11
Nisan 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
Gökbilimciler, flimdiye kadar bilinenlerin hepsini büyüklük bak›m›ndan geride b›ra-kan üç y›ld›z keflfettiler. Ömürlerinin so-nuna yaklaflm›fl y›ld›zlar›n çaplar›, Günefl-’in 1500 kat›. KW Sagittarii, V354 Cephei ve KY Cygni’nin yüzey s›cakl›klar› 3.177 °C. Günefl’in s›cakl›¤›ysa 5500 °C. Ömrü-nün son anlar›nda fliflerek k›rm›z› dev ha-line gelen y›ld›zlar›n yüzeyleri so¤uyor; ama yüzey alan› çok geniflledi¤inden par-lakl›klar› art›yor. Her üç y›ld›z› Günefl Sis-temimizin merkezine oturtsak, yüzeyleri Satürn’ün yörüngesine yaklafl›rd›.
Kendisi için biçilen görev süresini çoktan aflarak gözlemlerini “fazla mesai” yaparak sürdüren robot araç Opportunity, bir de ”Mars Hat›ras›” çektirmeye karar vermifl.
Dünya’ya 32 ›fl›ky›l› uzakl›kta, bir gezege-ne sahip oldu¤u yolunda iflaretler göste-ren ve Güneflimizden hayli küçük bir k›r-m›z› cüce olan AU Microscopii’nin çevre-sindeki tozun çarp›flma ürünü tozun yan› s›ra, gezegenimsilere hiç ba¤lanmam›fl ori-jinal toz zerreciklerinden oldu¤u saptand›. 88 ›fl›ky›l› uzakl›kta, biraz daha yafll› ve Günefl benzeri bir y›ld›z olan HD107146 çevresindeki diskinse hemen tümüyle çar-p›flma enkaz›ndan olufltu¤u belirlendi.
Mars Express yörünge arac›n›n gönderdi¤i foto¤raflar› inceleyen gezegenbilimciler, “K›-z›l Gezegen”deki yanarda¤lar›n hâlâ etkin olabilece¤i sonucunu ç›kar›yorlar. Araflt›rma-c›lar› bu sonuca götüren, Olympus Mons ad-l› dev yanarda¤›n eteklerindeki döküntülerin gençli¤i. Berlin’deki Özgür Üniversite’den Gerhard Neukum’a göre Olympus Mons, 2,4 milyon y›l önce eteklerinden lav ç›kratm›fl olabilir ve etkinli¤i günümüzde de sürüyor olabilir. Ekip da¤›n çevresindeki buzul dö-küntülerinde hiçbir krater izine rastlanma-mas›na, yak›n dönemlerdeki faaliyetin bir kan›t› olarak iflaret ediyor. Ancak, araflt›rma-c›lar bu konuda kesin bir yarg› için Mars’ta krater açan gökcisimlerinin çarpma s›kl›¤›-n›n daha iyi bilinmesi gerekti¤ine vurgu ya-p›yorlar.
Günefl Sistemi’nin en yüksek da¤› olan Oly-mpus Mons, 23 km’yi aflan zirvesiyle Eve-rest’in yaklafl›k üç kat› yükseklikte. Ancak Mars’taki öteki yanarda¤lar gibi, Dünya’da-kinden çok farkl›. Olympus Mons, 624 km çap›ndaki taban›yla “kalkan” tipi bir yanar-da¤. Dünyam›zdaki en büyük yanarda¤sa yi-ne bir kalkan türü yanarda¤ olan ve Pasifik Okyanusu’ndaki Hawaii adalar zincirinin bir parças›n› oluflturan Mauna Loa. Taban çap› 120 km ve yüksekli¤i (okyanus dibinden) 10 km. Olympus Mons’un hacmi, Mauna Lo-a’n›n 100 kat›. Mauna LoLo-a’n›n krater (kalde-ra) çap›n›n yaklafl›k 16 km olmas›na karfl›-l›k, Olympus Mons’un kalderas›n›n geniflli¤i 80 km. Kalderadaki çukurlar›n derinli¤iyse 3 km’yi afl›yor. Olympus Mons, bu dev bo-yutlar›na karfl›n, t›rmanmas› hayli kolay bir yanarda¤. Eteklerinin e¤imi birkaç dereceyi
geçmeyen son derece yayvan bir koni. Peki, Mars’›n yanarda¤lar›n› böylesine gör-kemli yapan ne? Yan›t, Mars’ta yanarda¤ et-kinli¤inin Dünyam›zdakine göre çok daha uzun sürmesi, gezegenin görece düflük leçekimi ve hareketsiz kabu¤u. Mars’›n küt-lesi, dünyam›z›nkinin onda biri. Dolay›s›yla yanarda¤ bacas›ndan yükselen lav kütlesi, kendi a¤›rl›¤› alt›nda çökmeden çok daha yükse¤e kadar birikebiliyor.
Mars’›n kabu¤unun k›r›ks›z ve hareketsiz ol-mas› da önemli bir fark do¤uruyor. Buna karfl›l›k Dünyam›z›n kabu¤u levha diye ad-land›r›lan ve alttaki manto tabakas› üzerin-de hareket eüzerin-den, birbirlerine sürünen ya da birbirlerinin alt›na batan parçalardan oluflu-yor. Volkanik Hawaii adalar›, Pasifik levhas›-n›n mantodaki sabit bir s›cak nokta üzerin-den sürekli olarak kuzeybat›ya do¤ru yol al-mas› sonucu oluflmufllar. Levha s›cak nokta üzerinde hareket ettikçe yeni yanarda¤lar oluflurken, eskiler etkinliklerini yitiriyorlar. Bu da s›cak noktadan yükselen lav kütlesi-nin, birçok yanarda¤a bölünmesine yol aç›-yor. Oysa Mars’›n sabit kabu¤undaki baca üzerinde yanarda¤, sürekli olarak besleniyor ve lavlar dev koniler oluflturuyor.
Astronomy, Nisan 2005 http://mars.jpl.nasa.gov/mep/science/olympus_mons.html http://apod.gsfc.nasa.gov/apod/ap040526.html
Mars Volkanlar›
Etkin Olabilir
Baflka Gezegende
Keflfedilen ‹lk Meteorit
Halen Mars yüzeyinde gezintilerini sürdüren keflif arac› Opportunity, ilk kez Dünya’dan baflka bir gezegene düflmüfl bir
meteoriti belirledi. Gezintisi s›ras›nda rastlad›¤›
bir “kaya”y› üzerinde tafl›d›¤› tayfölçerle inceleyen Opportunity, basketbol topu büyüklü¤ündeki yüzeyi delikli cismin nikel ve demirden olufltu¤unu belirledi. Yeryüzündeki kontrol ekibi, bozaca¤›ndan çekindikleri için
Opportunity’nin meteorit üzerinde matkapla çal›flma yapmas›na izin
vermedi. Astronomy, Nisan 2005