

∑ ^¿

İ �� = ¿

(12)

Varyans Analizi

�� =�� − İ �� =54.25 − 47.28=6.97

Varyans analiz çizeltesi oluşturulur.

Varyasyon Kaynağı VK

Serbestlik Derecesi (SD)

Kareler Toplamı (KT)

Kareler Ortalaması (KO)

F_Hesap

Genel (ixr)-1 GKT -

İşlem (i-1) İKT İKT/(i-1) F=İKO/HKO

Hata İx(r-1) HKT HKT/(ix(r-1)=S²

VK (SD) (KT) (KO) F F_cetvel

% 5 % 1

Genel (3x6)-1=17 54.25 -

İşlem 3-1=2 47.28 23.64 51.39^** 3.68 6.36

Hata 3x(6-1)=15 6.97 0.46

(13)

(14)

Varyans Analiz Tablosunun yorumlanması

• F değeri (51.39) hem % 5 hem de % 1 değerinden büyük (F

_hesap

>

F

_cetvel

) olup H

₀

hipotezi her iki olasılıkla da ret edilir.

• Mantar türlerinin şapka uzunlukları istatistiksel olarak çok önemli farklılıklar göstermektedir.

• F değerini çizelgede kontrol yaparken işlem (konu) serbestlik

derecesinin (2) yatay, hata serbestlik derecesinin (15) ise düşey sütunun kesiştiği değer dikkate alınır. Örneğimizde % 5 lik F

cetvelinde değer 3.68 olarak bulunmuştur.

• H

₀

Reddedildiğine göre hangi mantar türünün şapka uzunluğu bakımından seçilebileceğini belirlemektir.

• Bunun için çoklu karşılaştırma testi yapılır.

(15)

ŞANSA BAĞLI BLOKLAR

(TESADÜF BLOKLARI) DENEME DESENİ

• Üniform olmayan deneme materyali ile çalışıldığında kullanılır.

• Çalışmalar genellikle tarla koşullarında yürütülür.

• Toprak yapısı farklılığından ileri gelecek hataları azaltmak için materyal, blok adı verilen ve varyansı hesaplanıp toplam varyansdan çıkarılarak işlemler daha hassas incelenmiş olur.

• Bloklar ele alınan işlem sayısı kadar parsele bölünür ve her işlem bir blokta bir kez bulunacak şekilde kurayla şansa bağlı olarak dağıtılır.

• Denemenin blok sayısı denemeden istenilen doğruluk ve hassasiyet

derecesine göre göre değişir. Blok sayısı arttıkça denemenin hassasiyeti

de artar.

(16)

ŞANSA BAĞLI BLOKLAR

(TESADÜF BLOKLARI) DENEME DESENİ

• Yalnızca tarla değil, materyalin üniform olmadığı sera ve laboratuvar şartlarında da kullanılabilir.

• Hayvan denemelerinde materyalin üniform olma ihtimali zayıftır. Aynı cins, yaş, ağırlıkta vs olan hayvan bulmak güçtür. Bu nedenle

materyalde görülen farklılık kadar bloklama yapılır.

• Örneğin: farklı yem rasyonlarının sığırlarda süt verimine etkisinin incelendiği bir çalışmada kullanılcak sığırlar aynı ırktan veya aynı yaşta değilse, rasyondan faydalanmaları farklı olup ırkların veya hayvan yaşlarının da süt verimine etkisi olacaktır. Halbuki denemede ortaya konmak istenen şey sadece rasyonların etkisidir. Bu durumda ırkların ya da yaşların etkisini de ayrı hesaplayabilmek için, ırk sayısı ya da yaş grubu kadar bloklamaya gidilebilir.

(17)

ŞANSA BAĞLI BLOKLAR

(TESADÜF BLOKLARI) DENEME DESENİ – Üstün Yönleri

1. Planlanması, uygunlanması ve analizi kolaydır.

2. Herhangi bir nedenle kaybolan parsel denemenin tamamını bozmaz, ancak eksik parsel hesaplanır ve ona göre varyans analizi yapılır.

3. Sonuçları şansa bağlı parseller deneme desenine göre daha hassas olan bir deneme desenidir.

4. Tekrarlama yani blok sayısı araştırıcının isteğine göre ayarlanabilir.

Genellikle 3 tekrarlamadan az düzenlenmez.

(18)

ŞANSA BAĞLI BLOKLAR

(TESADÜF BLOKLARI) DENEME DESENİ – Zayıf Yönleri

1. Konu sayısı sınırlıdır ve 30’u geçmez. Konu sayısının artması deneme alanının homojenliğini azaltıp varyansını yani deneme deseninin

hatasını artırır.

2. Herhangi bir nedenle eksik parsel olursa o değer bulunmadan varyans analizine geçilemez.

3. Materyaldeki veya deneme ortamındaki farklılık ne kadar fazla ise o

kadar sayıda blok oluşturmak gereklidir.

(19)

Örnek: Samsun şartlarında yetiştirilebilecek uygun bakla çeşit adaylarını belirlemek üzere yapılan tarla çalışmasında 7 farklı introdüksiyon materyali (hat) mevcut yerli çeşit Eresen-87 ile 3 tekrarlamalı olarak denemeye alınıyor. Denemede bakla sayıları aşağıdaki gibi tespit ediliyor. Bakla sayısı bakımından hatların yerli çeşitten farklı olup olmadığını belirleyiniz.

I. Blok

II. Blok

III. Blok Deneme Planı:

(20)

Veri Çizelgesi

Bakla Hatları Bloklar

1 2 3

Ent1 Ent2 Ent3 Ent4 Ent5 Ent6 Ent7

Eresen-87

Toplam (∑)

Ortalama ( )x̄

Toplam

5.7 5.0 5.3 9.7 6.7 6.0 2.7 8.3

13.3 11.6 6.7 9.9 12.7 5.0 5.0 9.7

16.3 14.3 10.3 15.0 15.7 6.3 4.7 6.7

49.4 73.9 92.3

35.3 30.9 22.3 34.6 35.1 20.3 12.4 24.7

11.8 10.3 7.4 11.5 11.7 6.8 4.1 8.2 215.6

Çözüme başlarken ilk önce H₀ hipotezi kurulur.

H₀: Bakla çeşit/hatların bitkide bakla sayıları birbirinden farksızdır.

Denemenin Analizinde İzlenecek Yol:

1. Düzeltme Faktörü (DF)

2. Genel Kareler Toplamı (GKT)

3. İşlemler arası kareler toplamı (İKT) 4. Bloklar arası kareler toplamı (BKT) 5. Hata kareler toplamı (HKT)

Genel kareler toplamından, İşlem ve blok kareler toplamı Çıkarılarak bulunur.

(21)

Deneme Analizi

i: işlem sayısı =8 r: blok (tekrarlama) sayısı= 3

��= ∑ ^� ^� ² ⁻ ^��=5.7 ² ⁺ ^….+6.7 ² −1936.8=360.9

İ

(22)

Deneme Analizi -devam

Şansa bağlı bloklar deneme deseninde materyalin farklı olması nedeniyle

rakamların değişeceği kabul edilerek Bloklama yapılır ve bunların farklılığını belirlemek için Blok Kareler toplamı bulunur.

B

�� =�� − İ �� − �� =360.,9 −164.3 −115.8=80.8

(23)

Deneme Analizi -devam

Varyans analiz çizelgeli oluşturulur.

VK SD KT KO F_hesap F_cetvel

Genel (r_xi -1) 23 360.9 % 5 % 1

Blok (r-1) 2 115.8 57.90 10.03^** 3.74 6.51 İşlem (i-1) 7 164.3 23.47 4.07^* 2.76 4.28 Hata (i-1).(r-1) 14 80.8 5.77

Serbestlik dereceleri nasıl bulunur?

Genel için r (blok=tekrarlama) x i (işlem=çeşit/hat) – 1 = (3x8) – 1 = 23 Blok için r-1= 3-1=2

İşlem için i-1= 8-1=7

Hata için (r-1)x(i-1)=(3-1)x(8-1)=14