33 ANTALYA "DAD"S"
Sefa Salih AYDEM"R*
Özet
Antalya vilayetindeki en eski orta ö retim kurumu olan Antalya Lisesi e itim ve ö r e t i m f a a l i y e t l e r i n e 1 8 9 8 y l nda “Be S n f l L i v a d a d i s i ” ad a l t n d a ba lam t r. Liva statüsünde olan Antalya’da aç lan bu okulun be s n fl olmas n n nedeni; Osmanl Devleti zaman nda liva statüsünde olan merkezlerde sadece be y ll k nehari (yat s z) idadi aç l yor olmas d r. Vilayet merkezlerinde ise yedi y ll k leyli (yat l ) idadiler aç lm olup bu okullar yüksek ö renime ö renci haz rlamak için aç lm lard r. Be y ll k liva idadisi’nden yüksek ö renime geçi imkan k s tl olup bu uygulaman n amac bulunulan bölgenin i lerini idare edecek, imar n sa layacak adam yeti tirmektedir.
Okulun ismi zaman içerisinde de i ikliklere u ram , 1916’da “Antalya Sultanisi”, 1923 y l nda da “Antalya Lisesi” ad n alm t r.
Anahtar Kelimeler: Antalya, Osmanl Devleti, e itim-ö retim.
ANTALYA HIGH SCHOOL
Abstract
Antalya High School that is an old secondary educational institution began its education and training activities in 1898 under the title of “Bes S n fl Liva Idadisi” (Junior High School with Five Classes). Reason to have five classes; is that because Antalya Province was in the status of Junior High School, during the period of Ottoman State, five years Nehari (day) junior high school was opened. And in the centers of provinces, seven years Leyli (boarding) junior high schools were opened to prepare students for higher education. Transition to higher education was limited in the five years Junior High School and purpose of this application was to train people to be employed in administrational and construction affairs of the region. The school was given different names, of which “Antalya High School” was the last, succeeding “Antalya Sultanisi” in 1923.
Keywords: Antalya, Ottoman Empire, education-training.
1. "DAD"LER"N AÇILMASI VE GEL"5MES"
Arapça bir kelime olan idadi kelimesi, “idad” kökünden türetilmi tir. Bu kök; haz rlamak, geli tirmek, bir eyi haz rlamaya mahsus yer anlam na gelmektedir1. Milli E itim sözlü ümüze birkaç anlamda girmi olan bu deyimin bir ortaö retim kurumu hüviyetiyle tan nmas 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile olmu tur2. Nizamnameye kadar e itim sisteminin belirli bir a amas olarak de il de baz okullara ö renci haz rlamak için aç lan haz rl k s n flar n ifade etmek için kullan lm t r3. Hatta bazen s byan mekteplerine bile
*Oktm., Ad yaman Üniversitesi, Atatürk Clkeleri ve Cnk lap Tarihi Bölümü, saydemir@ad yaman.edu.tr.
1 Mehmet Zeki PAKALIN, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü, C: 2, MEB, Cstanbul 2004, s.34; Ferit DEVELCOKLU,Osmanl ca-Türkçe Ansiklopedik Lugat,Ayd n Kitabevi,Ankara 1999,s,409; Bayram KODAMAN, Abdülhamid Devri E?itim Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999, III. Bask , s. 114; Türkiye Diyanet Vakf "slam Ansiklopedisi, C: 21, Cstanbul 2000, s. 464
2Faik Re it UNAT, Türkiye E itim Sisteminin Geli mesine Tarihi Bir Bak , Milli E itim Bas mevi, Ankara 1964, s. 42. Nizamname için Bkz: Ba bakanl k Osmanl Ar ivi,Y ld z Esas Evrak , 112/6.;Hasan Ali KOÇER, Türkiye’de Modern E itimin Do u u ve Geli imi, MEB, Cstanbul, 1991, s. 130.
3 Mehmet Çetin AKIN, Konya Gazi Lisesi ve Tarihi Geli imi, Bas lmam Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1995, s. 1.
34 idadi denmi tir4. Osmanl e itim sisteminde görülen eksikliklerin v e h a t a l a r n giderilmesi; Osmanl e itim siste minin b i r b ü t ü n olarak olu turulmas için haz rlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde idadi orta ö retimin bir basama olarak kabul edilmi ve bu tarihten itibaren Cumhuriyetin ilan na kadar bu niteli ini devam ettirmi tir5.
Cdadilerin aç lmas na; yüksekö retime ö renci haz rlamada kar la lan zorluklar nedeniyle ihtiyaç duyulmu tur. Bu durum 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi hakk nda yaz lan mazbatada u ekilde belirtilmi tir: “… belki ileride ulum-u aliye mekatibinin teksiri iktiza eyleyece i ve unda olsa olsa Rü tiye Mekteplerinin fevkinde ve Mekatib-i Sultaniyenin madûnda idadiye mekteblerinin kü ad muhtac bahis olabilir isede Mekatib-i Rü tiye’de her s n f etfalinin mebadi-iulum-u diniyesi tedris olunmas laz m gelmesinden dolay bu nevi mekteblerin her cemaat için ba ka ba ka te kili muktezi olmas na ve Mekatib-i Sultaniye’nin ekseri tedrisat na mahal-i talim olmak ve hem de Sunuf-u tebaa etfalinin muhtedilen tahsil-i maarif tarikine sevki ve o cihetle beyinlerinde itilaf ve muhadenetin tahkimi kazasiyesi istihsal olunmak için mekatib-i idadiyenin ihdas elzem oldu u…”6.
Bu dü üncelerden dolay 1869 Nizamnamesi’nde idadi okullar na da yer verilmi ve bu aç lacak yeni okullar u ekilde tanzim edinilmek istenmi tir:
1) Cdadi okullar , rü tiyelerden mezun olan müslim ve gayr-i müslim çocuklar n bir arada ö retim yapt klar yerdir.
2) 1000 haneden fazla nüfusu bulunan yerlerin önemine göre seçilecek her kasabada birer idadi okulu yap lacakt r.
3) Cdadilerin yap m masraflar , ö retmen ve hademe maa lar ve di er giderleri vilayet maârif idaresi sand ndan kar lanacakt r.
4) Her idadinin muavinleriyle beraber alt ö retmeni bulunacakt r.
5) Her idadinin y ll k tahsisat , personel giderleriyle birlikte 80.000 kuru olacakt r.
6) Cdadilerin ö retim süresi üç y l olup u dersler okutulacakt r:
Türkçe Kitabet ve Cn â (Türkçe Kompozisyon), Frans zca, Kavânin-i Osmaniye (Osmanl Kanunlar ), Mant k, Clm-i Servet-i Milel (iktisat), Co rafya, Tarih-i Umûmî (Genel Tarih), Clm-i Mevâlid (Tabiat Bilimi), Cebir (Matematik), Hesap (Aritmetik) ve Defter Tutma, Hendese (Geometri) ve Clm-i Mesâha (Alan Ölçümü), Hikmet-i Tabiye (Fizik), Kimya ve Resim7.
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre hemen aç lmas planlanan idadiler, gerek yeterli ödene in olmamas gerekse yeterli seviyeye sahip ö retmen yoklu u nedeniyle 1873 tarihine kadar aç lamam t r8. Fakat ayn güçlükler rü tiye içinde vard , ancak onlar aç lmaya devam ediyordu. Öyleyse bunlara ek olarak ayn amaçla aç lm rü tiye mektepleri dururken ve bunlar n slah da mümkünken yeni tip orta ö retim kurumlar açman n gerekli görülmemi oldu unu da dü ünmek gerekir. Nitekim rü tiyeler
4 Cahit Yalç n BCLCM, Tanzimat Devrinde Türk E?itiminde Ça?daAlaAma, Anadolu Üniversitesi Yay nlar , Anadolu Üniversitesi Bas mevi, Eski ehir 1984, s. 63;Osman ERGCN, Türkiye Maarif Tarihi, C: II, Osmanbey Matbaas , Cstanbul 1940, s. 412.
5Ak n, a.g.e., s. 1.
6Unat, a.g.e., s. 93.
7B.O.A, Y.E.E.,., 112/6, s. 13. Mahmut Cevat, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Te kilat ve Ccraat , MEB, Ankara 2002, s. 412.
8Kodaman, a.g.e., s. 115; Ak n, a.g.e., s. 2; Ergin, a.g.e., C: II, s. 417.
35 istenileni vermekte yetersiz kal nca, nizamnamede belirtilen idadi mektepleri açmak için faaliyete geçildi9.
1872 (6 Kanun-u evvel 1289) Maarif Nezaretinden Sadarete yaz lan bir arz tezkiresinde idadilerin hemen faaliyete geçmesi iste inin nedenlerini belirttikten sonra tezkerinin sonunda da, özetle u maddeler eklenmi tir10:
1) Cstanbul’da Darü’l-maarif binas n n nümûne idadiye çevrilmesi,
2) Cdadîlerde icab na göre, Cngilizce, Frans zca ve Almanca derslerinin okutulmas ,
3) Cdadilere ö retmen yeti tirmek için Darül’mualliminde idadi ubesinin aç lmas ve mezunlar na rü tiye ö retmenlerinden 200 kuru fazla maa verilmesi,
4) Cdadilerde, derslerin önemine göre, ö retim kadrosunun hiç olmazsa 10 ki ilik olmas ve gerekirse bir müdürle iki hademe tayin edilmesi gibi tekliflerden ibaretti.
Bu nizamname ile Türk, az nl k ve yabanc özel okullar devletin denetimi ve gözetimi alt nda tutulmaya çal lm t r11. Bu nizamnamenin haz rlan ndaki di er bir etken de, bat e itimli Osmanl seçkinlerinin dinsel e itim kurumlar n n d nda ve onlardan tamamen ba ms z yeni bir e itim sistemi kurmak dü üncesiydi12. Yukar da belirtti imiz Maarif Nezaretince Sadrazama gönderilen tezkere olumlu kar lanm ; bunun neticesinde fiziki artlar n n daha elveri li olmas ve e itim kadrolar ndan istifade etmek amac yla 187313y l nda Daru’l-maarif idadiye çevrilerek ilk mülki idadi kuruldu14.
Vilayetlerde ilk aç lm olan idadi konusunda ise; baz kaynaklar15 1873 y l nda Mora Yeni ehir’de kuruldu unu iddia etmektedir. Baz kaynaklar ise 16; 1875 y l nda Yanya vilayetine ba l Yeni ehir kasabas nda aç ld n ileri sürmektedir. Ara t rmalar m za göre; Mora, 1829 Edirne Antla mas ile zaten elimizden ç km oldu u için burada de il de Yanya-Yeni ehir’de 1875 y l nda kuruldu u yönündedir17.
Clk idadinin burada aç lma nedeni gayrimüslim nüfusun fazla olmas d r. Yanya, Yeni ehir’de aç lmas 1869 Nizamnamesi’nin yap l ruhuna da uygun dü mektedir. Zira nizamnamenin amac ; müslüman ve gayri müslim vatanda larla birlikte e itim vererek, kayna malar n sa lay p Osmanl c l k dü üncesi hayata geçirilmekti. Ayr ca bu nizamname ile ülke içindeki özel okullar n hepsi hukuki bir dayana a kavu turulmu olup e itim sisteminin içerisinde yer alm lard r18.
1876 y l na gelindi inde Cstanbul’daki idadiler; ilk kurulan Daru’l-maarif, Fatih, Be ikta , Eski Ali
9Bilim, a.g.e., s. 64.
10 Ba bakanl k Ar ivi, Y ld z, K s m 18, no. 553/419, Zarf 93, Karton 37, Sene 6 Kânûn-u Evvel 1289, Nakleden, Kodaman, a.g.e., s. 116.
11 Süleyman BÜYÜKKARCI, "stanbul Sankt Georg Avusturya Lisesi, Damla Ofset Matbaac l k,Konya 1995, s. 13.
Süleyman BÜYÜKKARCI, , "stanbul Ermeni Okullar , Yelken Yay nlar , Konya 2003, s. 9. Süleyman BÜYÜKKARCI,, Türkiyede Amerikan Okullar , Yelken Yay nlar , Konya 2004, s.374.
12 Cahit Yalç n BCLCM , Türkiye’de Ça?daA E?itim Tarihi, II. Bask , Anadolu Üniversitesi Yay nlar , Eski ehir 2002, s.
170.
13 Lewis Clk Mülki Cdadinin 1875’te Aç ld n Belirtmi tir (Bernard LEWCS, Modern Türkiye’nin Do u u, Çev: Metin KIRATLI, TTK, Ankara 2000, s. 180.
14 Mahmud Cevad, a.g.e., s. 138; Unat, a.g.e., s. 45; Kodaman, a.g.e., s. 117; Ak n, a.g.e., s. 4; Yahya AKYÜZ, Türk E itim Tarihi, Pegem Yay nc l k, 9. Bask , Ankara 2004, s. 153; Koçer, a.g.e., s. 101.
15 Akyüz, a.g.e., s. 153; Unat, a.g.e., s. 44; Kodaman, a.g.e., s. 117; Ak n, a.g.e., s. 4; Koçer, a.g.e., s. 130
16 Nevzat AYAS, Türkiye Cumhuriyeti Milli E?itimi KuruluAlar ve Tarihçeler, MEB, Ankara1948, s. 233; Bilim, Tanzimat Devrinde…, s. 65;Hasan Ali YÜCEL, Türkiye’de Orta Ö?retim,Kültür Bakanl , Ankara 1994, s. 13.
17 B.Kodaman ve F.R. Unat, ilk aç lan idadinin Mora’da kuruldu unu, aç l y l n n ise 1875 oldu unu savunurken, H. Ali Yücel 1879 y l nda Yanya’da kuruldu unu belirtmektedir.
18 Süleyman BÜYÜKKARCI, Türkiyede Rum Okullar , Yelken Yay nlar , Konya 2003, s. 27.
36 Pa a, Davud Pa a, Fevziye ve Cbrahim A a Çad r ’nda olmak üzere, toplam yedi adet idadi mevcuttur.
Buradaki talebe say s 462’dir19. Merkezde ve ta rada kurulan bu ilk idadilerde okutulan ders program öyledir20; 1) Kavaid-i Osmâniye (Osmanl Kanunlar ) 2) Arabî 3) Farisi 4) K raât ve Kitabet-i Türki (Okuma ve Türkçe Kompozisyon) 5) Tarih-i Umumiye-i Osmânî (Osmanl Tarihi) 6) Mükemmel Hesap (Aritmetik), 7) Cebir-i Ali (Yüksek Matematik) 8) Co rafya-y Umumiye-i Osmanî (Osmanl Co rafyas ) 9) Jimnastik (Baz Yerlerde) 10) Mükemmel Hendese (Fizik) 11) Müsellesat (Trigonometri), 12) Resim ve Tarama 13) Frans zca 14) Almanca 15) Cngilizce.
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde dü ünülen idadi ders programlar na göre burada baz farklar vard r: Nizamnamedeki ilm-i servet, hikmet-i tabiyye, kimya, mant k, ilm-i mevalid dersleri yerine, ilk idadilerde Müsellesat, Jimnastik, Arapça, Farsça, Cngilizce, Almanca gibi derslere de yer verilmi tir.
Tanzimat devri sonuna kadar idadi say lar nda bir art olmam t r. Bu durumun en önemli nedeni; bu idadilerin ne parasal olarak ne bina ne de e itim araç- gereçleri bak m ndan yeterli olmas d r. Bu okullar n birço u kiral k dairelerde veya farkl amaçla yap lm binalarda faaliyet gösteriyordu21. Bütün bu parasal ve fiziki yetersizlikler Sadrazam Sait Pa a’n n buldu u pratik bir yol sayesinde k smen çare bulmu tur. Bu çare; daha önceden ilkö retim için al nmas öngörülen ö rün ö rü nispetinde olan verginin al nmas yerine, 1300 mali y l ndan itibaren a ar n seb’i (1/7) ve rub’u (1/4) al n p ve ayr ca müsekkafat vergisinin de % 6’s n n maarif te kilat na kaynak olarak aktar lmas n sa lam t r22.
Bu yarat lan kaynak sayesinde idadilerin say s n n artmas sa lanm , di er vilayetlerde de teker teker aç lmaya ba lanm t r. Nitekim; 1885 (1302) y l nda Bursa, Edirne, Yanya ve Çanakkale’de sonra da;
Czmir, Selanik, Trabzon, Rodos, Konya,
Elaz , Ankara, Üsküp, Pri tine, Serfice, Gümülcine, Manisa, Adana, Halep, Kudüs, Mara , K r ehir, Çank r , Teke, Bitlis, Mu , Kastamonu, Czmit ve Sivas’ta da birer tane idadi hemen aç lm t r23.
Çe itli kaynaklarda ilk aç lan idadilerin ö renci say lar n n verilmesine ra men e itim kadrolar ndan bahsedilmemektedir. Bu okullarda görev yapan ö retmenlerin medreseli, subay kökenli veya rü tiye ö retmenleri ders vermekteydi24.
2. ANTALYA "DAD"S"’N"N AÇILMASI
Antalya vilayetindeki en eski orta ö retim kurumu olan Antalya Lisesi e itim ve ö r e t i m f a a l i y e t l e r i n e 1 8 9 8 y l nda “Be S n f l L i v a d a d i s i ” nam a l t n d a ba lam t r.
Osmanl Devleti zaman nda liva statüsünde olan merkezlerde sadece be y ll k nehari (yat s z) idadiler, vilayet merkezlerinde ise yedi y ll k leyli (yat l ) idadiler aç lmakta idi. Be y ll k Liva Cdadisi’nden yüksek ö renime geçi imkân k s tl olup bu uygulaman n amac bulunulan bölgenin i lerini i d a r e e d e c e k , imar n s a l a y a c a k a d a m y e t i t i r m e k t e d i r25. Bu b e y l l k döneminin ilk üç y l Rü tiye,
19 Bilim, Tanzimat Devrinde…, s. 65; Mahmud Cevad, a.g.e., s. 158.
20 B.O.A., Y ld z K s m 18, No: 553/457, Zarf 93, Karton 37, Sene 9 Recep 1290, Nakleden, B.Kodaman, a.g.e., s. 117.
21 Kodaman.,a.g.e, s.118.
22 Ba bakanl k Ar ivi, Ayniyat Defteri, No: 1243, Nakleden; Kodaman, a.g.e., s. 119.
23 Said Pa a, Hat rat, C: 1, Dersaadet, 1328 (1912), s. 156, Nakleden, Kodaman, a.g.e., s. 119.
24 Bilim, Türkiye’de Ça da E itim…, s. 256.
25 Mustafa ERGÜN, "kinci MeArutiyet Devrinde E?itim Hareketleri) 1908-1914, Ocak yay nlar , Ankara 1996; s. 218-219.
37 kalan iki y lda idadi ö renimine ayr lm t r (3 + 2). Vilayet merkezlerinde aç lan idadiler ise; ilk üç y l rü tiye, üzerine dört y lda idadi e itimi olmak üzere olup toplam yedi y ld (3 + 4). Vilayet idadileri yüksek ö renim için direkt olarak Sultanilere ba lar iken, Liva idadileri iki y l Sultani’nin haz rl na tabi tutularak seviyelerin e itlenmesine çal l r sonra sultaniye’ye ba larlard .
Okulun ismi zaman içerisinde de i ikliklere u ram , 1916’da “Antalya Sultanisi”, 1923 y l nda da
“Antalya Lisesi” ad n alm t r. Türk ortaö retiminde ve Antalya e itim faaliyetleri hayat nda böyle özel bir yere sahip olmas na kar n bu güzide e itim kurumu hakk nda yeterli ara t rma yap lmam , baz idarecilerin okulun önemini kavrayamamas nedeniyle kay tlar n büyük bölümü at lm oldu u için Antalya Cdadisinin aç l , ilk ö rencileri ve ilk e itimcileri hakk nda fazla bir belgeye ve bilgiye sahip de iliz. Muhtelif yerlerdeki ar ivlerde yer alan bir-iki kütük defteri ile salnamelerde ve y ll klarda yer alan çok az bir bilgi d nda malumat mevcut de ildir.
Elimize geçen k s tl belgeler nda ve Konya vilayet salnamelerine göre Antalya Cdadisinin aç l u ekildedir:
Antalya’daki Atatürk Caddesi üzerinde bugün Antalya Lisesi idare binas olarak halen kullan lmakta olan iki tane tarihi ev vard r. Evlerin birisinin kap s ndaki kitabedeki yap l tarihine bak l rsa 1889 tarihinde yap ld anla lmaktad r. Evlerin ilk sahibi olan ve evleri dokuz y l kadar mesken olarak kullanan; Antalya esnaf ndan
Bakkal istavri karde lerdir26. Bu iki bina daha sonra Antalya Cdadisi’ne verilmi tir. Bu binada; 1898 y l nda
“BeA s n fl idadi” ad alt nda faaliyete ba lam ise de ayn y l s n flar n be i de olu turulamad için sadece ilk dört s n f te kil olunmu tur27. Ancak ertesi y l, yani 1315 (1899)’da be ince s n f nda aç lmas sonras
“BeA s n fl Liva "dadisi” halini alabilmi tir28. Okul 1318 (1902) y l nda 17.600 kuru a tamir ettirildi29. 1319 (1903) y l na kadar bu ekilde e itim-ö retim faaliyetlerine devam eden idadiye bir s n f n daha eklenmesi sonucu “6 y ll k idadi” ad n alm t r30. Ancak ertesi y l 1320’de (1904) okula gelen tepkiler nedeniyle eklenen son s n f kald r larak, tekrar eskisi gibi “BeA Y ll k Liva "dadisi” ekline geri dönülmü tür31. Bu durum 1333 (1917) y l na kadar devam etmi tir.
Bu arada 1330-1331 (1914-1915) y l nda gene farkl bir uygulama yap lmak istenmi ise de bundan da vazgeçilmi tir. Yap lan; ilave olarak “Ticari” ve “Umumi” haz rl k s n flar ile yine bunlara ilaveten 6 s n fl k Cptidai K s m eklenmesi sonunda okul 9 s n fl Liva Cdadisi eklini alm ise de bir y l sonunda iptidai k sm kald r larak umumi ve ticari bölümlerinin ikinci s n flar aç ld için yine be senelik liva idadisi halini alm t r. Okul; 1332-1333 (1916-17)32 y l nda be s n fl “idadi” tümden den
26 Hüseyin ÇCMRCN, Bir Zamanlar Antalya, Antalya Ticaret ve Sanayi Odas Yay., Aziz Matbaas , Antalya 2002, s.
165.
27 Türk Akdeniz, Antalya Halkevi Dergisi, Say : 11-12, 1938, s. 78.
28 Çimrin, a.g.e., s. 165.
29 BOA, Crade-i Maarif, Vs. 1, 22 Haziran 1318, Nakleden;Mehmet GÜÇLÜ, XX. Yüzy l n ilk Yar s nda Antalya, Antalya Ticaret ve Sanayi Odas Yay., Antalya, 1997, s. 82.
30 Türk Akdeniz, a.g.d., s. 78.
31 Çimrin, a.g.e., s. 165.
32 Halil AYTEKCN, Cttihat ve Terakki Dönemi E itim Yönetimi, Gazi Üniversitesi E itim Fakültesi Yay nlar , Ankara, 1991, s: 253. Halil Aytekin, Okulun 1914 y l nda sultaniye’ye çevrildi ini söylemektedir.
38 kald r larak bir devreli 9 senelik “sultani” ekline dönü türülmü tür33
3. "DAD"DE EL"T"M VE ÖLRET"M FAAL"YETLER"
3.1. Ders Da? l m Cetvelleri ve Müfredat Program
Cdadiler için düzenlenen ilk müfredat program Saffet Pa a’n n zaman nda haz rlanm olan 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde belirtilmi tir. Bu müfredat program , zaman içerisinde önemli farkl l klar göstermeye ba lam , yeni dersler konulmu , zaman içerisinde öneminin azald na inan lan baz dersler kald r lm t r. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre Rü tiye okullar n bitirenlerin 3 y l daha devam edilecek olan idadideki okutulacak dersler unlard r; Mükemmel Türkçe, Kitabet ve Cn a, Frans zca, Kavanin-i Osmaniye, Mant k, Mebadi-i Clmi Servet-i Milel, Co rafya, Tarih-i Umumi, Cebir, Hesap ve Defter Tutma Usulü, Hendese ve Clmi Mesaha, Hikmet-i Tabiîye, Kimya, Resim.
Bu dersler ayr bir cetvelde zamanlara taksim olunmu tu ve tecrübe ile baz lar n n de i tirilmesi gerekirse Maarif Nezaretine sorulacakt34. Cdadilere uygulanan müfredat programlar zaman içerisinde çok büyük de i ikliklere u ram ; kimi dersler eklenmi , kimileri ç kar lm kimi ise ç kar ld ktan belli bir süre sonra tekrar uygulanmaya konulmu tur. Antalya Cdadisinin Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin ilan ndan tam 29 y l sonra aç lmas nedeniyle nizamnamede belirtilen derslere göre büyük farklar olu mu tur. Nizamnameye göre en büyük fark ise; Arabî, Farisi, Akaid, Ulum-u Ahlak, Ulum-u Diniyye, Kur’an- Kerim gibi a rl kl olarak dini içerikli olan derslere ek olarak Hüsnü Hat, Malumat- Fenniye, Clm-i E ya gibi derslere de yer verilmesidir.
Genel olarak idadilerin tümünde uygulanan ders programlar ve yap lan önemli de i iklikler öyledir35.
a) Genel olarak bak ld zaman uygulanan dersler farkl tipte insan modeli yeti tirmek yerine;
Rü tiyeler ve yüksek ö renim aras ndaki fark kapatmaya yönelik derslerdir. Zaman içerisinde de i en ihtiyaçlara göre baz dersler kald r lm , baz lar n n ders saatlerinde azalma veya artma olurken baz dersler ise birle tirilmi veya bölünmü tür.
b) 1317-1318 (1901-1902) y llar aras nda müfredat program nda büyük de i iklikler ya anm , program deneme süreci ya anm t r. Baz dersler sadece bu y lda okutulmu tur36.
c) Genel olarak idadilerin ço unda aç lan ziraat s n flar ile 1914-1915 (1330-
1332) y l nda Antalya idadisinde aç lan Ticari ve Umumi s n flar ; k sa bir süre sonra kapanm , idadi programlar ndaki mesle e yönelik dü üncelerde ba ar s z olmu tur.
d) Clk idadilerin müfredat programlar haz rlan rken; kurulu felsefesine uygun olmas amaçlanm t r. Bu dü ünce ise; Osmanl tebas içindeki müslüman ve gayrimüslim çocuklar n bir arada okumalar n sa layarak, Osmanl c l k dü üncesinin sa lam bir ekilde geli mesini olu turmakt . Bu amaç nedeniyle din dersleri ikinci plana itilmi , genel kültür derslerine önem verilmi idi. Ancak bu durum; k sa bir süre sonra Müslüman ahalinin okula pek ehemmiyet vermemesi sonucunu do urdu. Halk hâlâ din e itimi
33 Türk Akdeniz, a.g.d., s. 78; Çimrin, a.g.e., s. 165.
34 Yücel, a.g.e., s. 145; Akyüz, a.g.e., s. 153.
35 Ak n, a.g.e., s. 9.
36 Örnek olarak; Dördüncü s n flardaki “Hesap- Nazari” dersi sadece bu dönemde okutulmu bir derstir.
39 verilen klasik e itim kurumlar na ra bet etmeye devam etmekte idi37. Bunu sonucunda a ç l a n b a z i d a d i o k u l l a r ö r e n c i yetersizli i nedeniyle k sa sürede kapanm t r. Antalya Cdadisi de ayn s k nt y çekmi , ilk kuruldu u y l olan 1898 y l nda ö renci eksikli i nedeniyle 5. s n f aç lamam t38.
e) Müfredat programlar nda gayrimüslim ahalinin din hassasiyeti göz önünde bulundurulmu , bunlar n çocuklar n n Cslamiyetle alakal derslere (Akaid, Ulum- Diniyye, Kur’an- Kerim, Maa Tecvit) girme zorunlulu unun olmamas d r39.
Y llar içerisinde baz derslerin özellikle, 1315 y l ndan sonra farkl la man n daha çok oldu u görülmektedir. Bunun nedeni ise; yerel yöneticilerin halk n istekleri ve imkânlar nedeniyle farkl ders tercihleridir. Antalya Kazas Osmanl Döneminde; Konya vilayetine ba l idi40. Bu nedenle; Antalya Cdadisi’nde okutulan dersler ile vilayet merkezinde yer alan Konya Cdadisi’nin ders program kanaatimizce paralellik içinde idi. Bu konudaki fikrimizi; 1907-1908 Konya Cdadisi imtihan cetvelleri ile 1907-1908 y l Antalya Cdadisi imtihan cetvellerinin paralellik göstermesi bizi desteklemektedir41.
f) Ders program n n s n flara göre da l m n n genel olarak Çetin Ak n’dan yararland m z tahliline gelince; biz Antalya Cdadisinde en fazla 6. S n fa kadar ube aç ld için bu s n fa kadarki programlara inceleyece iz.
Birinci s n flarda uygulanan programa bakt m z zaman; Resim, Arabca, Co rafya, Hesab, Türkçe derslerinin devaml okutulmu oldu unu görüyoruz. Hüsn-i Hat dersinde ise zaman içerisinde zikredilen bu dersin Hat- Rik’a ve Hat- Sülus ad ile ikiye ayr ld görülmektedir. Farisi dersi; 1318 y l ndan sonra devaml programda yer alm t r. 1312 y l nda Akaid dersine sadece bir y l yer verilmi sonra yerini Ulum- Diniyye dersine b rakm t r.
Ckinci s n f n program ; Farisi ders; sadece 1309 y l nda yer al rken, Hüsn-i Hat sadece 1318 y l nda yoktur. 1317 y l ndan sonra Malumat- Medeniye ve Malumat- Fenniye dersi hep yer al rken, Co rafya, Arapça, Resim ve Türkçe dersi ba tan itibaren tüm programlar nda yer al r.
Üçüncü s n f n ders program ; Arapça, Frans zca, Resim tüm y llarda yer al rken, Türkçe dersi iki dönem d nda hepsinde vard r. Co rafya, Tarih ve Hendese dersi zaman içerisinde farkl isimler alt nda devaml yer alm t r.
Dördüncü s n fta uygulanan program; Co rafya, Türkçe, Farisi, Arapça, Hesab, Frans zca, Tarih-i Osmani, Resim, Hüsnühat dersleri sürekli yer alm t r. Akaid dersi; 1314-1315 ve 1316-1317 y l nda, 1311- 1312 y l nda Malumat- Fenniyye, 1314-1315 y l nda H fz s hha 1315-1316 y l nda Cebir, 1314-1315 y l nda Usul-i Defter, 1318-1322 y l nda Malumat- Ziraîye, 1318-1319’da Co rafya-i Umumi, 1321-1324 y llar nda ise Ziraat dersi okutulmu tur.
Be inci s n fta; Farisi dersi 1315 y l ndan itibaren, devaml okutulmu tur. Türkçe dersi 1319-1324 y llar aras nda yoktur. Arapça, Hüsnü Hat, Resim dersi devaml mevcuttur. 1319 y l n d nda Co rafya dersi hep vard r. H fz s hha dersi 1312 y l d nda ba ka hiç yer almam t r.
Alt nc s n fa bak ld zaman ise; Türkçe dersine 1326 y l nda rastlan rken, Arapça ve Frans zca
37 Ak n, a.g.e., s. 10.
38 Türk Akdeniz, a.g.d., s. 78.
39 Antalya "dadisi "mtihan Cetvelleri 1323-1324(1907-1908), Konya Yazma Eserler Kütüphanesi.
40 1314 tarihli Konya Vilayet Salnamesi.
41 Konya Cdadisi Cmtihan Cetveli 1323-1324(1907-1908); Antalya Cdadisi Cmtihan Cetveli 1323-1324(1907-1908).
40 dersi devaml rastlanmaktad r. Co rafya dersi 1321-1325 y l n d nda devaml , Hendese, 1319 ila 1325 y llar d nda hepsinde yer al r. 1319 ve 1325 y llar nda programda baz dersler kald r lm , kald r lan dersler ertesi y llarda tekrar programa konmu tur.
3.2.Ders Süreleri
Cdadilerde ders süresi k rk dakikad r42. Ders saatleri konusunda ise y llara göre farkl l klar mevcuttur.
Birinci s n fta 1310 y l nda43haftada on sekiz saat, 1316 y l nda44on sekiz saat ve 131745y l nda da on sekiz saat ders vard r. Ckinci s n fta; 1310, 1316 ve 1318 y llar nda de i meden yirmi saat ders vard r. Üçüncü s n fta; 1310 ve 1317 y llar nda yirmi be saat ders varken, 1316 y l nda 1316 Maarif Salnamesi’nde haftada yirmi üç saat gösterilmektedir. Dördüncü s n fta 1310’da yirmi dört saat, 1316 ve 1317 y l nda yirmi be saattir. Be inci s n fta ise; üç y lda da haftada yirmi be saat ders vard r.
Bu ders saatlerinin hafta içi günlere göre da l m na bak nca; birinci s n fta her gün üç saat ders vard r. Ckinci s n fta haftan n iki gününde dört saat, di er günler üç saattir. Üçüncü, dördüncü, be inci ve alt nc s n flarda bir gün be di er günlerde ise dört saat ders yap lmaktayd46.
3.3. K l k ve K yafet
Cdadilerin kuruldu u ilk y llarda ö rencilerin okula geli -gidi esnas nda giydikleri belirli bir üniforma veya k yafet eklinin olup olmad hakk nda herhangi bir bilgi mevcut de ildir. Ancak Ankara Cdadisinin ilk kurulu y llar ndaki ö rencilerin k l k k yafetlerine bak l rsa; belirli bir okul formas n n olmad , ö rencilerin gündelik k yafetleriyle okula geldikleri, herhangi bir düzen olmad anla lmaktad r47. Ö renci ve ö r e t m e n l e r i n k ya f e t l e r i d nd a; saç, sakal v e b y k k o n u s u n d a h e r h a n g i b i r k s tlay c uygulaman n oldu u kanaatinde de iliz.
3.4. Tatiller
Cdadi okullar n n tatil günleri ve süreleri; 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde belirtilmi tir.
Nizamnamenin 40. maddesi bu konuyu kapsar48. Maddeye göre; Rü tiyelerle ayn günlerde tatil olaca belirtilmi tir. Buna göre; Müslim ve Gayrimüslim Rü tiyelerle idadi okullar n tatilleri 1 A ustostan ba layarak yirmi iki gündür. Dersler normalde Temmuz ay nda bitmi olup 1-15 Temmuz aras etüt ve 15-31 Temmuz aras da s navlar olmaktad r. S navlar sonucunda, okullar tatil olup, okul 23 A ustos’ta aç lmaktayd . Müslüman okullar ; Ramazan ay n n dördüncü haftas , Yevval ay n n ikinci haftas ba na kadar 15 gün ve Kurban Bayram için de bir hafta ayr ca tatil olacakt . Ayr ca Cuma günleri ve Kandil günleri de tatildir. Gayrimüslim okullar da kendi özel ve dini bayram günlerinde tatil olacakt . Bütün okullar ise, padi ah n do um günü ve cülus günü hep birlikte tatildir49.
42 Cbrahim Aczi KENDC, Aya l Yakir, Konya, 1954, s. 2.
43 Vilayet-i 5ahâne’de Bulunan Leyli ve Nehari Mekati-i "dadiyeye Mahsus Ders Programlar , Cstanbul, 1310 (Milli Kütüphane, 1968, A. 604), Nakleden, Kodaman, a.g.e., s. 132.
44 1316 Maarif Salnamesi, s. 23.
45 1317 Konya Vilayet Salnamesi, s. 48.
46 Kendi, a.g.e., s. 2.
47 Yücel, a.g.e., s. 506.
48 B.D.A. Y.E.E. 112/6; Mahmut Cevad, a.g.e., s. 412; Bilim, Türkiye’de Ça?daA E?itim, s.445.
49 Akyüz, a.g.e., s.
41 3.5. Ceza ve Ödüller
Cdadilerde düzeni ve ö renci disiplinini sa lamak için ceza ve ba ar l ö rencileri taltif ve takdir etmek, ba ar s n n devam n sa lamak için de çe itli ödüllendirmeler yoluna gidilmi tir50; Cdadilerde ba ar l ve uslu ö rencilere; bu ba ar s n n devam etmesini sa lamak ve arkada lar önünde onu onore etmek üzere Evrak- Takdiriye (Ödül kâ tlar ) denilen matbu kâ tlar verilirdi. Önem derecelerine göre farkl renklerde bas lm olan bu Kâ tlar n üzerine; ö rencinin ad ile birlikte hangi ba ar dan dolay kendisine bu belgenin verildi i ö retmeni taraf ndan yaz l rd ve imzalan rd . Önem derecesine göre farkl renklerdeki bu ödül kâ tlar unlard r: Aferin, Tahsin ve Tahsinname, mtiyaz, Levha-i ftihar, Mükâfat. Üç adet mükâfat alan ö renci için daireden bir memur gelerek tüm ö rencilerin önünde övücü sözler söylerdi. Bu belgeyi hak eden ö renci ayr ca sa kolunun üstüne sar bir erit takard .
Cdadilerde ö renciye verilen cezalar; ayn ödüllerde oldu u gibi i lenen suça göre gittikçe a rla an farkl cezalard r. Bunlar; htar ve Tembih, Tekdir, Tevkif, Alenen Tekdir, hbar ve /ikâyet, hrac- Muvakkat,
hrac- Kâtî. Okuldan uzakla t rmayla suçlanan ihraç cezalar d ndaki di er cezalar bazen affedilme yoluna giderdi. Bu da ancak; ö rencinin daha önce alm oldu u ödül Kâ tlar n n geri al nmas ve di er ö rencilerin gözü önünde y rt lmas eklinde cereyan ederdi. C lenen suça göre geri al nan belgeler ise; ihtar ve tembih için bir aferin, tevkif cezas bir tahsin ya da dört aferin belgesinin geri al n p y rt lmas sonucu affedilme yoluna gidilirdi.
3.6. S nav Sistemi
Cdadilere giri s nav d nda y l içinde s n flarda uygulanan s navlar ikiye ay rabiliriz51. Bunlar;
Cmtihan- Hususi ve Cmtihan- umumi.
mtihan- Hususi: Üç ayda bir uygulanan ara s nav na denir. S n f ö retmeni taraf ndan kendi ö rencilerine uygulan rd .
mtihan- Umumi: Y l sonunda okul müdürlerinin istedi i ile, ders ö retmeni d nda ba ka bir mümeyyizin yapt s nava denirdi. S nav tarihi en az 10 gün önceden belirtilir, bu süre zarf nda dersler biterdi. Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde (1869) bu ders kesim tarihi, etüt tarihleri ve s nav tarihleri 2 5 . ve 40 maddelerde belirtilmi tir52.
Buna göre en az on gün önceden s nav tarihini ö renen ö renciyi ders ö retmeni veya çal kan, bilgili bir önde gelen ö renci nezaretinde etütler yap l rd . Müdür taraf ndan s nav yapmas için ba ka bir okuldan gelen mümeyyizler; ö rencileri tek t e k s ö z l ü y a p a r d . Sözlü s n a v s o n u c u m ü m e y y i z c e t a k d i r e d i l e n n o t ; asla de i tirilemez, kat’idir53.
50 Ak n, a.g.e., s. 34-35; Akyüz, a.g.e., s. 215-216.
51 Akyüz, a.g.e., s. 216
52 Mahmud Cevad, a.g.e., s. 409-412.
53 Akyüz; a.g.e., s. 216.
42 Tüm b u s navlar sonucu ö r e n c i l e r i n b a a r s n a gö re takdir ed ilen notlar öyledir54:
Dokuz-On : Aliyyülâla (Pekiyi)
Sekiz : Alâ (Cyi)
Alt -Yedi : Karib-i Âlâ (Cyiye yak n) Be
: Vasat (Orta)
Dört : Karib-i Vasat (Ortaya yak n) Üç
: Zay f
Bir-Cki : Edna (Zay f)
Umumi imtihanlar sonucunda bir üst s n fa geçmek isteyen ö renci tüm derslerden en az dört olmal yd . Ancak s n f geçmesi için not ortalamas be ve üstü olmal , mezun olup ehadetname olmas için de ortalamas n n en az alt olmas gerekmektedir. Ö rencinin genel olarak bak ld nda not ortalamas n n be ve üzeri olmas na ra men iki dersin notlar dörtten a a ise bu ö renci bir üst s n fa geçemezdi. Bu ö renciler y ls o n u n d a o zay f dersleriyle ilgili tekrar imtihana girerlerdi. Girdi i derslerden herhangi birinden bile bir zay f al rsa; ö renci üst s n fa terfi ettirilmez, s n f tekrar ederdi. Bu sisteme bak nca; geçmi te idadi okullar nda ö rencilerden s navlarda yüksek ba ar göstermesi istenen zor bir sistemdir55.
3.7. Çal Ama Süreleri ve Tatil Dönemi
Cdadi ö rencilerinin çal ma süreleri ve bu zaman sonunda ç kacaklar tatil konusu 1869 Maarif- i Umumiye Nizamnamesinin 25. maddesinde kapsaml bir ekilde belirtilmi tir56. Müslim ve Gayrimüslim Rü tiyeler ile idadi okullar n kapsayan nizamnamenin bu maddesine göre; bu okullarda dersler temmuz ay ba nda kesilecek ve on be gün boyunca yap lan müzakereler sonunda temmuzun ikinci yar s nda imtihanlar yap l rd . S navlar sonunda okullar 1-22 A ustos aras nda tatil-i umumi (genel tatil) yaparlard . Tüm okullar 23 A ustos’da aç l rd . Müslüman okullar Ramazan ay n n üçüncü haftas sonunda ba layarak Yevvalin birinci haftas nihayetine kadar on be gün ve Kurban Bayram içinde bir hafta tatil yaparlard . Hafta tatili ise Cuma günleriydi. Bu belirtilen günler d nda bir de; padi ah n do um ve tahta ç k günleri tatil edilmekteydi. Gayri müslim okullar ise kendi dini bayram günlerinde tatil yapmaktayd lar57.
4. ANTALYA "DAD"S"N"N YÖNET"C" VE ÖLRETMENLER"
Antalya Cdadisinin 17 y l süren e itim-ö retim faaliyetleri süresi içerisinde kaç tane ö retmen ve idarecinin görev yapt ; belgelerin bulunamamas nedeniyle tam olarak tespit edilememi tir. Cdadi döneminde görev yapan ö retmen, idareci ve ö rencilere ait b i l g i l e r e sadece; 1317 (1901) tarihli Konya Vilayet Salnamesinden ula abildik. Salnameye göre Cdadi kadrosu u ekildedir58: Müdür: Bekir Efendi, Arabî Muallimi Yusuf Efendi, Duriye Müderrisi Feyzullah Efendi, Arabî Muallim Haydar Efendi, Muallim Besim Bey, Mustafa Efendi, Muallim Filib Efendi, Muallim Feturum Efendi, Rik’a Muallimi Salih Efendi, Mubass r Haf z Efendi, Bevvab Osman Efendi
54 Akyüz, a.g.e., s. 216.
55 Akyüz, a.g.e., s. 216.
56 B.D.A. Y.E.E. 112/6 s:10
57 Akyüz, a.g.e., s. 216
58 1317 Konya Vilayet Salnamesi, s. 186-187.
43 Cmtihan defterindeki59 imza k sm nda yer alan mühürlere göre 1323-1324 (1907-1908) tarihinde bir okul müdürü ve alt muallimin imzas yer almaktad r. Ayr ca; Halil Aytekin; okulun sultaniye çevrili döneminde ö retmen say s n 14 olarak ifade etmektedir60
5. "DAD" ÖLRENC"LER"
5.1. "dadi Ö?rencileri
Antalya Cdadisinin ö rencileri hakk ndaki detayl bilgi veren tek kaynak Konya Yazma Eserler Kütüphanesinde bulunan 1323-1324 (1907-1908) tarihli Antalya Cdadisi imtihan defteridir.
1321 (1905) Tarihli Maarif Salnamesinde verilen ö renci say s ise; 125’dir61.
1323- 1324 (1907-1908) tarihli Antalya Cdadisi imtihan defterine göre; birinci s n fta: 37, ikinci s n fta:34, üçüncü s n fta: 20, dördüncü s n fta: 19, be inci s n fta: 8 olmak üzere idadinin toplam ö renci say s ise 118’dir62.
Halil Aytekin 1914 y l ndaki ö renci say s n 210 olarak göstermektedir63. Sonuç olarak kar m za öyle bir tablo ç kmaktad r:
ALINAN KAYNAK YILI ÖLRENC" SAYISI
Konya Vilayet Salnamesi 1317 (1901) 180
Maarif Salnamesi 1321 (1905) 125
Cdadi Cmtihan Defteri 1323-1324 (1907-1908) 118
Konya Mekatib Dosyas 1330 (1914) 210
5.2. Ö?rencilerin BaAar Durumlar
1323 (1907) Tarihli Cmtihan Defterine bakt m z zaman; derslere göre ö rencilerin not ortalamalar ve ba ar durumlar u ekildedir:
a) Birinci s n f ile be inci s n f n ö renci say lar kar la t r ld nda 37-8 gibi aralar nda çok büyük bir fark ortaya ç kmaktad r. Bu rakamlardan anla laca üzere ö rencilerin büyük bir k sm s n fta kal p okulu terk etmek veya ba ka okula nakil gibi sebepler nedeniyle mevcut büyük oranda dü mü tür.
b) S n flara göre derslerin ba ar not ortalamalar ; birinci s n f 6.8, ikinci s n f 6.2, üçüncü s n f:
5.9, dördüncü s n f, 6.8, be inci s n flar: 7.3’dür. Ortalamalara bak ld zaman bir istikrar olmay p ini - ç k lar göstermektedir.
c) Günümüz e itim sisteminin de en büyük sorunlar ndan birisi olan say sal derslerdeki ba ar dü üklü ü bu dönemde de gözükmektedir. En ba ar s z olunan dersler Hesab, Cebir dersleridir.
d) Cmtihan defterlerine göre; Farsça, Arabça ve Frans zca gibi yabanc dil a rl kl derslerde de ö rencilerin not ortalamas n n dü ük oldu u görülmektedir.
59 1323-1324 Antalya "dadisi "mtihan Defteri, Konya Yazma Eserler Kütüphanesi.
60 Aytekin, a.g.e., s. 253.
61 1321 Maarif Salnamesi VI. Sene s. 576-580.
62 1317 Konya Vilayet Salnamesi, s. 186-187.
63 Konya Mekatib Dosyas ,1330,No:8-9, Milli E itim Bakanl Ar ivi, Nakleden: Aytekin, a.g.e., s. 253
44 e) Not ortalamas n n en yüksek oldu u dersler Resim, Hüsnü hat ve Ahlak gibi derslerdir.
f) Cdadinin G a yr i m ü s l i m ö rencileri; Ulum- Diniye, Kuran’ Kerim Maa Tecvid, Akaid gibi gibi Cslamiyetle alakal derslerden muaft rlar
Antalya Cdadisi 1915-1916 e itim ve ö retim y l na kadar 5 s n fl Liva Cdadisi olarak faaliyetlerine devam etmi , 1916 y l nda yerini Antalya Sultanisine b rakm t r64.
6. "DAD" B"NASI
Bugün Antalya Lisesi yerle kesi içerisinde yer alan ve Atatürk Caddesine bakan k sm nda, iki tarihi bina bulunmaktad r. Bu binalar Antalya esnaf nda; Bakkall k yapan Rum Cstavri karde ler 1889 ve 1891 tarihinde yapt rm lard r. Rum karde ler bu iki binada 7-8 y l kadar ya ad ktan sonra mülkiyeti Maarif Vekâletine geçmi olup, 1898 y l nda bu binalarda “5 s n fl Liva "dadisi” kurulmu tur65. 1318 (1902) bu iki binada tadilat yap lmas için 17.600 kuru ödenek ayr lm ve kullan lm t r66.
Bugün; binalardan bir tanesi Antalya Lisesi idare binas olarak kullan lmakta olup di er evde yenileme çal mas devam etmektedir.
7. ANTALYA "DAD"S"N"N SULTAN"YE ÇEVR"LMES"
1332 (1916) y l na kadar be s n fl Liva Cdadisi olarak e itim faaliyetlerine devam eden okul, 1332- 1333 (1916-1917) e itim ve ö retim y l nda sultaniye çevrildi67.
Osmanl Devletindeki ilk mekteb-i sultani; II. Beyaz d Han döneminde yap lm olup askeri idadi okulu olarak kullan lan Galatasaray’ nda 1 Eylül 1868 y l nda aç ld68.
Bu okul gerçek anlamda kurulan ilk lise’dir69. Sultaniyenin iki aç l amac vard ; birincisi;
vatanda lar aras nda “Osmanl c l k” dü üncesini yaymak, müslüman ve gayrimüslim unsurlar kayna t rarak, birlik ve beraberli i sa lamakt70. Ckincisi ise; rü tiyelerin nicelik bak m ndan ne kadar artt r l rsa artt r ls n, yüksekö retime ö renci haz rlama bak m ndan yeterli olmam , arada bir tane daha ortaö retim kurumuna ihtiyaç duyulmu tur71. Esasen; 1856 Islahat Ferman ile Osmanl Devleti bünyesindeki gayrimüslim vatanda lar n n e it artlar alt nda e itim hizmetlerinden yararlanaca n taahhüd ediyordu72. Ancak müslüman ve gayrimüslim çocuklar n ayn mekanda ilk e itim a l m a s n s a k n c a l g ö r e n y ö n e t i m
64 Türk Akdeniz, a.g.d., s. 78; Çimrin, a.g.e., s. 166.
65 Çimrin, a.g.e., s. 165.
66 BOA "dare-i Maarif, Vs. 1, 22 Haziran 1918 Nakleden; Mehmet Güçlü, a.g.e., s. 82.
67 Türk Akdeniz, a.g.d., s. 78; Çimrin, a.g.e., s. 166, Antalya Cl Y ll , 1973, s. 108, Aytekin, a.g.e., s. 253; Güçlü, a.g.e., s.
83.
68 Bilim, Türkiye’de Ça da E itim…, s. 238, Ekmeleddin CHSANOKLU, “Osmanl E itim ve Bilim Kurumlar ”, Osmanl Medeniyeti Tarihi, C.1, Zaman Yay. Cstanbul, 1999, Hüseyin DCLAVER, “II.Me rutiyet Döneminde Yay nlanan Bir Cstatistik Mecmuas na Göre Osmanl Maarifi’’, Türkler, C.15, Yeni Türkiye Yay nlar , Ankara, 2002.
69 Akyüz, a.g.e., s. 153; Unat, a.g.e., s. 47.
70 Chsano lu,, a.g.m., s. 316; Koçer, a.g.e., s. 132, Kodaman, a.g.e., s. 135; Niyazi BERKES, Türkiye’de Ça da la ma, Yay na Haz: Ahmet KUYAY, Yap Kredi Yay. Cstanbul 2002, s. 242.
71 Koçer, a.g.e., s. 132; Kodaman, a.g.e., s. 133; Unat, a.g.e., s. 47; Ahmet CCHAN, Reform Ça nda Osmanl Clmiye S n f , Birey Yay nc l k, Cstanbul, 2004, s. 225.
72 Hasan Hüseyin DCLAVER, “Sultaniler”, Osmanl , C:5, Editör: Güler EREN, Yeni Türkiye Yay nlar , Ankara 1999, s.
315.
45 t a r a f n d a n b u karma e itimin daha üst seviyelerde gerçekle mesi uygun görüldü73. Bu okulun kurulu amac dini farkl l klar bir yana b rakarak ortak bir uur olu turmak oldu u için programlar nda din dersine yer verilmemi tir74.
Islahat Ferman n n uygulanmas n isteyen Fransa, 1867 Yubat nda Bab- Aliye nota verdi75. Bunun üzerine Frans z Bakan Victor Duruy’un önerdi i Avrupai tarzda bir okulun aç lmas na 1868 y l nda hükümet onay verdi76. Bu s rada Paris gezisinde bulunan Sultan Abdülaziz Han77model al nacak okullar yerinde görme imkân bulmu tur78. Galatasaray Sultanisi aç l r aç lmaz çe itli siyasi ve dini kurumlar n muhalefetiyle kar la m t r79.
Galatasaray Sultanisinin aç lmas ndan bir y l sonra Avrupai tarzda bir e itim sistemi kurmak isteyen ve güçlü bir “Osmanl c l k” yönü göze çarpar801869 y l nda Maarif-i Umumiye Nizamnamesi kabul edildi. Nizamnamenin k rk ikinci ile ellinci maddeleri aras konular ülkenin geneline Sultanileri yaymak ve hangi esaslarda bu okullar n düzenlenece ini tanzim eder81. Sultani ad art k vilayetlerde de kurulmas dü ünülen okullar n genel ad oldu. Ancak uzun süre tam olarak faaliyete geçmeyen bu okullar ancak Ckinci Me rutiyet sonras h zla yay lma imkân bulabildiler82.
Maarif Naz r Emrullah Efendi zaman nda (1910-1911) say lar yetmi i bulan ancak fazla bir i levselli i olmayan ta ra idadilerini slah etmek için giri imlere ba lad . 23 yat l idadiden 10 tanesini sultaniye çevirdi83. Bunlara; Rü tiye üzerinde iki devreli ve alt y ll k ö renim süreli olup ikinci k sm fen ve edebiyat kollar na ayr lan bir yap ya dönü türüldüler84. Clk aç l nda “Lise” ad verilen bu okullar hakk nda k sa bir süre sonra “Liselerin tanzim ve idarelerine ve tedrisata müteallik talimat” ba l kl bir yönetmelik yay nland85. Geriye kalan yedi y ll k idadiler Naz r Yükrü Bey zaman nda (1913-1914) 12 y ll k sultaniye çevirildiler. 1918 y l nda Sultanilerin say s 50’yi bulmu tu86.
Antalya Cdadisi de tüm bu geli meler sonunda 1332-1333 (1916-1917) e itim ö retim y l nda Be s n fl idadi kald r lm yerine 9 y ll k sultani kurulmu tur. Ertesi sene ikinci devrenin birinci s n f da aç larak 10 s n fl sultaniyeye dönü türülse de bu uygulamadan 1919-1920 y l nda vazgeçilerek tekrar 9 y ll k tek
73 Abdullah SAYDAM, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitabevi, Trabzon 1999, s. 461; Kodaman, a.g.e., s.
134; Chsano lu, a.g.e., s. 316
74 Zeki Salih ZENGCN, Tanzimat Dönemi Osmanl Örgün E itim Kurumlar nda Din E itimi ve Ö retimi (1839-1876), M.E.B., Cstanbul, 2004, s. 49.
75 Koçer, a.g.e., s. 132, Roderic H. DAVCSON, Osmanl Cmparatorlu unda Reform 1856-1876, Çeviren; Osman AKINHAY, Agora Kitapl , Cstanbul, 2005, s. 256; Ersoy TAYDEMCRCC, “Türklerde E itim” Türk Dü ünce Tarihi, Yay na Haz.: Hüseyin Gazi TOPDEMCR, Atatürk Kültür Merkezi Yay. Ankara 2001, s. 193.
76 Kodaman, a.g.e., s. 134; Unat, a.g.e., s. 47, Berkes, a.g.e., s. 243.
77 Ebuzziye Tevfik, Yeni Osmanl lar Tarihi, Cstanbul 1973,C.I, s. 133.
78 Akyüz, a.g.e., s. 154; Davison, a.g.e., s. 256; Kodaman, a.g.e., s. 134; Unat, a.g.e., s. 47; Dilaver, a.g.m., s. 315;Emin YOLALICI, “XIX. Yüzy l ve Sonras Osmanl Devletinde E itim ve Ö retim Kurumlar ” , Osmanl , C:11, Editör : Güler Eren, Yeni Türkiye Yay nlar , Ankara, 1999, s. 287.
79 Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, Çeviren : Ali Re ad, Kaknüs Yay nlar , Cstanbul 1999, s.250-251; Ortayl Clber ORTAYLI , Cmparatorlu un En Uzun Yüzy l , Alkim Yay nevi, 25. Bask ,Ocak2006, s. 187.
80 Davison, a.g.e., s. 258, Ortayl , a.g.e., s. 186.
81 B.O.A, Y.E.E., 112/6, s. 23. Mahmut Cevad, a.g.e., s. 412-414.
82 Ergün, a.g.e., s. 226.
83 Dilaver, a.g.m., s. 317, Unat, a.g.e., s. 48; Chsano lu, a.g.e., s. 322.
84 Osman KAFADAR, Türk E itim Dü üncesinde Bat l la ma, Vadi Yay. Ankara 1997, s. 131; Unat, a.g.e., s. 48.
85 Kafadar, a.g.e., s. 132.
86 Dilaver, a.g.m., s. 317.
46 devreli sultaniyeye dönüldü. 1338-1339 (1923-1924) y l ba nda Cumhuriyetimizin ilan yla birlikte Sultani dokuz y ll k, bir devreli (3 y l ilkokul + 3 y l ortaokul + 3 y l lise) “Lise” ad n ald87. Sultani dönemi mezunlar ndan bilinen en önemli ahsiyet A. Hamdi TANPINAR’d r.
SONUÇ
Antalya’n n en eski ortaö retim kurumu; Antalya Lisesi’dir. 1898 y l nda ba layan bu e itim öncülü ü günümüze kadar süregelmi tir. Yüz sekiz y l a k n bir süredir Antalya ve civar illerden gelen çocuklar n yeti mesinde ve cemiyet hayat nda
önemli yerlere gelmesinde en önemli basamak ta lar ndan birisi olmu tur.
Antalya Lisesi ilk olarak u an yerle kesi s n rlar içerisinde yer alan ve Atatürk Caddesine bakan iki Rum evinin Cdadiye dönü türülmesi sonucu e itim hayat na ba lam t r. 1916 y l na kadar Cdadi olarak faaliyetlerine devam eden okulun ö rencileri aras nda, bölgedeki gayrimüslim unsurlar n çocuklar na da rastlanmaktad r. 1916-1917 e itim ve ö retim y l nda al nan bir karar gere i Antalya Cdadisi, Antalya Sultanisi ad n alm t r. Antalya Sultanisi hakk nda fazla bir bilgi ve belgeye ula amad k. Sadece ö rencileri aras nda babas Antalya kad s olan Ahmet Hamdi TANPINAR; bu okuldan mezun olmu tur. Sultaniler yüksek ö retime ö renci yeti tirmek amac yla kurulmu olup ayn devirde idadiden sultaniye’ye çevrilen okullar incelendi i zaman; asl nda bu okullar n müfredat ö retmen ve binalar n n ayn oldu unu, de i ikli in ise sadece tabela de i ikli inden ibaret oldu u görülmektedir.
KAYNAKÇA
• AKIN, Mehmet Çetin, Konya Gazi Lisesi ve Tarihi GeliAimi, Bas lmam Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1995.
• Antalya "dadisi "mtihan Cetvelleri 1323-1324(1907-1908), Konya Yazma Eserler Kütüphanesi.
• Antalya "l Y ll ? , 1973.
• AYAS, Nevzat, Türkiye Cumhuriyeti Milli E?itimi KuruluAlar ve Tarihçeler, MEB, Ankara 1948
• AYTEKCN, Halil, "ttihat ve Terakki Dönemi E?itim Yönetimi, Gazi Üniversitesi E itim Fakültesi Yay nlar , Ankara, 1991.
• BaAbakanl k Osmanl ArAivi, Y ld z Esas Evrak , 112/6
• BBERKES, Niyazi, Türkiye’de Ça?daAlaAma, Yay na Haz: Ahmet Kuya , Yap Kredi Yay. Cstanbul 2002.
• BCLCM, Cahit Yalç n, Tanzimat Devrinde Türk E?itiminde Ça?daAlaAma, Anadolu Üniversitesi Yay nlar , Anadolu Üniversitesi Bas mevi, Eski ehir 1984.
• BÜYÜKKARCI, Süleyman, "stanbul Sankt Georg Avusturya Lisesi, Damla Ofset Matbaac l k, Konya 1995.
• _______"stanbul Ermeni Okullar , Yelken Yay nlar , Konya 2003.
• ______________Türkiyede Amerikan Okullar , Yelken Yay nlar , Konya 2004.
• _______Türkiyede Rum Okullar , Yelken Yay nlar , Konya 2003.
87 Türk Akdeniz, a.g.d., s. 78-80; Çimrin, a.g.e., s. 16.
47
• CCHAN, Ahmet, Reform Ça? nda Osmanl "lmiye S n f , Birey Yay nc l k, Cstanbul, 2004.
• ÇCMRCN, Hüseyin, Bir Zamanlar Antalya, Antalya Ticaret ve Sanayi Odas Yay., Aziz Matbaas , Antalya 2002.
• DAVCSON, Roderic H., Osmanl "mparatorlu?unda Reform 1856-1876, Çeviren; Osman Ak nhay, Agora Kitapl , Cstanbul, 2005.
• DEVELLCOKLU, Ferit, Osmanl ca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ayd n Kitabevi, Ankara 1999.
• DCLAVER, Hasan Hüseyin, “Sultaniler”, Osmanl , C:5, Editör: Güler Eren, Yeni Türkiye Yay nlar , Ankara 1999.
• ________“II. MeArutiyet Döneminde Yay nlanan Bir "statistik Mecmuas na Göre Osmanl Maarifi’’, Türkler, C.15, Yeni Türkiye Yay nlar , Ankara, 2002.
• EBUZZCYA TEVFCK, Yeni Osmanl lar Tarihi, C.I, Cstanbul 1973.
• ENGELHARDT, Tanzimat ve Türkiye, Çeviren: Ali Re ad, Kaknüs Yay nlar , Cstanbul 1999.
• ERGCN, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, C: II, Osmanbey Matbaas , Cstanbul 1940.
• ERGÜN, Mustafa, "kinci MeArutiyet Devrinde E?itim Hareketleri) 1908-1914 Ocak Yay nlar , Ankara 1996.
• GÜÇLÜ, Mehmet, XX. Yüzy l n ilk Yar s nda Antalya, Antalya Ticaret ve Sanayi Odas Yay., Antalya, 1997.
• CHSANOKLU, Ekmeleddin, “Osmanl E?itim ve Bilim Kurumlar ”, Osmanl Medeniyeti Tarihi, C.1, Zaman Yay. Cstanbul, 1999.
• KAFADAR Osman, Türk E?itim DüAüncesinde Bat l laAma, Vadi Yay. Ankara 1997.
• KENDC, "brahim Aczi, Aya l Yakir, Konya, 1954.
• KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri E?itim Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999, III.
Bask .
• KOÇER, Hasan Ali, Türkiye’de Modern E?itimin Do?uAu ve GeliAimi, MEB, Cstanbul, 1991.
• __________ Türkiye’de Ça?daA E?itim Tarihi, II. Bask , Anadolu Üniversitesi Yay nlar , Eski ehir 2002.
• Konya "dadisi "mtihan Cetveli 1323-1324 (1907-1908) Konya.
• Vilayet Salnameleri 1314-1317.
• LEWCS, Bernard, Modern Türkiye’nin Do?uAu, Çev: Metin K ratl , TTK, Ankara 2000.
• Maarif Salnamesi 1316-1321.
• MAHMUT CEVAT, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i TeAkilat ve "craat , MEB, Ankara 2002.
• ORTAYLI Clber, "mparatorlu?un En Uzun Yüzy l , Alkim Yay nevi, 25. Bask , Ocak 2006.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü?ü, C: 2, MEB, Cstanbul 2004.
• SAYDAM, Abdullah, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitabevi, Trabzon 1999.
• TAYDEMCRCC Ersoy, , “Türklerde E?itim” Türk Dü ünce Tarihi, Yay na Haz.: Hüseyin Gazi Topdemir, Atatürk Kültür Merkezi Yay. Ankara 2001.
48
• Türk Akdeniz, Antalya Halkevi Dergisi, Say : 11-12, 1938.
• Türkiye Diyanet Vakf "slam Ansiklopedisi, C: 21, Cstanbul 2000.
• UNAT, Faik Re it, Türkiye E?itim Sisteminin GeliAmesine Tarihi Bir Bak A, Milli E itim Bas mevi, Ankara 1964.
• YÜCEL, Hasan Ali, Türkiye’de Orta Ö?retim, Kültür Bakanl , Ankara 1994.
• YOLALICI, Emin, “XIX. Yüzy l ve Sonras Osmanl Devletinde E?itim ve Ö?retim Kurumlar ” , Osmanl , C:11, Editör: Güler Eren, Yeni Türkiye Yay nlar , Ankara 1999.
• ZENGCN, Zeki Salih, Tanzimat Dönemi Osmanl Örgün E?itim Kurumlar nda Din E?itimi ve Ö?retimi (1839-1876), M.E.B., Cstanbul, 2004.
