yarlarca y›l bozulmadan kal›yorlar. Çe- flitli etkenlerle, yörüngeleri bas›k hale gelmifl olan kuyrukluy›ld›zlar, Günefl Sistemi’nin içlerine kadar gelebiliyorlar.

Kuyrukluy›ld›zlar, etkileyici görü- nümleri sayesinde, her zaman gökyü- zünün en ilgi çekici ziyaretçileri ol- mufl. Geçmiflte, ne olduklar› anlafl›la- mayan, durduk yerde ortaya ç›kan bu cisimler, hayranl›k uyand›rd›klar› ka- dar, insanlar› korkutmufl da. Günü- müzde de onlardan bir bak›ma korku- yoruz. Çünkü, yeryüzünde zaman za- man yaflanm›fl ve canl› türlerinin ço¤u- nu yeryüzünden silen olaylar›n, bu gökcisimlerinin yeryüzüne çarpmas›y- la meydana geldi¤i düflünülüyor.

Kuyrukluy›ld›zlar, Günefl Siste- mi’nin oluflumu ve hammaddesi hakk›n- da önemli bilgiler tafl›yan zaman kap- sülleridir. Günefl Sistemi’yle ayn› za- manda, yaklafl›k 4,6 milyar y›l önce oluflmufl bu gökcisimleri, Günefl’e çok uzakta bulunan iki ayr› bölgede, Kuiper Kufla¤› ve Oort Bulutu’nda çok say›da bulunuyorlar. Özellikle Oort bulutunda bulunan kuyrukluy›ld›zlar, Günefl ›fl›n- lar›n›n çok zay›f kald›¤› bu bölgede mil-

yarlarca y›l bozulmadan kal›yorlar. Çe- flitli etkenlerle, yörüngeleri bas›k hale gelmifl olan kuyrukluy›ld›zlar, Günefl Sistemi’nin içlerine kadar gelebiliyorlar.

‹flte, Tempel 1, bunlardan biri.

Deep Impact görevi, elbette geçmifl- te gezegenimize çarpan kuyrukluy›l- d›zlar›n intikam›n› almak için yap›lm›- yor. Amaç, Günefl Sistemi’ni, onun olu- flumunu daha iyi anlayabilmek. Yak›n geçmiflte yap›lan teleskoplu gözlemler ve uçufllar sayesinde gökbilimciler, bu gökcisimlerinin kuyruklar›n› oluflturan gaz ve tozun yap›s› hakk›nda önemli bilgiler elde ettiler. Bu görevlerden en önemlilerinden biri, NASA’n›n Star- dust uzay arac›n›n, Wild 2 Kuyruklu- y›ld›z›n›n yak›n›ndan geçerek bu kuy- rukluy›ld›z›n “tozunu” toplamas›yd›.

(Stardust, Ocak 2006’da bu de¤erli yü- küyle birlikte yeryüzüne dönecek.)

Bu güne kadar yap›lan gözlem ve uçufllar, hep kuyrukluy›ld›zlar›n kuy- ruklar›na yönelikti. Geçmifl uçufllarda

Halley ve Borely kuyrukluy›ld›zlar›n›n çekirdeklerinin foto¤raflar› çekilmiflti.

Ancak bunlar, bir kuyrukluy›ld›z›n iç yap›s›n› anlamada yeterli de¤iller. De- ep Impact uçufluyla, Tempel 1’den elde edilen verilerin ›fl›¤›nda, kuyrukluy›l- d›zlar›n birer “kirli kartopu” oldu¤unu öne süren modelin ne kadar do¤ru ol- du¤u ortaya ç›kacak. Geçen yüzy›l›n ortalar›nda ortaya at›lan modele göre kuyrukluy›ld›zlar›n çekirdekleri büyük oranda donmufl madde (su, karbon di- oksit, metan, amonyak vs.) ve göktaflla- r›n› oluflturan toz ve tafl parçalar›ndan olufluyor. Bu model, gözlemlerle do¤- rulan›yor. Kuyrukluy›ld›z Günefl’e yak- laflt›¤›nda, ondan ald›¤› ›s›yla, kuyruk- luy›ld›z›n içerdi¤i buz gaz haline geçi- yor. Bu gaz, kuyrukluy›ld›z›n çekirde-

¤inin çevresinde kal›n bir bulut katma- n› oluflturuyor. Günefl rüzgar›, bu bu- lutu itiyor ve böylece kuyruk olufluyor.

Yine, buzun içinde bulunan toz ve tafl parçalar›, buzun gaz haline geçmesiyle

Kuyrukluy›ld›z›

vurmak

72 Haziran 2005 B‹L‹M

TEKN‹K

NASA’n›n 2 Ocak 2004’te f›rlatt›¤› Deep Impact uzay arac›n›n toplam 372 kg kütleye sahip sondas›, Tempel 1 adl› kuyrukluy›ld›za saatte 37.000 km h›zla çarpacak. 4 Temmuz 2004’te

gerçekleflecek çarp›flman›n amac›, pek az bilgi sahibi oldu¤umuz bu “kirli kartoplar›”

hakk›nda daha fazla fley ö¤renmek.

kuyrukluYildiz 5/27/05 5:23 PM Page 72

serbest kal›yor. Bu parçalar, gaz mole- küllerinden daha a¤›r oldu¤u için, ge- nellikle ayr› bir kuyruk oluflturuyorlar.

Ço¤u kuyrukluy›ld›zda, gaz ve toz kuyruklar› birbirlerinden kolayca ay›rt edilecek kadar belirgindir.

Deep Impact ve sonda, çarp›flmadan yaklafl›k 24 saat önce ayr›lacaklar. Çar- p›flma, kuyrukluy›ld›z› parçalamak için çok küçük. Ne var ki, çarpman›n etki- siyle kuyrukluy›ld›z›n çekirde¤inin yü- zeyinde yaklafl›k 200 metre genifllikte ve 50 metre derinlikte bir çukur aç›la- bilece¤i tahmin ediliyor. Deep Impact, sondan›n çarp›fl›n› yaklafl›k 500 km uzaktan izleyecek. Çarp›flma gerçek- lefltikten sonra, yukar›dan geçen araç çarp›flma sonucu oluflan krateri ve kuyrukluy›ld›zdan kopan parçalar› in- celeyecek, çekirde¤in ve kraterin ay- r›nt›l› foto¤raflar›n› çekecek. Ard›n- dan, bu veriler yeryüzüne iletilecek.

Deep Impact uçuflunun amaçlar›n- dan biri de krater oluflumunu incele- mek. Bilim adamlar›, çarp›flmalar sonu- cu kraterlerin oluflma mekanizmas›n›

bilgisayarlarda ayr›nt›lar›yla canland›- rabiliyorlar. Ancak, Günefl Sitemi’nin erken dönemlerinde çok s›k meydana gelen çarp›flmalar›n daha iyi anlafl›lma- s› bak›m›ndan, bu çarp›flma da dikkat- le izlenecek. Tempel 1’in çekirde¤i, yaklafl›k 14 km uzunlu¤unda ve görü- nümü bir patatesi and›r›yor. Çarp›flma sonucunda, Tempel 1’in yüzerinde da- iresel bir krater oluflaca¤› tahmin edili- yor. Ancak, kuyrukluy›ld›z›n yap›s›na ba¤l› olarak bu kraterin çap› pek du-

yarl› olarak tahmin edilemiyor. E¤er kuyrukluy›ld›z› oluflturan madde birbi- rine s›k›ca ba¤l› de¤ilse, çarp›flmadan sonra 60 ila 240 metre çap›nda bir kra- ter oluflmas› ve saç›lan parçalar›n bir süre sonra yüzeye düflmeleri bekleni- yor. E¤er Tempel 1, sert ve sa¤lam bir yüzeye sahipse, oluflacak kraterin çok daha küçük, 10 metre civar›nda olma- s› bekleniyor. Kuyrukluy›ld›z›n, gevflek ve gözenekli yap›da olmas› durumun- daysa, küçük çapl› ancak, derin bir krater oluflmas› bekleniyor. Oluflacak kraterin yap›s›, kuyrukluy›ld›z›n yap›s›

hakk›nda önemli bilgiler sa¤layacak.

Tempel 1’in çarp›flmaya tam olarak nas›l bir tepki verece¤i tam olarak bi- linmese de, bu çarp›flman›n onu parça- lamas› beklenmiyor. Bu çarp›flma so- nucu, kuyrukluy›ld›z›n h›z›nda meyda- na gelecek de¤iflim yaln›zca saniyede 0.0001 milimetre yani, saatte 0,00000036 km kadar. Bu, bir Boeing 767 ile bir sivrisine¤in çarp›flmas›na benziyor. Dolay›s›yla, Tempel 1’in yö- rüngesinde fark edilebilir bir de¤iflim olmayacak. Kuyrukluy›ld›zdan kopan parçalardan uzaya saç›lanlarsa kuy- rukluy›ld›zla birlikte onun yörüngesin- de dolanacaklar.

Kuyrukluy›ld›zlar›n yeryüzü için tehlike oluflturabilece¤ini biliyoruz.

Bu nedenle, yak›nlar›m›zdaki kuyruk- luy›ld›zlar›n yörüngeleri, dikkatle he- saplan›yor. Günümüze kadar, gezege- nimiz için tehlike oluflturabilecek bir kuyrukluy›ld›za rastlanmad›. Ancak, geçmiflte bu tür çarp›flmalar›n yafland›-

¤›na iliflkin belirgin kan›tlar var. Siste- min küçük parçalar› olsalar da, onlar- dan birini parçalamak ya da yörüngesi- ni de¤ifltirebilmek için çeflitli düflünce- ler var. Bir kuyrukluy›ld›z› parçalama- dan önce, onun yap›s›n› iyi bilmek ge- rekiyor. Çünkü, parçalanma sonucu ortaya ç›kabilecek parçalar›n her biri daha büyük bir tehlike yaratabilir. ‹flte, Deep Impact ve benzeri uçufllar, geze- genimizi savunmaya yönelik de birta- k›m önemli bilgiler sa¤layacak.

Hubble, Chandra ve XMM-Newton uzay teleskoplar›n›n yan› s›ra, Dün- ya’n›n çeflitli yerlerindeki profesyonel ve amatör gökbilimciler kuyrukluy›ld›- z› çarp›flma öncesinde, çarp›flma s›ra- s›nda ve sonras›nda gözleyecekler.

Çarp›flma düflünüldü¤ü gibi olursa, kuyrukluy›ld›z›n parlakl›¤›n›n çarp›fl- madan sonra 15 ila 40 kat artaca¤› dü- flünülüyor. Bu da, ancak bir teleskopla gözlenebilen kuyrukluy›ld›z›n parlakl›-

¤›n›n, karanl›k yerlerde ç›plak gözle gözlenebilecek kadar artabilece¤i anla- m›na geliyor. Çarp›flma, 4 Temmuz’da, Türkiye saatiyle 09:00’da gerçeklefle- ce¤i için çarp›flma an› görülemeyecek.

Ancak, e¤er kuyrukluy›ld›z›n parlakl›-

¤›nda beklenen art›fl olursa, kuyruklu- y›ld›z parlakl›¤›n› bir süre koruyaca¤›

için ayn› günün akflam› ve ilerleyen günlerde de gözlenebilecek.

A l p A k o ¤ l u

Kaynaklar

Warner E.M., Redfern G., Our First Look ‹nside a Comet: Deep

‹mpact, Sky & Telescope, Haziran 2005 http://deepimpact.jpl.nasa.gov

Haziran 2005 73 B‹L‹M

TEKN‹K

Kuyrukluy›ld›zlar›n çekirdekleri büyük oranda donmufl madde (su, karbon dioksit, metan, amonyak vs.) ve göktafllar›n› oluflturan toz ve tafl parçalar›ndan oluflur. Bir kuyrukluy›ld›z Günefl’e yaklaflt›¤›nda ›s›n›r, buzlar gaz haline geçer ve iyonlafl›r. Bununla birlikte, toz da serbest kal›r. Solda: Hale-Bopp Kuyrukluy›ld›z›’n›n iyon (mavi)

ve toz (sar›) kuyruklar› kolayca ay›rt edilebiliyor. Solda: Tempel 1 Kuyrukluy›ld›z›’n›n Dünya’ya yak›n konumdayken çekilmifl foto¤raf›.

kuyrukluYildiz 5/27/05 5:23 PM Page 73