14 Kas›m 2003 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Geçti¤imiz 28 Ekim günü Günefl yüzeyineki lekelerden birinden kaynaklanan dev bir günefl parlamas› muazzam ölçekte bir madde ve enerji bulutunu Dünyam›z yönünde f›rlatt› (yukar›daki görüntüde alt taraftaki büyük parlak bölge). Genellikle Dünyam›z›n manyetik kalkan›n› delen yüksek enerjili bu yüklü parçac›klar, yeryüzündeki güç da¤›t›m ve iletiflim a¤lar›na önemli ölçüde zarar veriyor. Güneflimizin sakin bir y›ld›z olmad›¤›n› 11 y›ll›k bir döngü içinde etkinli¤inin art›p azald›¤›n› biliyoruz. Günefl tutulmalar› s›ras›nda yüzeyinde aç›kça görülen ve Dünyam›z›n boyutlar›n› aflan parlamalar, üzerinde cereyan eden olaylar›n fliddetini gösteriyor.
Ama bir araflt›rmac›n›n 144 y›l önceki kay›tlardan yola ç›karak vard›¤› sonuçlar, Günefl’in flimdiye kadar gözlenenden çok daha fliddetli patlamalar yaflam›fl oldu¤unu ve bu ölçüsüz güç gösterilerinin gelecekte de tekrarlanabilece¤ini gösterdi.
!,4 milyon km’yi aflan çap›yla Günefl, Günefl Sistemi’ndeki kütlenin %99,86’s›n›
bünyesinde toplam›fl durumda. Boyutlar›na 1 milyon Dünya rahatl›kla s›¤abilir. Günefl’in yayd›¤› toplam enerji, ortalama 383 milyar kere trilyon kilowatt. Bu, 100 milyar ton TNT’nin her saniye patlamas›yla ortaya ç›kacak enerjiye eflit. Ancak, Günefl’in yayd›¤› enerji her zaman sabit bir de¤erde olmuyor. Çünkü y›ld›z›m›z›n yüzeyi birbirine girmifl manyetik alanlarla ve fokur fokur kaynayan, kemer biçimli s›cak plazma
sütunlar› ve karanl›k, gezinen “günefl lekeleri” ile örülmüfl durumda. Zaman zaman (tam zaman› bilimadamlar›nca tahmin edilemiyor), bu hareketli yüzeyde meydana gelen bir olay, muazzam bir enerjinin yüzeyden kaynaklanan Günefl parlamas› ya da y›ld›z›m›z›n s›cak (1 milyon derece) taç (corona) tabakas›ndan kaynaklanan madde püskürmesi biçiminde sal›nmas›na neden oluyor. Taç kaynakl› kütle püskürtüsü, son derece s›cak, elektrik yüklenmifl
parçac›klardan olufluyor ve püskürtünün kütlesi Himalaya’lar›n en büyük da¤› olan Everest’in kütlesini geçebiliyor. NASA’n›n Pasadena’daki Jet ‹tki
Laboratuvar›’ndan plazma fizikçisi Dr. Bruce Tsurutani eski kay›tlar› inceledi¤inde 1859 y›l›n›n yaz sonlar›nda meydana gelen olaylar›n, al›fl›lm›fl güç gösterilerinden çok farkl› oldu¤unu belirlemifl. O y›l›n 28 A¤ustos’unda gözlemciler, y›ld›z›n yüzeyinde birçok leke belirdi¤ini görmüfller. Günefl lekeleri, son derece yo¤un manyetik alan bölgeleri. Bu manyetik alanlar birbirine dolan›yor ve sonuçta ortaya ç›kan manyetik enerji, Günefl parlamas› denen ani ve fliddetli bir enerji sal›m›n› tetikleyebiliyor. Günefl gözlemcileri, 1859 y›l› 28 A¤ustos’undan, 2 Eylül’üne kadar çok say›da günefl parlamas› belirlemifller. Bunlardan 1 Eylül’de meydana geleniyse muazzam ölçekte. Tam 1 dakika süreyle olay›n meydana geldi¤i bölgede Günefl’in parlakl›¤› iki kat›na ç›km›fl. Tsurutani’nin senaryosuna göre bu
parlama bir taç kaynakl› kütle püskürtüsünü de tetiklemifl. Bu yüksek enerjili parçac›k bulutu, Günefl’ten de¤iflik yönlerde püskürebildi¤i için hepsi Dünyam›za ulaflm›yor. Ancak bize do¤ru f›flk›ran parçac›klar›n Dünya’ya ulaflmas› genellikle 3-4 gün al›yor. Oysa, 1 Eylül’deki püskürtünün Dünya’ya ulaflmas›, yaln›zca 17 saat 40 dakika alm›fl. Üstelik dev bulut yaln›zca çok h›zl› olmakla kalm›yor, içindeki manyetik alanlar da son derece güçlü ve Dünya’n›n manyetik kalkan›na dik olarak geliyor. Sonuçta, püskürtü
Dünya’n›n koruyucu manyetik kalkan›n› altediyor ve Günefl taç›ndan gelen elektrik yüklü enerjik parçac›klar atmosferimizin üst katmanlar›n› istila ediyor. O zamana kadar ve ondan sonra görülmeyen ölçekte bir ›fl›k gösterisi gerçeklefliyor. Genellikle kutup bölgeleri ve yüksek kuzey
enlemlerinde gözlendi¤i için Kuzey ›fl›klar› diye bilinen ve Günefl kaynakl›
parçac›klar›n Dünya’n›n manyetik alan çizgileri içinde hareketiyle ortaya ç›kan olgu, Roma, Havana ve Hawaii adalar› kadar güneyde olan yerlerde bile gözleniyor. Güney kutbu bölgesinde de benzer etkilerin ortaya ç›kt›¤› bildiriliyor. O tarihte telgraf›n icad›ndan henüz 15 y›l geçmifl oldu¤undan ve elektrik,
günümüzdeki kadar yaflam›m›za girmedi¤inden, olay›n güç flebekeleri ve iletiflim a¤lar› üzerindeki etkisi bugünkü kadar belirgin de¤il. Gene de birkaç saat içinde ABD ve Avrupa’daki telgraf hatlar› kendiliklerinden k›sa devreler sonucu devre d›fl› kalm›fl ve çok say›da yang›na yol açm›fl. Günümüze yak›n tarihlerde meydana gelen Günefl f›rt›nalar›n›n güç ve haberleflme flebekeleri üzerindeki etkileriyse çok daha y›k›c›. 1994 y›l›nda meydana gelen bir Günefl f›rt›nas› iki haberleflme uydusunu bozmufl, Kanada’da gazete, televizyon ve radyo hizmetlerini felce u¤ratm›flt›. 1859’dakinden çok daha zay›f baflka Günefl f›rt›nalar› da baflta Kanada ve ABD olmak üzere birçok ülkede güç iletim hatlar›n›, co¤rafi yer belirleme sistemlerini, cep telefonlar›n› etkilemifl, yüzmilyonlarca dolarla ölçülen maddi kay›plara yol açm›flt›.
Dr. Tsurutani flöyle diyor: “Pek çok kifli bana, 1859’daki ölçekte yeni bir Günefl f›rt›nas›n›n meydana gelip gelmeyece¤ini, ve gelecekse ne zaman meydana gelece¤ini soruyor. Ben de bu ölçekte hatta daha da büyük bir f›rt›nan›n meydana gelmemesi için hiçbir neden olmad›¤›n› söylüyorum. Ama böyle bir fley ne zaman olur, bunu bilmiyoruz”.
NASA Bas›n Bülteni, 23 Ekim 2003
