14 Mart 2006 B‹L‹M veTEKN‹K
Chan dra X-›fl› n› Uzay Te les ko pu’nu kul la-nan gök bi lim ci ler, Dün ya’dan 100 mil yon ›fl›k y› l› uzak l›k ta sa kin bir sar mal gö ka da y› çev re le yen bü yük bir s› cak gaz ha le si kefl-fet ti ler. Ha le, NGC 5746 ad l› gö ka da n›n dis-ki nin her idis-ki ya n›n da 60.000 ›fl›k y› l› uzak l›-¤a ka dar eri fli yor. Ke flif, gö ka da m›z Sa man-yo lu gi bi gö ka da la r›n hâ lâ uzay da ki ga z›n a¤›r a¤›r üzer le ri ne çök me siy le mad de
ka-zan ma ya de vam et tik le ri ni gös te ri yor. Ku ra ma gö re sar mal lar, gö ka da lar ara s›n da-ki bofl luk ta bu lu nan mu az zam gaz bu lut la-r› n›n ken di üzer le ri ne çö ke rek dev y›l d›z ve gaz disk le ri olufl tur ma s›y la mey da na ge li-yor lar. Bu ku ra m›n ön gö rü le rin den bi ri si de, dev sar mal la r›n, gö ka da olu flum sü re-cin den kal ma s› cak gaz ha le le ri için de bu-lun ma la r›. An cak, da ha ön ce de ba z› sar mal
gö ka da disk le ri nin üst ve alt la r›n da s› cak gaz be lir len diy se de bunun disk ler de h›z l› y›l d›z olu flu mu nun bofl lu ¤a püs kürt tü ¤ü mad de ol du ¤u bi li ni yor du. Arafl t›r ma c› la r›n göz le di ¤i NGC 5746 ise, ne dis kin de ola ¤a-nüs tü bir y› d›z olu flu mu, ne de mer ke zin de dev bir ka ra de lik et kin li ¤i be lir le ne bil mifl sa kin bir gö ka da. Do la y› s›y la s› cak ha le nin gö ka da dan d› fla r› s›z m›fl ol ma s› uzak bir ola s› l›k. Bir ming ham Üni ver si te si’nden Jas-per Ras mus sen’e gö re eki bin göz lem le ri, gö ka da la r›n da ha kü çük s› cak gaz ve ka-ran l›k mad de küt le le le ri nin bir lefl me siy le olufl tu ¤u so nu cu nu ve ren bil gi sa yar si mu-las yon la r›y la uyum gös te ri yor. Ko pen hag Üni ver si te si’nden Kris ti an Pe der sen, göz-lem le rin sar mal gö ka da la r›n çev re sin de s›-cak gaz ha le le ri nin gö rül me yi fli nin ku ram la ya rat t› ¤› çe lifl ki yi gi der di ¤i ni söy lü yor. “Ha-le “Ha-ler, ön gö rül dü ¤ü gi bi gö ka da la r› çev re li-yor. An cak öy le si ne so luk lar ki, bun la r› be-lir le ye bil mek için Chan dra gi bi son de re ce du yar l› te les kop lar ge re ki yor.”
NA SA Ba s›n Bül te ni, 3 fiu bat 2006
S›cak Gökada Halesi
Kuram›n ‹mdad›na Yetisti
Tek mi, Çift mi?
fiim di ye ka dar gök bi lim ci ler ara s›n da yay g›n gö rüfl, iki ya da da ha faz la y›l d›z dan olu flan çok lu sis tem le rin, Sa man yo lu’nda tek y›l d›z-lar dan da ha çok ol du ¤uy du. Ama öy le gö rü-nü yor ki, bu kök lü inan c›n te mel le ri sar-s›l ma ya ha z›r. Har vard-Smith so ni an As-tro fi zik Mer ke zi’nden (CfA) Char les La-da ta ra f›n La-dan gerçek lefl ti ri len ye ni bir ça l›fl ma, tek y›l d›z la r›n gö ka da m›z da ço-¤un lu ¤a sa hip ol duk la r› n› gös te ri yor. Ça l›fl ma n›n or ta ya koy du ¤u bir bafl ka so-nuç sa, ge ze gen ler tek y›l d›z la r›n çev re-sin de da ha ko lay olufl tu ¤u na gö re, gö ka-da m›z ka-da ki ge ze gen le rin sa y› s› n›n sa n›-lan dan çok da ha faz la ola bi le ce ¤i. Gök bi lim ci ler, Gü nefl ben ze ri yu ›l d›z la r›n da da hil ol du ¤u bü yük küt le li par lak y›l-d›z la r›n ge nel lik le çok lu y›l y›l-d›z sis tem le-rin de yer al d› ¤› n› uzun sü re dir bi li yor-lar d›. Bu da, ev ren de ki y›l d›z la r›n bü yük k›s m› n›n çok lu sis tem ler de bu lun du ¤u ina n› fl› na yol aç m›fl t›. Ama gök bi lim ci ler yi ne uzun za man d›r “k›r m› z› cü ce” di ye ad lan d› r› lan M s› n› f› kü çük küt le li y›l d›z-la r›n, bü yük y›l d›z d›z-la ra k› ya sal çok da ha faz d›z-la sa y› da ol du ¤u nun da far k›n day d› lar. La da, “ifl te bu bi li nen le ri yan ya na koy du-¤um da or ta ya ç› kan res min, gök bi lim ci le rin ço ¤un lu ¤u nun gör dü ¤ü nün tam ter si ol du-¤u nu gör düm” di yor.
O ve B s› n› f› y›l d›z lar de nen çok bü yük
küt-le li y›l d›z la r›n %80’inin çok lu sis tem küt-ler de bu-lun du ¤u sa n› l› yor. An cak bu y›l d›z lar son de re ce en der. Da ha so luk ol an Gü nefl ben ze-ri y›l d›z la r›n ya r› s›n dan bi raz ço ¤u da çok lu sis tem ler de yer al› yor. Bu na kar fl› l›k, k›r m› z› cü ce y›l d›z la r›n yal n›z ca %25’i çok lu sis tem-le re üye. Sa man yo lu’nda ki y›l d›z la r›n
%85’inin de k›r m› z› cü ce ol du ¤u gö z ö nün-de tu tu lun ca, La da’ya gö re gö ka da m›z da ki y›l d›z la r›n üç te iki sin den faz la s› n›n k›r m› z› cü ce tek y›l d›z lar ol du ¤u ger çe ¤i ni ka bul len-mek ka ç› n›l maz.
La da’n›n bul gu la r›, ge ze gen le rin gök bi lim ci-le rin san d› ¤›n dan faz la ol du ¤u so nu cu nu da
ka ç› n›l maz k› l› yor. Çok lu y›l d›z sis tem le ri nin bi le flen le ri ara s›n da ki küt le çe kim et ki le flim le-ri, ge ze ge n ön cü lü disk le ri da ¤› t› yor. Ger çi ba z› iki li y›l d›z sis tem le ri nin bir ka ç›n da ge-ze gen be lir len mifl du rum da; ama bun lar ya iki y›l d› z›n da hay li d› fl›n da bir yö rün ge de, ya da bir bi rin den ol duk ça uzak efl y›l d›z
lar-dan bi ri nin bur nu nun di bin de ken di le-ri ne bir yer bu la bil mifl ler.
Bu na kar fl› l›k tek y›l d›z la r›n çev re sin-de ki disk le rin küt le çe kim sel bo zul ma ya u¤ ra ma gi bi bir so run la r› ol ma d› ¤›n-dan, bun la r›n ge ze gen olufl tur ma ola s›-l›k la r› yük sek. ‹l ginç tir ki, bu ya k›n lar-da bu lu nan ve sa hip ol du ¤u 5 Dün ya küt le siy le ken di ge ze ge ni mi ze en çok ben ze me özel li ¤i ni ele ge çi ren bir Gü-nefl-d› fl› ge ze gen, bir k›r m› z› cü ce nin çev re sin de dolan›yor. La da’ya gö re bu ge ze gen ays ber gin su üze rin de ki te pe si ola bi lir.
CfA’dan gök bi lim ci Di mi tar Sas se lov’a gö re k›r m› z› cü ce le rin çev re sin de ge ze-gen bu lun ma s› n›n he ye can ve ri ci ya n›, bu y›l d›z la r›n çev re sin de ki “ya flam böl-ge si”nin, ya ni su yun s› v› hal de bu lu na-bi le ce ¤i s› cak l›k ara l› ¤›n da ki böl ge nin, y›l d› za hay li ya k›n ol ma s›. Ve bir ge ze gen y›l d› z› na ne ka dar ya k›n sa kefl fe dil me si de o öl çü de ko lay. Do la y› s›y la da, ger çek ten Dün-ya m› za ben ze ye cek ilk y›l d›z bir k›r m› z› cü ce çev re sin de kefl fe di lir se flafl ma mak ge rek.
CfA Ba s›n Aç›k la ma s›, 30 Ocak 2006
