5
Aral›k 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Pakistan Depremi,
Hindistan’a Uyar›
Pakistan’da geçti¤imiz Ekim ay›nda meydana gelen 7,6 büyüklü¤ündeki deprem, en az 73.000 cana mal oldu. Ancak sismoloji
uzmanlar›, “felaket daha da büyük olabilirdi, ve ileride olacakt›r” diyorlar.
Deprem, Pakistan’dan Hindistan’›n kuzeyi ve Nepal üzerinden do¤u Hindistan’a kadar 2500 k›m uzunlu¤unda bir yay çizen fay bölgesinin en bat› ucundaki 40 km’lik bir parçay› k›rd›. Bu fay zonu, Hindistan alt
k›tas›n›n, 40 milyon y›l önce Asya ile çarp›flmas›ndan beri hâlâ y›lda 2 metre h›zla manto tabakas›n›n içine dald›¤› ve bu sürecin bir parças› olarak Himalaya da¤lar›n›n yükselmesine neden oldu¤u bölge.
Büyük depremler, yeni k›r›lan fay parças›n›n hemen do¤usundaki bir parçay› önce 1885 y›l›nda, daha sonra da 1905’te 19.500 kiflinin yaflam›n› yitirdi¤i bir depremle k›rm›fl. Colorado Üniversitesi’nden sismolog Roger Bilham ve tektonik fizikçisi Peter Molnar ile, Hindistan Astrofizik Enstitüsü’nden yerbilimci Vinod gaur taraf›ndan yap›lan incelemelere göre son 200 y›l içinde fay›n daha uzun parçalar› k›r›lm›fl ve Ekim depreminden 30 kat daha büyük depremler üretmifl. Ancak, tüm bu depremler, Himalaya yay›n›n›n yar›dan biraz daha uzun bir bölümünü k›rm›fl. Bu arada Himalaya eteklerinin hemen alt›ndaki Ganj ovas›nda kentsel nüfus, 1905 depreminden bu yana 10 kat artm›fl. Pakistan depreminin büyüklü¤ündeki bir depremin en az 200.000 kifliyi öldürebilece¤i, Yeni Delhi gibi bir mega metropolü vurmas› halindeyse 2 milyon kiflinin yaflam›n› yitirece¤i hesaplan›yor.
Science, 14 Ekim 2005
Dünya’n›n Merkezi
Daha H›zl›
Üzerinde yaflad›¤›m›z gezegenin merkezinin, kabu¤undan daha h›zl› döndü¤ü kesinleflti. Yeni bulgulara göre merkezin hareketi, bir kat›dan çok ak›flkan›n dönüfl biçimini and›r›yor. Merkezin kabu¤a göre h›z› (y›lda 0.3° ve 0.5° aras›nda) küçük olmakla birlikte, gerçek. Asl›nda Illinois Üniversitesi’nden Xiadong Song ve Columbia
Üniversitesi’nden Paul Richards daha 1996 y›l›nda merkezin ak›flkan benzeri ya da diferansiyel hareketiyle ilgili ilk kan›tlar› ortaya koymufllar, ancak yerbilimcilerin tümünü ikna edememifllerdi. Dünya’n›n demirden oluflan merkezi iki katmandan olufluyor. 2400 kilometre çapl› iç çekirdek kat› demirden yap›l›. S›v› demirden d›fl katman›n çap›ysa 7000 km.
Song ve Richards, son 35 y›l içerisinde meydana gelen büyük depremlerde oluflan ve gezegenimizin iç ve d›fl çekirde¤inden de geçen, dalga formu çiftleri denen benzer 17 sismik dalga setini
incelemifller. Daha aç›k bir ifadeyle, araflt›rmac›lar, ayn› yerde, ama
farkl› zamanlarda meydana gelen deprem dalgalar›n› mercek alt›na
alm›fllar. Görülmüfl ki, iki dalga da e¤er iç
çekirdekten geçmemifllerse ayn› özellikleri tafl›yor.
Ancak e¤er iki deprem dalgas› da iç çekirdek içinden geçmifl ve depremlerin oluflumlar› aras›nda da dört y›ldan daha uzun bir süre geçmiflse, dalga formlar› farkl› oluyor. Bu farklar, Dünya’n›n kat› iç çekirde¤inin diferansiyel dönüflü konusunda yads›namaz kan›tlar sunuyor. Song’a göre s›v› d›fl çekirdekteki dinamonun oluflturdu¤u elektromanyetik bir bükülme, iç çekirde¤e, manto ve kabu¤a göre daha h›zl› bir dönme hareketi veriyor olabilir. S›v› d›fl çekirdek, iç çekirde¤e kayda de¤er bir sürtünme kuvveti uygulamad›¤› gibi, onu mantonun dönüfl hareketinden yal›t›yor. Astronomy, Aral›k 2005 PhysicsWorld, Ekim 2005