TEB 302 TARIM VE GIDA POLİTİKASI-II (3 0 3)

(1)

TEB 302

TARIM VE GIDA POLİTİKASI-II (3 0 3)

Doç.Dr. Mehmet BOZOĞLU Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Ziraat Fakültesi

Tarım Ekonomisi Bölümü Samsun

1 M BOZOĞLU TARIM & GIDA POLİTİKASI-II DERS NOTLARI

(2)

II. EKONOMİK TEORİ VE TARIM POLİTİKASI

M BOZOĞLU TARIM & GIDA POLİTİKASI-II 2 DERS NOTLARI

(3)

1. Mikro Ekonomi ve Tarım Politikası

• Temel mikro ekonomik prensipler

– Tarımdaki ekonomik problemlerin kaynağının anlaşılması

• Tarım politikalarının uygulanma amacı: Tarım ürünleri arz ve talebini etkilemek

Örn.

• Uluslararası pazarı genişletme programları

– Dış talebin artırılması ve dolayısıyla ülke içindeki fiyatları yükseltir

• Arzı kontrol programları

– Üretimi sınırlayarak fiyatları yükseltir

M BOZOĞLU TARIM & GIDA POLİTİKASI-II DERS NOTLARI 3

(4)

1. Mikro Ekonomi ve Tarım Politikası

• Bazı programlar, arz ve talep değişmelerinin sonuçlarından kaçınmak için yapılabilir.

Örn.

• Hedef fiyatı programları

– Üretilen birim üründen elde edilecek belli bir miktardaki geliri, pazar fiyatına bakmazsızın garanti eder.

• Oluşan Pazar fiyatı - Hedef fiyat = Fark (Hükümet tarafından çiftçiye doğrudan ödenir)

• Çiftçiler, hükümetin belirlediği “hedef fiyata” göre ne üreteceğine karar verir!

• Tarım ürünleri ve ilgili politikaları iyi bir şekilde kavrayabilmek için;

• Tarım ürünleri için olan talep ve arz ile

• Bunları etkileyen faktörlerin çok iyi bilinmesi gereklidir.

(5)

2. Talep, Talep Elastikiyeti ve Piyasa Talebi

• Talep eğrisi aşağı ve sağa doğru gider = Fiyat düştükçe tüketici daha çok alacaktır

• Talep eğrisi: Bir malın değişik miktarları için tüketicilerin ödeyecekleri maksimum fiyatları gösterir

• Ferdi pazar talebi

• Piyasa talebi (bütün fertlerin talepleri toplamı)

• Talep eğrisinin eğimi: Tüketicinin fiyat değişmeleri karşısında tüketimde ne kadar bir değişiklik yaptığı

• Talebin fiyat elastikiyeti = Ürün fiyatının yüzde bir oranında değişmesiyle ortaya çıkan talep miktarındaki yüzde

değişme

(6)

2. Talep, Talep Elastikiyeti ve Piyasa Talebi

• Tarım ürünleri talebi = Yurt içi talep + Yurt dışı talep

– Genelde yurt içindeki alıcılar tarımsal ürünlerdeki fiyat değişimlerine karşı yurt dışındakilere göre daha az tepki gösterirler.

• Bu yüzden, eğer bu piyasalar birbirinden tamamen ayrılabilirlerse, çiftçiler fiyatları arttırdığında yurt içinde yurt dışından daha çok gelir elde ederler.

• Talep elastikiyetleri, üründen ürüne de farklılık gösterir.

– Örn. Unun talebinin fiyat elastikiyeti etinkinden daha azdır.

• Un, ete (ikame ürünleri fazla) göre daha temel bir gıda maddesidir.

• Talebin fiyat elastikiyetinin büyüklüğünün, politik açısından büyük bir önemi vardır.

– Örn.

– Eğer talep elastikiyet 1.0 'den küçük ise fiyat artışı çiftçilerin gelirini artıracaktır.

(7)

2. Talep, Talep Elastikiyeti ve Piyasa Talebi

Talebi etkileyen faktörler:

• Gelir

• Nüfus miktarı

• İkame ve tamamlayıcı malların fiyatları

• Tüketici tercihleri

• Gelir arttığında genel olarak talep de artar.

– Talebin gelir elastikiyeti= Gelirdeki değişmenin tüketim seviyesine etkisi

• Talebin gelir elastikiyeti;

– Gıda maddeleri ve

– Tüketicilere göre değişebilir.

• Düşük gelirli tüketiciler (Gıda ile ilgili gelir elastikiyeti yüksek)

• Yüksek gelirli tüketiciler (Gıda ile ilgili gelir elastikiyeti düşük)

– Düşük gelirli ailelerin gelindeki artış çiftçiler için daha önemlidir.

(8)

2. Talep, Talep Elastikiyeti ve Piyasa Talebi

• Piyasadaki bir tüketiciye ait talep eğrisi nasıl oluşmaktadır?

• Eş marjinal gelir kuralı: Tüketiciler optimum (faydanın maksimum

yapıldığı) tüketim seviyesine tüketilen mallara ödenen en son bir TL’nın sağladığı marjinal faydaları eşitleyerek ulaşırlar.

• MF₁/f₁ = MF₂/f₂ = ... = MF_n/f_n

• Mal sayısı 2’ye indirgendiğinde formül, MF₁/MF₂ = f₁/f₂ şeklinde ifade edilir

(Marjinal ikame oranını) (Fiyat oranı)

• Şekil 3.1. (Kayıtsızlık eğrilerinin eğimi) = (Bütçe doğrularının eğimi)

• Tüketici faydasının maksimum olduğu tüketim seviyeleri

(9)

Talep Eğrisinin Oluşumu

• M₁malın fiyatı sabit olduğunda M₂ malının f₁, f₂ ve f₃ fiyatları karşısında, her iki malın tüketim sevileri, “faydanın maksimum yapılması” için

değiştirilmektedir.

• Böylece M₂malının fiyatındaki değişmeler karşısında M₂ malının

tüketilen miktarları olan m₂₁, m₂₂ ve m₂₃ sevileri (alttaki grafik) sırasıyla A, B ve C noktalarında ortaya çıkmaktadır.

• A, B ve C noktaların birleştirilmesi

= Talep doğrusu = Değişik fiyatlarından bir tüketicinin optimum tüketim

seviyeleri

• Ekonomik analizlerde çoğu zaman bir tüketiciye ait talep denklemi yerine piyasaya (tüm tüketicilere ait) talep denklemi kullanılır.

– Piyasa talep denklemi = Bireysel talep eğrilerinin yatay toplamı

(10)

Örn.

• Şekil 3.2’deki gibi piyasada değişik gelir seviyelerine sahip üç tüketicinin olduğunu varsayalım. Fiyat f₁ olduğunda;

• A tüketicisi 3 birim,

• B tüketicisi 2 birim ve

• C tüketicisi ise 1 birim mal tüketmektedir.

– Bu talep doğruları yatay olarak toplamı = A+B+C = 6 birim

• Daha elastik bir piyasa talep doğrusu

(11)

3. Arz, Arz Elastikiyeti ve Piyasa Arzı

• Arz eğrisi, yukarı ve sağa doğru meyillidir.

– Birim fiyat yükseldikçe, arz miktarı da yükselmektedir.

– Değişik fiyatlardan firmanın karını maksimum yaptığı optimum üretim seviyesini gösterir.

• Bir tarım işletmesi için arz eğrisi = Marjinal Masraf Eğrisi

• Çiftçilerin maksimum kar sağlaması : MG = MM

• Her çiftliğin kendine ait arz eğrisi vardır.

– Üretim eşiği = Firmanın ortalama değişen masrafları karşıladığı nokta

• Kısa dönemde bir işletmenin arz eğrisi = Marjinal masraf

eğrisinin ortalama değişen masraflarla çakıştığı noktanın üst kısmı (kalın çizgi)

• Uzun dönemde bir işletmenin arz eğrisi = Marjinal masrafın ortalama masrafla çakıştığı noktanın üst kısmı

(12)

Arz Eğrisinin Oluşumu

(13)

Piyasa arzı:

Örn.

• Piyasada değişik tekniklerle çalışan üç üretici firmanın arz eğrileri aşağıdaki grafikteki gibi kalın çizgilerle gösterilen A, B ve C doğruları olsun.

• Değişik f₁, f₂ ve f₃ fiyatlarından bu firmaların üretim eşiğindeki optimum üretim seviyeleri m₁, m₂ ve m₃ ile gösterilmektedir.

• Bu arz eğrileri yatay olarak toplandığında piyasanın daha elastik olan kesikli arz eğrisi ortaya çıkmaktadır.

• Firma sayısının çok olması durumunda bu kesikli arz eğrisi devamlı olacaktır.

(14)

Piyasa Arzı

• Arz elastikiyeti = Fiyatlardaki değişmelerin arz

miktarında oluşturduğu değişme (Fiyatlar karşısında üreticilerin davranış biçiminin rakamsal ifadesi)

• Tarımda arz elastikiyeti: (Zaman ve ürünlere göre değişir!)

– Çok kısa dönem: Arz elastikiyeti sıfırdır.

– Uzun dönem: Genelde inelastik (Çok kısa döneme göre daha elastik)

– Depolanması zor olan ürünler: İnelastik

– Depolanabilir ve daha dayanıklı ürünler: Daha elastik

(15)

4. Piyasa, Piyasa Oluşumu ve Piyasa Tipleri

• Piyasa: Üretici (arz eden, satıcı) ve tüketicilerin (talep eden, alıcı) bir araya geldiği ortam

• Üretici, satıcı veya arz edenleri arz eğrisi temsil etmektedir.

• Tüketici, alıcı veya talep edenleri ise talep eğrisi temsil etmektedir (Şekil 3.5) .

15

•Fiyatın f₁ seviyesinde (yüksek) olması durumu: Arz fazlalığı (fiyatı düşürür)

•Fiyatın f₂ seviyesinde (düşük) olması durumu: Talep fazlalığı (fiyatı artırır) ve

•Sonuçta fiyat f seviyesinde dengede olur (teorik bir kavram).

•Aslında değişik faktörlerin etkisinden dolayı piyasadaki denge fiyat ve miktarları sürekli değişmektedir.

•Arz ve talep eğrilerinin kesiştiği denge noktası sihirli bir nokta mıdır?

•Çoğu tarım ürünleri için denge fiyatı pratik olarak kabul edilebilir mi?

•Hükümetin denge fiyatına (taban fiyatı, hedef fiyatı gibi) müdahalesi söz konusu olmakta mıdır?

M BOZOĞLU TARIM & GIDA POLİTİKASI-II DERS NOTLARI

(16)

Piyasa Tipleri- Tam rekabet piyasası

• Tam rekabet piyasası (teorik bir kavram, piyasaların analizine temel oluşturur):

– Piyasa fiyatını etkilemeyecek kadar çok sayıda alıcı ve satıcının bulunduğu,

– Malların homojen olduğu,

– Piyasaya giriş ve çıkışların engellenmediği – Piyasayla ilgili bilgilerin ulaşılabilir olduğu

Çalışabilir rekabet piyasaları (Yukarıda sayılan özelliklere yakın piyasalar):

• Malların homojen değil standartlaştırıldığı,

• Eksik fakat toplanabildiği kadar bilginin olduğu,

• Kaynakların değişen derecelerde hareketliliğinin olduğu ve

• Endüstrinin bir veya birkaç firma ile ekonomik büyüklüğe ulaşabildiği bir ortam

• Üretici ve tüketiciler piyasa fiyatını veri olarak kabul edip, bu fiyata göre üretim ve tüketim seviyelerini belirlerler.

(17)

Piyasa Tipleri-Monopol piyasalar

Monopol piyasalar:

• Tek arz edenin ve çok sayıda talep edenin olması durumunda ortaya çıkan piyasa

• Firma piyasa fiyatını belirleme gücüne sahiptir

• Firmanın malına olan talep piyasa talebi olduğu için üretilecek miktar bu talep tarafından belirlenir,

– Firma fiyatı düşürüp yükselterek üreteceği miktarı artırıp azaltabilir

• Monopol piyasaya giriş çıkış serbest olmadığından bu

piyasada uzun dönemde kar söz konusudur. Örn. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.

• Tam rekabet piyasası - Monopollü rekabet piyasası – Oligopol piyasa – Monopol piyasa

(18)

Piyasa Tipleri- Monopollü rekabet

Monopollü rekabet:

• Firmalar mal farklılaştırması yaparak belli ölçüde kendi ürünleri için monopol oluştururlar ve fiyat belirlemede birazda olsa söz sahibidirler.

• Fakat bu monopolleşme beli sınırlar içinde olur.

– Yani; mal farklılaştırması olmasına rağmen, şartlar

değiştiğinde tüketicilerin başka firmaların mallarını bu firmanın malı yerine ikame etmesi ihtimali mevcut

olduğundan bu piyasada rekabet de mevcuttur (rekabet+monopol).

• Örn. Belli bir bölgede belli tüketici kitlesi için hizmet eden süper marketler

(19)

Piyasa Tipleri- Oligopol piyasa

Oligopol piyasa:

• Arz edenlerin sayısı bir elin parmakları kadar az iken çok sayıda alıcı mevcuttur.

• Aslında piyasada çok sayıda olan firma olmasına rağmen, birkaçı yoğunlaşma sonucu piyasanın yarısından çoğunu elinde bulundurarak oligopol piyasa oluştururlar

• Firmalar rakip firmaların faaliyetlerini yakın takibe alırlar ve ona göre piyasayla ilgili politikalarını

belirlerler

• Piyasaya giriş ve çıkışta belli sınırlamalar mevcut iken firmalar fiyat üzerine az da olsa etkili

olmaktadır. Örn.

• Türkiye’deki bisküvi ve çikolata sektörü

(20)

5. Üretici, Tüketici Rantı ve Sosyal Rant

• Kamuda çalışan ekonomistlerin görevi:

– Politik kararları verecek olanlara seçenekler sunma

• Dar kapsamlı amaçlar:

– Belli bir sektörün gelir seviyesinin yükseltilmesi, – iş imkanlarının artırılması,

– istikrarın sağlanması,

– Toplumun hayat standardının artırılması;

• Hayat standardının yükseltecek alternatif politikayı

belirlemede kullanılacak yöntemin gelir ve maliyetleri ifade eden talep ve arz kavramlarını içermesi gerekmektedir.

(21)

Bir sektöre ait arz (A) ve talep (T) eğrileri kullanılarak tam rekabet piyasasının etkinliği analiz edilmesi (Şekil 3.6)

• Bir monopol firma tam bir fiyat ayrımı ile bir ürünün ilk birimi için (q₁)

maksimum bir fiyat (d₁) tahsil edilebilir ve ilk birim için (d₁*q₁) kadar gelir

sağlar.

• İkinci birim için maksimum fiyat d₂ dir ve elde edilen gelir (d₂*q₂) dir.

• Üçüncü birimden elde edilen gelir ise (d₃*q₃) dür.

• Fiyat sıfır oluncaya kadar bu işleme devam edilirse, “talep eğrisinin”

“marjinal gelir eğrisi” olduğu görülür.

• Bu eğrinin altında kalan kısım toplam gelirdir ve toplam gelir fiyatın sıfır olduğu noktada maksimum olur.

(22)

• Birinci birimde q₁’in marjinal üretim maliyeti s₁, toplam maliyeti (s₁*q₁) dir.

• İkinci birimin marjinal masrafı s₂, toplam maliyeti (s₂*q₂)

• Üçüncü birimin marjinal maliyeti s3 ve toplam maliyeti (s₃*q₃)

– Bu marjinal değişken masrafların toplamı Şekil 1 'deki A arz eğrisinin altındaki alandır.

• Net gelir = Talep fiyatı - Marjinal masraf (s)

– Net gelir;

• q₁’den q₇’ye kadar pozitif,

• q₇’den sonra negatif (?: marjinal masrafın marjinal geliri aşması)

• Tam bir fiyat farklılığı uygulayan bir

monopol firma için maksimum net gelir,

• d₁, d₇, s₁ üçgenidir.

– Yedi birim üretilen ve tüketilen nokta

(23)

• Talep eğrisi bir malın değişik miktarları için tüketicilerin

ödeyecekleri maksimum fiyatları gösterir.

– Talep eğrisi tüketicilerin diğer bir ilave maldan elde ettiği ilave

faydanın bir ölçüsüdür.

– Talep eğrisi üzerinde sağa

kaydığımızda, fiyat düşer çünkü daha fazla tüketimden daha az marjinal fayda elde edilir.

• Eğer üreticiler, fiyatın marjinal masrafı karşıladığı sürece ilave mal arz ederlerse artan

maliyetler s

₁

, s

₂

,...., s

₁₃

arz eğrisi üzerinde yer alır.

(24)

• Arz fiyatı, fırsat maliyeti veya diğer mal ve hizmetler yerine q malının üretim ve tüketimi için kaynakların kullanımının topluma olan artan değeridir.

• Arz fiyatı (marjinal masraf) artıyor, çünkü ilk birim tarımsal ürün, örneğin daha verimli bir arazide daha düşük bir masrafla üretilebilir.

• Daha fazla üretildikçe daha az verimli araziler üretime sokulacaktır.

• İlave değişken kaynaklar diğer malların üretiminden q’nun üretimine kaydırıldıkça, masraflar artacak ve q’dan başka diğer ürünler daha az piyasada olacaktır.

• Sabit masraflar, ilişkili değildir. Çünkü q’nun üretimine tahsis edildiğinden diğer ürünlerin üretimine tahsis edilmesi mümkün değildir. Bu yüzden sabit masraflardan q malının üreticisi etkilenmez.

(25)

• Tam rekabet piyasasında, fiyat ve miktar q₇ (T ve A’nın kesiştiği) noktada oluşmaktadır.

• Böyle bir rekabet sonucu ortaya çıkmış olan kaynakların tahsisi noktası, net geliri veya gerçek milli gelir olan net sosyal kazancı maksimum yapar.

• Eğer gelirin marjinal faydası sabit ise, bu durumda net gelirin her bir lirası fayda olarak ifade edilebilir.

• Böylece aynı zamanda gelirin marjinal faydasının sabit ve insanlar arasında eşit olduğu varsayımı altında tam

rekabet piyasasında oluşan sonuç, net faydayı da maksimum yapar.

• Tam bir fiyat farklılığı oluşturabilen monopol bir firmanın elde edeceği

bütün net geliri, net sosyal faydayı tam rekabet piyasası, tüketiciler ve

üreticiler arasında dağıtır.

(26)

Tüketici rantı:

= Piyasa fiyatının üzerindeki ve T talep eğrisinin altındaki alan= d₁ d₇ p alanı

= Tüketicilerin ödemeğe hazır oldukları fiyat - Ödemeleri gereken fiyat

Üretici rantı:

= Piyasa fiyatının altında ve A arz eğrisinin üzerindeki alan = p s₇ s₁ alanı

= Değişen üretim masraflarının üzerinde çiftçilere ödenen miktar

= Toplam gelir - Toplam değişen masraflar Net sosyal kazanç = Tüketici rantı + Üretici

rantı

– Çalışan rekabet şartları altında denge miktarında maksimize edilir.

(27)

• Piyasa denge fiyat ve miktarı, ilk baştaki kaynakların dağılımına bağlıdır.

• Burada q

₇

noktasındaki tahsis, “pareto optimum”dur, yani bu nokta öyle bir nokta ki bu noktada yapılacak yeni bir tahsis ile birilerinin durumunu kötüleştirmeden diğer birilerinin

durumunu daha iyi yapmak mümkün değildir.

– Piyasa çalışmadan önceki kaynakların ilk dağılımına bağlı olarak çok sayıda pareto optimum noktasına varılabilir.

– Eğer kaynakların ilk baştaki tahsisinde bir denge varsa, net sosyal faydaların en son dağılımı da dengeli olacaktır.

• Verilen zaman içerisinde bütün kaynaklar değişken olur ve ekonomik karı ortadan kaldıracak şekilde denge belirlenir.

• Uzun dönemde üretici rantı sıfır iken, tüketici bütün net sosyal faydayı elde eder

= “Ekonomide tüketicinin egemenliği”

(28)

5. Fiyat Mekanizmasının Eksiklikleri (1)

• Firmalar ve şahıslar, üretim ve tüketim ile ilgili kararları alırlarken kendi ferdi refahlarını yükseltmeyi amaçlarlar.

– Bu şekilde ferdi amaçların takip edilmesi sonucunda bir bütün olarak toplum, kötü duruma geçmiş olabilir.

• Ferdi amaçları ve bunların takibi ile ortaya çıkan topluma ait sonuçları arasında, ters bir ilişki vardır.

– Örn. Medeni kanunun miras yoluyla kalan araziyi mirasçılara eşit şekilde bölünmesi

» Fertler arasında adaletin sağlanması (+)

» Arazinin parçalanması ve etkin tarımın yapılamaması (-)

– Politika ve programların ortaya çıkma nedeni: Serbest piyasanın toplumun istediği bazı ürünlerin üretimi ve korunmasında aynı iticiliği sağlamamasıdır.

– Örn. Piyasa çiftçilere mevcut arazilerden mümkün olan en yüksek verimi temin etmeyi teşvik eder.

(29)

5. Fiyat Mekanizmasının Eksiklikleri (2)

• Fakat arazi yüksek verim için sürekli işlenirse, onun üretim potansiyeli gelecekte düşer.

• Örn. Bir çiftçi nakit para problemlerinden dolayı toprak koruma uygulamalarından vazgeçerek daha yüksek oranda toprak erozyonuna ve dolayısıyla aşırı toprak kaybı ve suların kirlenmesine neden olabilir.

• Bu kirlenme, balıkçılar, o suyu kullanan şehirdeki insanlar ve sadece bu suların güzelliğinden

yararlanmak isteyen insanlar için olumsuz bir etki meydana getirir.

(30)

5. Fiyat Mekanizmasının Eksiklikleri (3)

• Tartışma: Fiyat sisteminden toplumun isteklerini en iyi tatmin edecek şekilde kaynakların tahsisini sağlaması beklenebilir mi?

• Dış etkiler piyasanın işlevini yürütememesine sebep olur.

– Kaynakların toplumun çıkarları doğrultusunda tahsis edilmemesi

• Tarımsal pazarlarda ortaya çıkan boşlukları doldurmak için, hükümetler hizmet ve düzenlemelere müdahale ettiğini gösteren örnekler:

– Hayvancılıkla uğraşan çiftçilerin yaptığı kirlenmeyi sınırlamak için kuralların çıkarılması

– Hükümet desteklemelerine karşı çiftçilerin belli toprak ve su koruma uygulamaları içine girmelerinin gerekli kılınması

(31)

5. Fiyat Mekanizmasının Eksiklikleri (4)

• Dış etkiler, sadece kayıpları değil aynı zamanda

menfaatleri de toplumun diğer kesimlerine yayarlar.

• Bu menfaatlerin çok büyük olduğu ve bunları piyasanın sağlayamayacağı durumlarda kamu malları kavramı

ortaya çıkmaktadır.

• Örneğin, geniş kapsamlı tarımsal araştırma ve yayım programlarını oluşturmak ne iş çevreleri ve ne de

çiftçiler tarafından yapılacak bir iş olmadığından, bu işi yapan devlet tarafından kurulmuş üniversiteler vardır.

(32)

5. Fiyat Mekanizmasının Eksiklikleri (5)

• Yine aynı şekilde, piyasa hakkında bilgi, bitkisel ve hayvansal üretim raporları, kırsal alanların elektriklendirilmesi ve tarımsal kredi gibi alanlarda, piyasa tarıma ve kırsal kesime yeterli hizmetleri

sağlayamayacağı hükmüne varıldığından bu hususlarda hükümet programları açığı kapatmaktadır.

• Piyasanın başarılı olup olmadığı, yani piyasanın belli bir takım fonksiyonları hükümetten daha iyi yapabileceğine güvenip

güvenmeme ve hükümetin tarım sektöründeki rolü üzerine çok sayıda anlaşmazlıkları içeren sorular mevcuttur.

• Cevap, tarımsal programların idaresinde iyi veya kötü olma durumuna göre zaman içinde değişebilir. Bu cevabın verilmesinde tarım politikası analizleri yol gösterici bir rol oynamaktadır.