SÜLEYMAN DEMĠREL ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ĠSLAM TARĠHĠ VE SANATLARI ANABĠLĠM DALI
17. YÜZYIL OSMANLI HÂSSA TERZĠLERĠ
MUSTAFA KURUL 0740208033
DOKTORA TEZĠ
DANIġMAN
DOÇ. DR. BAHATTĠN YAMAN
ISPARTA-2012
(KURUL, Mustafa, 17. Yüzyıl Osmanlı Hâssa Terzileri, Doktora Tezi, Isparta, 2012) ÖZET
Asırlar boyu üç kıtaya hükmeden Osmanlı Devleti‘nin padiĢah ve saray erkânı diğer özellikleriyle olduğu kadar giydikleri kıyafetler ile de ön planda olmuĢlardır. Osmanlı padiĢahları ve devlet erkânının kıymetli ve ağır kumaĢlardan kıyafetlerinin hazırlanması maksadıyla 15. yüzyılın sonlarında Enderûn-i Hümâyûn‘a bağlı olarak çalıĢan ve bünyesinde alt gruplar ihtiva eden ―Hayyâtîn-i Hâssa‖ (Hâssa terzileri) adlı bir teĢkilat kurulmuĢtur. ArĢivlerdeki kayıtlardan, 16. yüzyıldan 18. yüzyıl sonuna kadar, padiĢah ve saray erkânı için kıyafet diken ve devletin bizzat maaĢ vererek sürekliliğini sağladığı bu grubun çalıĢanlarını, yevmiyelerini ve yıllara göre değiĢiklik gösteren konumlarını takip etmek mümkündür.
―17. Yüzyıl Osmanlı Hâssa Terzileri‖ ile ilgili olarak yapılan bu çalıĢmada döneme ait belgelerden, birimin; ―Ser-hayyât hâssa‖ ve ―Kethüda‖ unvanlı idareciler altında çalıĢan beĢ ayrı terzi bölüğü ve ―Gazzâzân”, “Hallâcân”, “Edikyân‖, “Basmacıyân” ve
“Müteferrika” gibi terzilere yardımcı diğer gruplardan oluĢtuğu görülmektedir. Belgelere göre; hâssa terzisi olarak çalıĢanlar yüzyılın ilk dönemlerine ait kayıtlarda daha fazla sayıda iken yüzyılın sonuna doğru azalmaya baĢlamıĢtır.
Topkapı Sarayı Müzesi‘nde iki bin beĢ yüz civarında Osmanlı sultan kıyafeti bulunmaktadır. Her hangi bir sebeple tahttan inen sultana ait tüm giysilerin bohçalanıp kime ait olduğu etiketlenerek Silâhdâr hazinesinde saklanması geleneği sayesinde günümüze ulaĢan bu kıyafetler, dönemin hâssa terzileri tarafından padiĢah için dikilen kıyafetleri tespit edebilmemize ve bunların mümkün olduğu ölçüde dönemin terzileri ile iliĢkilendirebilmesine yardımcı olmuĢtur.
Sonuç olarak, 17. Yüzyıl Osmanlı Hassa terzilerinin hiyerarĢik bir düzen içerisinde sistemli bir çalıĢma sonucunda bu kıyafetleri ortaya çıkardıkları ve bu kıyafetlerin yazma eserlere de aslına büyük oranda uygun bir Ģekilde yansıtıldığı görülmüĢtür.
Anahtar Kelimeler
Osmanlı, Osmanlı Hâssa Terzileri, gazzâzân, hallâcân, edikyân, basmacıyân, sultan, saray, terzi, hayyât, hâssa, hayyâtîn-i hassa, kumaĢ, Osmanlı kumaĢları, kıyafet, Osmanlı sultan kıyafeti.
(KURUL, Mustafa, 17th Century Ottoman Royal Tailors, Doctoral Thesis, Isparta, 2012) ABSTRACT
The padishah and high officials of the palace in Ottoman State have been in the foreground through the clothes they wore in addition to their other features as well. An organization called ―Hayyâtîn-i Hâssa‖ (royal tailors) including subgroups under its body and working dependent upon ―Enderûn-i Hümâyûn‖ was established at the end of the 15th century in order to prepare precious clothes of Ottoman padishahs and state‘s high officials made out of heavy fabrics. From 16th century till the end of the 18th century, out of the registrations in archives, it is possible to follow this group‘s (sewing clothes for the padishah and high officials of the palace and the continuity of which is provided&paid off by the state itself) workers, daily wages and positions showing changes according to the years.
In the study related to ―17th century Ottoman Royal Tailors‖, out of the documents of the period, it is seen that the unit is composed of five different tailor components working under administrators titled ―Ser-hayyât hâssa‖ and ―Kethuda‖ and other assistive groups such as ―Gazzâzân‖, ―Hallacân‖, ―Edikyân‖, ―Basmacıyân‖ and ―Müteferrika‖. According to the documents; the number of persons have begun to decrease toward the end of the century while those who work as royal tailors outnumber in the registrations of the century‘s first periods.
In the museum of Topkapı Palace, approximately 2500 Ottoman sultan clothes exist.
These clothes reaching at our present time through the tradition of safekeeping in Silahdâr treasury by labeling whom they belong to after bundling all clothes of the sultan who abdicated for any reason have become helpful to us in determining the clothes sewn for the padishah by the palace tailors of the period and associating with the tailors of the period as much as possible.
Finally, 17th century Ottoman Palace tailors revealed these clothes as a result of a systematical effort in a hierarchical order and it is seen that these clothes were reflected on manuscripts in accordance with the original ones to a large extent.
Key Words
Ottoman, Ottoman Royal Tailors, gazzâzân, hallâcân, edikyân, basmacıyân sultan, palace, tailor, hayyât, hâssa, hayyâtîn-i hassa, fabric, Ottoman fabric, clothes, Ottoman sultan clothes.
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZET ... iv
ABSTRACT ... v
KISALTMALAR ... viii
ÇĠZĠM LĠSTESĠ ... ix
RESĠM LĠSTESĠ ... x
EK LĠSTESĠ ... xii
ÖNSÖZ ... xiii
GĠRĠġ ... 1
A. KONUNUN MAHĠYETĠ VE SINIRLARI ... 1
B. KAYNAK VE ARAġTIRMALAR ... 3
C. METOT VE DÜZEN ... 8
I. BÖLÜM ... 12
OSMANLI KUMAġLARI ... 12
A. KUMAġ VE OSMANLI‘DA KUMAġ ÜRETĠM MERKEZLERĠ ... 12
B. OSMANLI DÖNEMĠNDE KULLANILAN BAġLICA KUMAġ ÇEġĠTLERĠ ... 19
a. Kemhâ ... 20
b. Kadife ... 21
c. Çatma... 23
d. Serâser ... 23
e. Atlas... 26
II. BÖLÜM ... 31
HAYYÂTÎN-Ġ HÂSSA BĠRĠMĠNĠN TEġKĠLAT YAPISI ... 31
A. HAYYÂTÎN-Ġ HÂSSA BĠRĠMĠNĠN BAĞLI BULUNDUĞU KURUM VE BĠRĠMĠN ÇALIġMA MEKÂNLARI ... 36
B. HAYYÂTÎN-Ġ HÂSSA BĠRĠMĠNE ELEMAN ALIMI ... 37
C. HAYYÂTÎN-Ġ HÂSSA BĠRĠMĠNDE HĠYERARġĠ ... 42
D. HAYYÂTÎN-Ġ HÂSSA BĠRĠMĠNĠN ELEMAN YETĠġTĠRMEDE ĠZLEDĠĞĠ YÖNTEM VE ÇALIġANLARININ ÜCRETLENDĠRĠLMESĠ ... 46
III. BÖLÜM ... 49
17. YÜZYIL OSMANLI HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY KIYAFETLERĠ ... 49
A. I.AHMET DÖNEMĠ (1603–1617) HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY KIYAFETLERĠ ... 49
B. II.OSMAN DÖNEMĠ (1618–1622) HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY KIYAFETLERĠ ... 86
C. I.MUSTAFA DÖNEMĠ (1622–1623) HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY KIYAFETLERĠ ... 122
D. IV.MURAT DÖNEMĠ (1623–1640) HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY KIYAFETLERĠ ... 132
E. I.ĠBRAHĠM DÖNEMĠ (1640–1648) HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY KIYAFETLERĠ ... 163
F. IV.MEHMET DÖNEMĠ (1648–1687) HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY KIYAFETLERĠ ... 188
G. II.SÜLEYMAN DÖNEMĠ (1687–1691) HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY KIYAFETLERĠ ... 233
H. II.AHMET DÖNEMĠ (1691–1695) HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY KIYAFETLERĠ ... 249
K. II.MUSTAFA DÖNEMĠ (1695–1703) HÂSSA TERZĠLERĠ VE SARAY
KIYAFETLERĠ ... 259
DEĞERLENDĠRME VE SONUÇ ... 275
KAYNAKÇA ... 285
EKLER ... 298
ÖZ GEÇMĠġ ... 308
KISALTMALAR a. g. e. : Adı geçen eser
a. g. m. : Adı geçen makale a. g. md. : Adı geçen madde
BOA : BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi Bty. : Basım tarihi yok
Byy. : Basım yeri yok C. EV. : Cevdet Evkaf C. SM. : Cevdet Saray C. MF. : Cevdet Maarif
D. PYMD. D : Bab-ı Defteri Piyade Mukabelesi Kalemi HAT : Hatt-ı Hümâyûn
Ġ. DH. : Ġradeler Dahiliye Ġ. DUĠT. : Dosya Usulü Ġradeler ĠE. SM. : Ġbnülemin Saray Mesalihi
ĠÜK : Ġstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi KK : Kamil Kepeci Tasnifi
Lezez : ġevval, Zilkâde, Zilhicce MAD : Maliyeden Müdevver Tasnifi Masar : Muharrem, Safer, Rebiü‘levvel
Recec : Rebîü‘lahir, Cemâziyelevvel, Cemâziyelahir ReĢen : Receb, ġaban, Ramazan
c. : cilt
s. : sayfa
S : Sayı
TSM : Topkapı Sarayı Müzesi TSMA : Topkapı Sarayı Müzesi ArĢivi TSMK : Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi YB. (04). d : Yabancı ArĢiv Bulgaristan Defterleri vd. : ve diğerleri
vr. : varak
vs. : ve saire
ÇĠZĠM LĠSTESĠ
Sayfa No Çizim 1: I.Ahmet’in TSM. 13/268 numaralı kaftanında yer alan yarı üsluplaştırılmış çiçekler ve hayat ağacı motifi 67
Çizim 2: I.Ahmet’in TSM. 13/268 numaralı kaftanı 68
Çizim 3: I.Ahmet’in TSM. 13/268 numaralı kaftanının renklendirilmiş hali 68
Çizim 4: I.Ahmet’e ait TSM 13/277 numaralı kaftandan hatayi grubu motif 71
Çizim 5: I.Ahmet’in TSM. 13/277 numaralı kaftanı 72
Çizim 6: I.Ahmet’in TSM. 13/277 numaralı kaftanının renklendirilmiş hali 72
Çizim 7: TSM 13/532 numaralı kaftanın üzerinde bulunan yaprak ve bahar dalı motifi 78
Çizim 8: TSM 13/532 numaralı kaftan 79
Çizim 9: TSM. 13/532 numaralı kaftanın renklendirilmiş hali 79
Çizim 10: II.Osman’ın TSM. 13/365 numaralı kaftanından beş kollu çiçek motifi 100
Çizim 11: II.Osman’ın TSM. 13/365 numaralı kaftanı 100
Çizim 12: II.Osman’ın TSM. 13/365 numaralı kaftanın renklendirilmiş hali 101
Çizim 13: II.Osman’ın TSM 13/357 numaralı kaftanında yer alan motifler. 103
Çizim 14: II.Osman’ın TSM 13/357 numaralı kaftanı 103
Çizim 15: II.Osman’ın TSM 13/357 numaralı kaftanının renklendirilmiş hali 104 Çizim 16: II.Osman’ın TSM 13/360 numaralı kaftanında yer alan rûmî motifi 106
Çizim 17: II.Osman’ın TSM 13/360 numaralı kaftanı 106
Çizim 18: II.Osman’ın TSM 13/360 numaralı kaftanının renklendirilmiş hali 107 Çizim 19: IV.Murat’ın TSM 13/408 numaralı kaftanında yer alan şâhî benek ve pelengî motifleri 145
Çizim 20: IV.Murat’ın TSM 13/408 numaralı kaftanı 146
Çizim 21: IV.Murat’ın TSM 13/408 numaralı kaftanının renklendirilmiş hali 146
Çizim 22: IV.Murat’ın TSM 13/838 numaralı kaftanının ön yüzü 153
Çizim 23: IV.Murat’ın TSM 13/838 numaralı kaftanının ön yüzünün renklendirilmiş hali 153 Çizim 24: IV.Murat’ın 13/838 numaralı kaftanında yer alan hatâyi grubu motifi. 155
Çizim 25: IV.Murat’ın 13/838 numaralı kaftanının arka yüzü 155
Çizim 26: IV.Murat’ın TSM 13/838 numaralı kaftanının arka yüzünün renklendirilmiş hali 156 Çizim 27: Sultan İbrahim’in TSM. 13/486 numaralı kaftanında bulunan şâhî benek ve pelengî motifi 183
Çizim 28: Sultan İbrahim’in TSM. 13/486 numaralı kaftanı 183
Çizim 29: Sultan İbrahim’in TSM. 13/486 numaralı kaftanının renklendirilmiş hali. 184 Çizim 30: II.Süleyman’ın, TSM. 13/514 numaralı kaftanında yer alan şâhi benek ve iri lale motifleri 245
Çizim 31: II. Süleyman’ın TSM 13/514 numaralı kaftanı 245
Çizim 32: II. Süleyman’ın TSM 13/514 numaralı kaftanının renklendirilmiş hali 246
RESĠM LĠSTESĠ
Sayfa No
Resim 1: Kumaş Atölyesi Planı; TSM. E. 6342 16
Resim 2: Kanuni’nin kemhâ kumaştan tören kaftanı, TSM. 13/37 21
Resim 3: 17. Yüzyıla ait bir kadife örneği, Mevlana Müzesi 600 22
Resim 4: Serâser Kaftan, 16–17 yy, TSM. 13/558 25
Resim 5: Kırmızı renkte atlas kaftan; 16–17. yy, TSM. 13/553 28
Resim 6: Atlas kumaştan şehzade kaftanı; 16–17. yy, TSM. 13/1118 29
Resim 7: Sultan I.Ahmet’in çocukluk kaftanı, TSM. 13/270 66
Resim 8: TSM. 13/268 numaralı kaftandan ayrıntı 67
Resim 9: I.Ahmet’in çocukluk dönemine ait kısa kollu kaftanı, TSM. 13/268 69
Resim 10: I.Ahmet’in kısa kollu koyu kırmızı ipek işli çocukluk kaftanı, TSM. 13/267 70 Resim 11: I.Ahmet’in çocukluk dönemine atfedilen kısa kollu kırmızı ipek işlemeli kaftanın ön yüzü TSM 13/277 73
Resim 12: TSM. 13/277 numaralı kaftanın arka yüzü 73
Resim 13: I.Ahmet’in kadife kumaştan uzun kollu tören kaftanı, TSM. 13/837 74
Resim 14: I.Ahmet’in oğlu Şehzade Kasım’a atfedilen canfes hırka, TSM. 13/263 75 Resim 15: I.Ahmet’in oğlu Şehzade Kasım’a atfedilen uzun kollu saten kaftan, TSM, 13/269 76 Resim 16: I.Ahmet’in kızı Hanzade Sultanın sarı, mavi, siyah yollu iç entarisi, TSM 13/275 77
Resim 17: Serâser Kaftan, 17. yüzyılın ilk çeyreği, TSM.13/532 80
Resim 18: TSM.13/532 numaralı kaftandan ayrıntı. 81
Resim 19: I.Ahmet, Silsilenâme-i Osmaniyye, İÜK, T.9366 y.26a. 82
Resim 20: I.Ahmet, Edinburg Trustees of the National, Museum of Scotland, 1888.88 y, 11a 83
Resim 21: I.Ahmet Edirne’de, Nâdiri, Divan, 1605 civarı 85
Resim 22: II. Osman’ın kısa kollu kaftanı, TSM. 13/365 102
Resim 23: II. Osman’ın uzun kollu tören kaftanı, TSM. 13/357 105
Resim 24: II.Osman’ın kısa kollu kaftanı, TSM. 13/360 107
Resim 25: II.Osman’ın kısa kollu kaftanı, 13/367 108
Resim 26: II. Osman’ın çocukluk dönemine ait bir kıyafet, TSM. 13/330 109
Resim 27: II.Osman at üzerinde, Harvard University Art Museums, 1985.023 110
Resim 28: II.Osman at üzerinde, TSM: H. 2169, y. 13a 111
Resim 29: II.Osman at üzerinde, Londra British Library, Or. 2709, y.3a 112
Resim 30: II.Osman Topkapı Sarayında, Tercüme-i Şehname, Uppsala University Library, Celsing 1, y 113 Resim 31: II.Osman yeni yapılan sarayda ve saltanat kayığında, Nâdirî, Şehname 115 Resim 32: II.Osman’ın Hotin Seferi, Şehnâme-î Nâdirî, TSM. H. 1124, y. 53b-54a 116
Resim 33: Şehnâme-î Nâdirî, TSM. H. 1124, y. 53b-54a resminden ayrıntı 117
Resim 34: II.Osman tahtta, Anonim, TSM. H. 2132, y. 10a 118
Resim 35: II.Osman tahtta, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T. 9365, y. 9a 119
Resim 36: II.Osman, Tercüme-i Şakâ’ik-i Numâniye, TSM. H. 1263, y. 259b 121
Resim 37: I.Mustafa, TSM. 17/389 131
Resim 38: IV.Murat’ın uzun kollu tören kaftanı. TSM. 13/408 147
Resim 39: TSM 13/408 numaralı kaftanın arka yüzü 148
Resim 40: TSM 13/408 numaralı kaftandan ayrıntı. 149
Resim 41: IV.Murat’ın tören kaftanı, TSM. 13/413 150
Resim 42: TSM. 13/413 numaralı kaftandan ayrıntı 150
Resim 43: IV.Murat’ın uzun kollu tören kaftanı ön yüzü, TSM. 13/470. 151
Resim 44: TSM. 13/470 numaralı kaftanın arka yüzü 152
Resim 45: IV.Murat’ın kısa kollu kaftanının ön yüzü TSM. 13/838. 154
Resim 46: TSM. 13/838 numaralı kaftanın arka yüzü 156
Resim 47: IV.Murat’ın uzun kollu tören kaftanı. TSM. 13/839 157
Resim 48: IV.Murat’ın çocukluk takkesi. 13/436 158
Resim 49: IV.Murat atının üzerinde Bağdat seferine çıkarken, TSM. H. 2134, y. 1a. 159
Resim 50: TSM. H. 2134 numaralı resimden ayrıntı 160
Resim 51: IV.Murat sazlı eğlence meclisinde, TSM. H. 2148, 11b 161
Resim 52: IV.Murat tahtta, TSM. 17/390 162
Resim 53: Sultan İbrahim’in uzun kollu iç entarisi, TSM. 13/501 181
Resim 54: TSM. 13/501 numaralı kaftanın arka yüzünden ayrıntı 182
Resim 55: Sultan İbrahim’in uzun kollu tören kaftanı, TSM. 13/486 184
Resim 56: Sultan İbrahim’in kısa kollu kaftanı, TSM. 13/489 185
Resim 57: Sultan İbrahim tahtta, İstanbul Deniz Müzesi Kitaplığı, 2380, s. 28–29 186 Resim 58: Sultan İbrahim at üstünde, Varşova, Biblioteka Narodowa, Boz: 165, y. 1b 187
Resim 59: IV.Mehmet’in uzun kollu tören kaftanı, TSM. 13/500 221
Resim 60: TSM. 13/500 numaralı kaftanın arka yüzü 222
Resim 61: IV.Mehmet’e ait olduğu düşünülen uzun kollu tören kaftanı, TSM. 13/9 223
Resim 62: TSM. 13/9 numaralı kaftandan ayrıntı 223
Resim 63: IV. Mehmet’in uzun kollu kaftanı, TSM. 13/412 224
Resim 64: TSM. 13/412 numaralı IV. Murat kaftanının arkasında bulunan etiket 225 Resim 65: IV.Mehmet’in kızı Hatice Sultan’a ait çocuk kaftanı, TSM. 13/785 226 Resim 66: 13/785 numaralı kaftandan ayrıntı ve kaftanın üzerinde bulunan “bu kaftan Hatice sultanındır” yazısı 227 Resim 67: Çocuk sultan IV.Mehmet tahtta, Staatlice Museen zu Berlin, Kunstbibliothek, Lipperheide OZ 52, y. 1b 228 Resim 68: IV.Mehmet tahtta, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T. 9365, y. 18a 229 Resim 69: IV.Mehmet tahtta, Silsilename, Ankara, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Kasa No: 4–181 4, y. 40a 230 Resim 70: IV. Mehmet tahtta, Silsilename, Viyana, Österreichische Nationalbibliothek, Handscriftensammlung, A.F.50 231 Resim 71: IV.Mehmet sedir üzerinde oturuyor. Silsilename, TSM. A.3109, y. 18b 232
Resim 72: II.Süleyman’a atfedilen uzun kollu tören kaftanı, TSM. 13/512 243
Resim 73: 13/512 numaralı kaftanın ön yüzü 244
Resim 74: II.Süleyman’ın atlastan kısa kollu kaftanı, TSM. 13/514 246
Resim 75: TSM. 13/514 numaralı kaftandan detay 247
Resim 76: II.Süleyman, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T. 9365, y. 19a 247
Resim 77: II.Süleyman tahtta, Paris, Bibliothéque Nationale, Cabinet des Estampes, Od. 6 248
Resim 78: II.Ahmet’in kısa kollu kaftanı, TSM.13/522 256
Resim 79: II.Ahmet’in uzun kollu tören kaftanı, TSM. 13/525 257
Resim 80: II.Ahmet sedirde oturuyor, TSM. A. 3109, y. 20b 258
Resim 81: II. Mustafa tahtta, Londra, The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, MS 581 271
Resim 82: II. Mustafa sedirde oturuyor, TSM. A. 3109, y.22a 272
Resim 83: II.Mustafa madalyon içinde, TSM. A. 3110, y. 17a 273
EK LĠSTESĠ
Sayfa No
Ek 1: BOA. C. EV. 50/2461 numaralı belge 299
Ek 2: BOA. HAT. 32/1552 numaralı belge 300
Ek 3: BOA. HAT. 23/1649 numaralı belge 301
Ek 4: BOA. İ. DH 274/17164 numaralı belge 302
Ek 5: BOA. İE. SM. 18/1856 numaralı belge 303
Ek 6: BOA. İE. SM. 17/1714 numaralı belge 304
Ek 7: BOA. MAD. d 3733 numaralı defterden Masar-Recec-Reşen ve Lezez 1110 tarihli belgenin ilk sayfası 305 Ek 8: BOA. MAD. d 3733 numaralı defterden Masar-Recec-Reşen ve Lezez 1110 tarihli belgenin ikinci sayfası 306 Ek 9: BOA. MAD. d 3733 numaralı defterden Masar-Recec-Reşen ve Lezez 1110 tarihli belgenin üçüncü sayfası 307 Ek 10: BOA. MAD. d 3733 numaralı defterden Masar-Recec-Reşen ve Lezez 1110 tarihli belgenin dördüncü sayfası 308
ÖNSÖZ
Ġnsanın hayat sahnesine çıkıĢından itibaren yiyecek içeçek gibi en temel ihtiyaçlarından bir tanesi de kıyafet olmuĢtur. Kıyafetler, toplumların inanç, kültür, yaĢam biçimi, refah düzeyi, sanat ve teknik yeteneklerine göre ĢekillenmiĢtir. Her toplum gibi Osmanlı toplumunun da kendine has bir giyim biçimi bulunmaktadır.
Geneli itibariyle giyim kuĢama önem verdikleri bilinen Osmanlı sultanları da Selçuklulardan itibaren sürekli geliĢim göstererek 16. yüzyıla gelindiğinde dokuma, malzeme ve kullanılan desenlerin zenginliği açısından dünya kumaĢları arasında önemli bir yere ulaĢmıĢ olan ağır ve kıymetli kumaĢlardan dikilmiĢ Ģalvar, gömlek, kaftan vb.
kıyafetler giyerlerdi.
Önceleri Bursa‘da dokuma atölyelerinde daha sonra ise Ġstanbul‘da kurulan saray atölyelerinde, altın ve gümüĢ telleri ile dokutulan Osmanlı kumaĢları, 16. yüzyıl sonlarında kurulup 18. yüzyıl sonunda lağvedilene kadar faaliyetlerine devam eden Hayyâtîn-i Hâssa (Hâssa Terzileri) teĢkilatı tarafından padiĢah ve saray erkânı için kıyafet haline dönüĢtürülmüĢlerdir.
Saray kıyafetlerini hazırlayan birim olan hâssa terzileri; bizzat devlet tarafından maaĢla çalıĢtırılan kalabalık bir teĢkilattır. Bu teĢkilatın varlığını ve sistemini arĢiv kayıtlarından üç asır boyunca takip etmek mümkündür. Ġdareciler, terzi bölükleri ve terzilere yardımcı birimlerden oluĢan kalabalık bir cemaat olan hâssa terzilerinin, baĢta kaftan ve Ģalvar olmak üzere her tür kıyafeti hazırladıkları düĢünülmektedir.
Bu çalıĢmada üç asır boyunca varlığını devam ettiren hâssa terzileri cemaatinin XVII. yüzyıla ait arĢiv kayıtları incelenmiĢ olup, elde edilen bilgilere göre cemaatin iĢleyiĢ sistemi ve dönemin terzileri tarafından dikildikleri tahmin edilen kıyafetler ile bu kıyafetlerin yazma eserlere yansıması ortaya çıkarılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu bağlamda varılmak istenen hedefe ulaĢabilmek adına sistematik ve disiplinli bir Ģekilde sürdürülmesi gereken akademik bir çalıĢma için alanın uzmanı olan bir kiĢinin danıĢmanlığı kaçınılmazdır. BaĢından sonuna kadar, çalıĢmanın ortaya çıkarılmasında yardımlarını gördüğüm danıĢmanım Doç. Dr. Bahattin YAMAN‘a minnettarım. Tez izleme komitelerinde bana yol gösteren Prof. Dr. Ġsmail Hakkı GÖKSOY ve Yrd. Doç.
Dr. Abdullah ġevki Duymaz‘a ayrıca çalıĢmanın tamamını özenle okuyarak adeta ikinci bir danıĢmanım gibi tavsiyeleri ile çalıĢmaya nitelik katma çabasından dolayı Doç. Dr.
Aziz DOĞANAY‘a teĢekkür ederim. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi ve Topkapı Sarayı Müzesi‘nde yapmıĢ olduğum araĢtırmalarda bana yardımcı olan kurum çalıĢanlarının katkılarını da burada belirtmeden geçemeyeceğim.
Son olarak, üzerimde büyük emekleri bulunan muhterem anne ve babama Ģükranlarımı sunuyor, çalıĢma boyunca beni destekleyen eĢime ve tatlı tebessümleriyle beni dinlendirerek çalıĢma gücü veren oğullarım Muammer Ahmet ve Esad Cüneyd‘e teĢekkür ediyorum.
Mustafa Kurul Kasım-2012 Isparta
GĠRĠġ
A. KONUNUN MAHĠYETĠ VE SINIRLARI
YaratılıĢından itibaren insanoğlunun ihtiyaçları arasına giren kıyafet, toplumların kültür ve yaĢam biçimlerine göre ĢekillenmiĢtir. Kıyafet aynı zamanda toplumların zevk anlayıĢlarını yansıttıkları bir alan olmuĢtur. Her toplum gibi Osmanlı toplumunun da kendine has bir giyim biçimi vardır. Osmanlı sultanları da her yönetici gibi giyim-kuĢama önem verir, lüks kumaĢlardan dikilmiĢ kaftanlar giyerlerdi. Bu bakımdan onların kalite arayıĢları Osmanlı dokumacılığının geliĢmesinde önemli bir etken olmuĢtur.
Osmanlı‘da, ölen sultana ait tüm giysilerin bohçalanıp kime ait olduğu etiketlenerek mühürlü bir Ģekilde Silâhdâr hazinesinde saklanması geleneğinin1 bulunması Osmanlı sultanlarının kıyafet zevklerini 15. yüzyılın sonlarından 19. yüzyılın baĢlarına kadar izlememize olanak sağlamaktadır. Topkapı Sarayı Müzesi‘nde padiĢahlara ait iki bin beĢ yüz civarında giyim-kuĢam koleksiyonu olduğu bilinmektedir2. Bu kıyafetler ölen padiĢahın üzerinden çıkan ve sahip olduğu diğer giysilerinin saklanmasıyla oluĢmuĢtur.
Bu gelenek sayesinde günümüze ulaĢan padiĢah kıyafetleri, bu kıyafetlerin dikiminde kullanılan kumaĢların cinsi, kumaĢlarda bulunan süsleme motifleri ve kumaĢların dokunmasında kullanılan dokuma teknikleri gibi konularda çok sayıda çalıĢma3 yapılmıĢtır. PadiĢah kıyafetleri ve saray kumaĢları konusunda en fazla çalıĢma
1 Nurhan Atasoy vd., İpek Osmanlı Dokuma Sanatı, TEB ĠletiĢim ve Yayıncılık, Ġstanbul, 2001, s. 21;
Fikret Altay, Kaftanlar, Yapı ve Kredi Bankası Kültür ve Sanat Hizmetlerinden, Topkapı Sarayı Müzesi: 3, Ġstanbul, 1979, s. 4; Hülya Tezcan, Osmanlı Sarayının Çocukları, Şehzadeler ve Hanım Sultanların Yaşamları, Giysileri, Aygaz Yayınları, Ġstanbul, 2006, s. 233.
2 Altay, Kaftanlar, s. 6.
3 Hülya Tezcan‘ın; çalıĢmamızda kullandığımız birçok eseri bulunmaktadır. ÇeĢitli yıllarda yayınlanan İpek Osmanlı Dokuma Sanatı, (TEB ĠletiĢim ve Yayıncılık, Ġstanbul, 2001); ―PadiĢah Elbiseleri, KumaĢlar ve Halılar‖, (Sanat, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, S. 7, Nisan 1982); ―Eski Türk KumaĢlarından Örnekler‖, (Sanat Dünyamız, Yapı Kredi Yayınları, S. 31, Ġstanbul, 1984); ―Saray NakkaĢhanesinin Erken Resim Programına Göre HazırlanmıĢ Türk KumaĢ ve ĠĢlemeleri‖
(9.Milletlerarası Türk Sanatları kongresi bildiriler III, Ankara, 1995, Kültür Bakanlığı Yayınları);
19. Yüzyılın Sonuna Ait Bir Terzi Defteri: A Late 19th Century Tailor’s Order Book, (Sadberk Hanım Müzesi Yayınları, Ġstanbul, 1992); Atlaslar Atlası, Pamuklu Yün ve Ġpek KumaĢ Koleksiyonu, Cotton, Woolen and Silk: Fabrics Collection, (Yapı Kredi Koleksiyonları–3, Ġstanbul, 1993); ―18. Yüzyılda KumaĢ Sanatı‖, (18. Yüzyılda Osmanlı Kültür Ortamı, Sempozyum Bildirileri, 20–21 Mart 1997, Ġstanbul 1998, Sanat Tarihi Derneği Yayınları); ―Asian Textiles arriving the Ottoman Palace from the 15. th century onwards‖ (10. Uluslararası Türk Sanatları Kongresi Bildirileri, Cenevre, 1999); ―Furs and skins owned by the Sultans‖ Ottoman Costumes From Textile
yapanlardan biri olan Hülya Tezcan‘ın yapmıĢ olduğu çalıĢmalarda padiĢah kıyafetleri ve bu kıyafetlerin kumaĢları, süsleme motifleri, dokuma teknikleri gibi konularda ayrıntılı bilgiler bulunmakta iken Osmanlı sarayı için bu kıyafetleri üreten teĢkilat ve bu teĢkilatın iĢleyiĢi ile ilgili kapsamlı bir malumat verilmemiĢtir. Osmanlı sarayı için kıyafet üreten teĢkilat ile ilgili olarak yapılmıĢ en kapsamlı çalıĢma Ģahsımında içerisinde bulunduğu ve Doç. Dr. Bahattin Yaman‘ın yürütücülüğünde gerçekleĢtirilen
―16–18. Yüzyıllarda Osmanlı Saray Erkânı Kıyafetlerini Üreten Birimler‖ baĢlıklı TÜBĠTAK projesidir. Bu proje çalıĢmasında 16. yüzyıldan 18. yüzyıl sonuna kadar geniĢ bir dönem içerisinde Hayyâtîn-î Hâssa‘nın yanı sıra Ehl-i Hıref bünyesinde yer alan tüm kumaĢ üretim birimleri ve Hil‘at diken Hil‘at terzileri ele alınmıĢtır. Bu sebeple bu çalıĢmada da Hayyâtîn-î Hâssa teĢkilatı kapsamlı ve müstakil olarak ele alınamamıĢ dönemlere göre teĢkilatın çalıĢan sayıları ve terzi baĢı (Ser-hayyât hâssa) isimleri ve yevmiyelerinin verilmesinin ötesinde ayrıntılara girilememiĢtir.
Bu bağlamda Osmanlı Sarayı için kıyafet üreten hâssa terzileri konusunda müstakil ve kapsamlı bir çalıĢma yapılmamıĢ olması, hassa terzileri konusunda çalıĢma yapmamızın en önemli sebebi olmuĢtur.
Konuyla ilgili arĢiv belgelerini tespit edip bu belgelerde bulunan bilgiler ıĢığında hâssa terzileri teĢkilatını (Hayyâtîn-i Hâssa) ve bu teĢkilatın iĢleyiĢini ortaya çıkararak bu kıyafetlerin kimler tarafından nasıl bir çalıĢma sonucunda ortaya konduğunu tespit edebilmek amacıyla yapılan bu çalıĢmanın kapsamı; teĢkilatın baĢlangıcı olan 15.
yüzyıldan bitiĢi olan 19. yüzyılın baĢlarına kadar ki döneme ait çok fazla defter ve belge bulunması ve bu belgelerin 3–4 yıl gibi bir sürede bitirilmesi gereken bir çalıĢmanın sınırlarını aĢmasından dolayı ―17. Yüzyıl Osmanlı Hâssa Terzileri‖ olarak sınırlandırılmıĢtır. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‘nde yapmıĢ olduğumuz araĢtırmada 16.
yüzyıldan 18. yüzyıla kadar ki Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatı ile ilgili tüm defter ve
to Identity, (Edited by: Suraiya Faroqhi and Christoph K. Neumann, Eren Pres, Ġstanbul, 2004);
Osmanlı Sarayının Çocukları, ġehzadeler ve Hanım Sultanların YaĢamları Giysileri, (Aygaz Yayınları, Ġstanbul, Ocak 2006); Sarayın Terzisi: M.Palma-D.Lena-P. Parma, (Sadberk Hanım Müzesi Yayınları, Ġstanbul, 2008); Topkapı Sarayı Müzesi Koleksiyonundan Tılsımlı Gömlekler, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul, 2011 isimli çalıĢmaların içeriğinde Hayyâtîn-î Hâssa kurumu ile ilgili müstakil ve kapsamlı bilgi yer almamaktadır. Yine UzunçarĢılı‘nın Osmanlı Devletinin Saray TeĢkilatı, (Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1986) isimli kitabında ve 1996 yılında Süleyman Kırımtayıf tarafından yapılan ―XV. ve XIX. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Saray Sanatı TeĢkilatı‖
(Ġstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 1996) isimli doktora çalıĢması içerisinde Hayyâtîn-î Hâssa teĢkilatı, saray terzileri isminde bir alt baĢlık olarak kısaca ele alınmıĢtır.
belgeleri temin etmiĢ olmamıza rağmen, 16. veya 18. yüzyılı değilde 17. yüzyılı tercih etmemizin sebebi ise 16. veya 18. yüzyıla ait defter ve belgelerin doktora tezi yapılacak nicelikte ve ilgili dönemin geneli hakkında kapsayıcı bir değerlendirme yapılmasını sağlayacak nitelikte olmamasıdır.
―17. Yüzyıl Osmanlı Hâssa Terzileri‖ isimli çalıĢmamızda, kumaĢ ve Osmanlı sarayında kullanılan kumaĢ çeĢitleri, 17. yüzyılda saray için kıyafet üreten birimler, hassa terzilerinin çalıĢma mekânları, teĢkilatın hiyerarĢik yapılanması teĢkilata eleman alımı, 17. yüzyılda hüküm süren padiĢah dönemlerinde birimde çalıĢan terzilerin isim ve yevmiyeleri, bu terziler tarafından dikilen ve günümüze ulaĢan kıyafetler ve bu kıyafetlerin yazma eserlere yansımaları ele alındı. ÇalıĢmada cevabını bulmaya çalıĢtığımız esas soru; günümüze kadar ulaĢmıĢ olan padiĢah kıyafetlerinin kimler tarafından dikildiği? ve Osmanlı padiĢahlarının kıyafetlerini dikenlerin nasıl bir sistemde çalıĢtıkları? olduğu için Osmanlı kumaĢları ve Osmanlı sarayında kullanılan baĢlıca kumaĢ ve kıyafetlerin teknik (atkı, çözgü sayısı) ve süsleme (motif, kompozisyon, üslup) özellikleri gibi konular çalıĢmanın kapsamına dâhil edilmemiĢtir.
Esasen Osmanlı Saray kumaĢ ve kıyafetleri, gerek teknik gerekse süsleme özellikleri açısından baĢlı baĢına ele alınması gereken ve bundan önce de birçok çalıĢmada farklı yönleriyle ele alınmıĢ kapsamlı bir konudur.
B. KAYNAK VE ARAġTIRMALAR
ÇalıĢma konumuz olan ―17. Yüzyıl Osmanlı Hâssa Terzileri‖ isminden de anlaĢılacağı üzere, 17. yüzyıla yani tarihe dayalı bir çalıĢmadır ve bu sebeple tarihe ait bilgilerin elde edilebilmesini gerektirmektedir.
Bu bağlamda Osmanlı tarihine dair en güvenilir kaynak durumunda olan Osmanlı ArĢivi kayıtları bu çalıĢmanın tartıĢmasız ana kaynağı pozisyonuna gelmektedir. Biz de bu sebeple çalıĢmamızı temelde arĢiv kayıtlarında bulunan kayıtlar üzerine bina etmeye çalıĢtık.
ArĢiv kayıtlarında Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatına ait birçok defter bulunmaktadır.
BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‘nde yaptığımız incelemelerde çoğu zaman Ehl-i Hıref kayıtları ile aynı defterlerde yer alan hâssa terzileri ile ilgili olarak birçok deftere ulaĢma imkânı elde edilmiĢtir. Saray terzilerine ait kayıtların tutulduğu ve maaĢ defterleri olarak
isimlendirilebilecek kayıtlar üçer aylık süreyi kapsamaktadır4. Hayyâtîn-i Hâssa kayıtlarının tutulduğu bir defter, en baĢta, içerisinde idarecilerin yer aldığı bölüm, onun altında beĢ ayrı bölükten oluĢan ve içerisinde terzi isimleri ve yevmiyelerinin bulunduğu terziler bölümü ve en son kısımda da Gazzâzân, Hallâcân, Edikyân, Basmacıyân ve Müteferrika gibi birimlerden oluĢan terzilere yardımcı birimlerden oluĢmaktadır.
Bu bağlamda çalıĢmada kullanılan defterler, tarihleri ve bulunduğu arĢivler Ģu Ģekildedir:
ArĢiv Fon Adı ve Tasnif
Numarası Hicri Tarih Miladi Tarih
BOA MAD D 7312 Masar Reşen ve Lezez1012 11 Haziran 1603–29 Mayıs 1604
BOA MAD D 7312 Masar 1013 30 Mayıs–26 Ağustos 1604
BOA MAD D 7312 Recec 1013 27 Ağustos- 22 Kasım 1604
BOA MAD D 7312 Reşen 1013 23 Kasım1604–19 Şubat 1605
BOA MAD D 7312 Lezez 1013 20 Şubat–18 Mayıs 1605
BOA MAD D 7181 Recec 1022 21 Mayıs–16 Ağustos 1613
BOA MAD D 7181 Reşen 1022 17 Ağustos–13 Kasım 1613
BOA MAD D 7181 Lezez 1022 14 Kasım 1613–10 Şubat 1614
BOA MAD D 6270 Masar 1028 19 Aralık 1618–17 Mart 1619
BOA MAD D 6270 Recec 1028 18 Mart–13 Haziran 1619
BOA MAD D 6270 Reşen 1028 14 Haziran–10 Eylül 1619
BOA MAD D 6270 Lezez 1028 11 Eylül–7 Aralık 1619
BOA MAD D 6299 Masar 1036 22 Eylül–19 Aralık 1626
BOA MAD D 6299 Recec 1036 20 Aralık 1626–17 Mart 1627
BOA MAD D 6299 Reşen 1036 18 Mart–14 Haziran 1627
BOA MAD D 6299 Lezez 1036 15 Haziran–11 Eylül 1627
BOA MAD D 6137 Masar 1040 10 Ağustos–6 Kasım 1630
BOA MAD D 6137 Recec 1040 7 Kasım 1630- 2 Şubat 1631
BOA MAD D 6137 Reşen 1040 3 Şubat–2 Mayıs 1631
BOA MAD D 6137 Lezez 1040 3 Mayıs- 29 Temmuz 1631
BOA MAD D 688 Masar 1057 6 Şubat–5 Mayıs 1647
BOA MAD D 688 Recec 1057 6 Mayıs–1 Ağustos 1647
BOA MAD D 688 Reşen 1057 2 Ağustos–29 Ekim 1647
BOA MAD D 688 Lezez 1057 30 Ekim 1647–26 Ocak 1057
BOA MAD D 7310 Masar 1059 15 Ocak–13 Nisan 1649
BOA MAD D 7310 Recec 1059 14 Nisan–10 Temmuz 1649
BOA MAD D 7310 Reşen 1059 11 Temmuz–7 Ekim 1649
BOA MAD D 7310 Lezez 1059 8 Ekim 1649- 3 Ocak 1650
BOA TSMA. d 1089 0001 1068 1657–1658
BOA MAD D 6300 Masar 1068 9 Ekim 1657–5 Ocak 1658
BOA MAD D 6300 Recec 1068 6 Ocak–3 Nisan 1658
BOA MAD D 6300 Reşen 1068 4 Nisan–1 Temmuz 1658
4 Hayyâtîn-î Hâssa kayıtlarının bulunduğu defterlerin üzerinde, -Osmanlı tarihi ve Osmanlı Saray hayatıyla ilgili konularda çalıĢan araĢtırmacıların da bileceği üzere- genellikle Osmanlı saray teĢkilatlarının maaĢ kayıtlarının tutulduğu hemen hemen tüm defterlerde de olduğu gibi bir takım kısaltma denilebilecek tarihlendirme kodları bulunmaktadır. Bu kodlar ve açılımları Ģu Ģekildedir.
Masar: Muharrem, Safer, Rabîulevvel. Recec: Rabîulâhir, Cemâzeyilevvel, Cemâzeyilâhir. ReĢen:
Recep, ġâban, Ramazan. Lezez: ġevval, Zilkâde, Zilhicce.
BOA MAD D 6300 Lezez 1068 2 Temmuz–28 Eylül 1658 BOA MAD D 6915 Masar ve Recec 1072 27 Ağustos 1661–19 Şubat 1662 BOA MAD D 6915 Reşen ve Lezez 1072 20 Şubat–15 Ağustos 1662
BOA MAD D 7166 Masar 1073 16 Ağustos–12 Kasım 1662
BOA MAD D 7166 Recec 1073 13 Kasım 1662–8 Şubat 1663
BOA MAD D 7166 Reşen 1073 9 Şubat–8 Mayıs 1663
BOA MAD D 7166 Lezez 1073 9 Mayıs–4 Ağustos 1663
BOA TSMA. d 2347 1077 1666–1667
BOA MAD D. 2308 Masar 1081 21 Mayıs–17 Ağustos 1670
BOA MAD D 2308 Recec 1081 18 Ağustos–13 Kasım 1670
BOA MAD D 2308 Reşen 1081 14 Kasım 1670–10 Şubat 1671
BOA MAD D 2308 Lezez 1081 11 Şubat–9 Mayıs 1671
BOA MAD D 6928 Masar 1084 18 Nisan–15 Temmuz 1673
BOA TSMA. d 125 1084 1673–1674
BOA TSMA. d 2015 1084 1673–1674
BOA MAD 6928 Recec ve Reşen 1084 16 Temmuz 1673–8 Ocak 1674
BOA MAD 6928 Lezez 1084 9 Ocak–6 Nisan 1674
BOA TSMA. d 89 1085 1674–1675
BOA MAD d 7014 Masar, Recec ve Reşen1086 28 Mart–18 Aralık 1675
BOA MAD d 7014 Lezez 1086 19 Aralık 1675–15 Mart 1676
BOA MAD d 7014 Masar, Recec ve Reşen1087 16 Mart–6 Aralık 1676
BOA MAD d 7014 Lezez1087 7 Aralık 1676–5 Mart 1677
BOA TSMA. d 12190004 1090 1679–1680
BOA MAD D 6292 Masar, Recec, Reşen ve Lezez
1098 17 Kasım 1686–6 Kasım 1687 BOA MAD D 6292 Masar, Recec ve Reşen1099 7 Kasım1687–29 Temmuz1688
BOA MAD D 6292 Lezez1099 30 Temmuz–25 Ekim 1688
BOA MAD D 6292 Recec1101 12 Ocak–9 Nisan 1690
BOA TSMA. d 302 1105 1693–1694
BOA MAD D 3733 Masar, Recec, Reşen ve Lezez
1110 10 Temmuz 1698- 28 Haziran 1699
BOA MAD D 3733 Masar, Recec, Reşen ve Lezez1111
29 Haziran 1699–17 Haziran 1700
BOA MAD D 3733 Masar 1112 18 Haziran–14 Eylül 1700
ArĢivde yer alan defterlerde terzi isim ve yevmiyeleri yer alırken birime eleman alımı, tayin ve herhangi bir sebeple münhal olan yere baĢka birinin atanması gibi hususlar ise belgelerde bulunmaktadır. ÇalıĢmada kullanılan belgeler ve numaraları ise Ģunlardır:
Bulunduğu
Arşiv Fonu Dosya/ Gömlek No
BOA C. EV. 634/31963
BOA C. EV. 414/20957
BOA C. EV. 50/2461
BOA C. SM. 119/5989
BOA C. SM. 119/5952
BOA C. SM. 2568
BOA C. SM. 171/8562
BOA C. SM. 119/5989
BOA C. SM. 2685
BOA C. SM. 171/8562
BOA HAT 1530/39
BOA C SM 32/1552
BOA İ. DH 274/17164
BOA C. MF. 24/1187
BOA İE. SM. 10/1009
BOA İE. SM. 16/1664
BOA İE. SM. 20/2043
BOA İE. SM. 24/2573
BOA İE. SM. 27/2827
BOA İE. SM. 27/2871
BOA İE. SM. 6/484
BOA İE. SM. 27/2889
BOA İE. SM. 31/3262
BOA YB. (04). d 109
BOA YB. (04). d 58
Konumuz ve kapsadığı tarih ile ilgili bilgiler içerdiğini tespit etmemize rağmen fersûde olması, restorasyonda olması vb. sebeplerle görme ve inceleme imkânı bulamadığımız belge ve defterler de bulunmaktadır. Ġnceleme imkânı bulamadığımız defter ve belgelerin numaraları ve bulundukları arĢiv isimleri Ģu Ģekildedir:
Arşiv Tasnif Numarası
BOA MAD d 831
BOA MAD d 16283
BOA MAD d 16315
BOA MAD d 16317
BOA MAD d 16434
BOA MAD d 16482
BOA MAD d 16500
BOA MAD d 16510
BOA MAD d 16537
BOA MAD d 16539
BOA MAD d 16540
BOA MAD d 16546
BOA MAD d 16554
BOA MAD d 16569
BOA MAD d 16576
BOA MAD d 19630
BOA MAD d 19635
BOA MAD d 19983
BOA MAD d 20270
BOA MAD d 20295
BOA MAD d 23205
BOA MAD d 23250
BOA MAD d 20
BOA İE 22/2277
BOA İE 23/2461
BOA D. PYMD. D 35154
BOA D. PYMD. D 35181
BOA D. PYMD. D 35187
BOA D. PYMD. D 35272
BOA D. PYMD. D 35290
BOA YB. (04). d 42
BOA YB. (04). d 43
BOA YB. (04). d 49
BOA YB. (04). d 50
BOA YB. (04). d 52
BOA YB. (04). d 53
Fersûde ve restorasyonda olmaları gibi sebeplerle inceleme imkânı bulamadığımız bu defterlerin en azından araĢtırma konumuz ile alakalı oldukları bilinmektedir.
Tablolarda da görüleceği üzere araĢtırmanın hemen hemen tamamında ana kaynak olarak BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‘nde yer alan belgeler kullanılmıĢtır. ÇalıĢma konusu olan ―17. Yüzyıl Osmanlı Hâssa Terzileri‖ ile ilgili olarak TSMA‘de de belgeler bulunduğu bilinmekle birlikte TSMA belgelerinden sadece BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivinde araĢtırmaya açılan belgeler kullanılabilmiĢtir. TSMA‘de bulunmasına rağmen BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivinde araĢtırmaya açılmayan belgeler ise kullanılamamıĢtır.
Bu belgelerin kullanılamama sebebi; TSMA‘de yer alan Hayyâtîn-i Hâssa ile ilgili belgeleri tespit edip5 inceleme yapma isteğimizi yetkili mercilere bildirip gerekli izinleri almıĢ olmamıza rağmen tez çalıĢmasına baĢladığımız 2008 yılından bu güne kadar Saray ArĢivi‘nde devam etmekte olan tasnif çalıĢmalarının bitmemesi ve bu sebeple inceleme yapabilme imkânı elde edemememizdir.
Her ne kadar karĢılaĢılan bazı problemler olsa da saklanmaları sayesinde günümüze kadar ulaĢan ağır ve kıymetli kumaĢlardan dikilmiĢ padiĢah kıyafetlerinin kimler tarafından üretildiğini tespit etmek amacıyla yapılan bu çalıĢmada Osmanlı
5 Topkapı Sarayı Müzesi ArĢivinde bulunan katalogları tarama imkânı elde edemememize rağmen, kütüphanelerde bulunan katalog ve tezlerden saray arĢivinde bulunan defter ve belgeler taranmıĢtır.
Taranan kaynaklardan tespit edilen ve içerisinde 17. yüzyıl saray terzileri hakkında bilgiler bulunduğunu düĢündüğümüz belgeler Ģunlardır: TSMA. D. 7253, 9612, 9613/3, 2298, 489, 9604/2, 486, 487, 488, 3410, 9613/7, 9613/8, 9613/9, 9613/11, 9613/12, 10010, 6505. Hilal Kazan, ―Ehl-i Hıref Defterlerinde Kâtipler (Cemâat-i Katibân-ı Kütüp)‖, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) Ġstanbul, 1999; D. 558, D. 1023, D. 3252, D. 9246, D. 4960, D. 4994, D. 6219, D. 6912, D. 9781, E. 2965, E. 666, E. 3027, D. 4693, D. 5140, D.
5891, D. 5969, D. 6667, D. 6919, D. 7210, D. 7693, D. 8113, D. 9860, D. 10019, D. 10233, D.
10312, D. 10326, D. 10615. T.C. Kültür Bakanlığı Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Kılavuzu, Ġstanbul Devlet Basım Evi, I. Fasikül, Ġstanbul, 1938; T.C. Kültür Bakanlığı Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Kılavuzu, Ġstanbul Maarif Matbaası, II. Fasikül, Ġstanbul, 1940; Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, c. 1-2, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları No:11, Ġstanbul, 1961; Karatay, Fehmi Edhem. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu, 4 cilt, Ġstanbul, 1962–69.
Devletinin arĢivciliğe vermiĢ olduğu değerin önemi bir kez daha karĢımıza çıkmaktadır.
YapmıĢ olduğu her iĢlemi kayıt altına almayı adet haline getiren Osmanlı, bizlere uzun yıllar ayakta kalan bir medeniyetin izini takip etme imkânı sağlamıĢtır.
ÇalıĢmamızda ana kaynak olarak kullanılan arĢiv kayıtlarının yanı sıra ikincil kaynak konumunda bulunan birçok tez çalıĢması, yayımlanmıĢ kitap ve makaleden de faydalanılmıĢtır.
C. METOT VE DÜZEN
ÇalıĢmamıza öncelikli olarak, temel kaynağımız durumunda bulunan belgelere ulaĢabilmek adına BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‘nde araĢtırma yapılarak baĢlanmıĢtır.
Yapılan araĢtırma sonucunda Hâssa terzileri konusunda birçok belge tespit edilmiĢ tespit edilen bu belgeler tarihlerine göre sınıflandırılmıĢtır. Daha sonra tarihlerine göre sınıflandırılan belgelerden ele aldığımız döneme ait olanları temin edilerek transkribe edilmiĢtir. Transkribe iĢlemi sırasında konumuzla ilgili belgelerin hemen hemen tamamının, okunması zor bir yazı çeĢidi olup genellikle Maliye, Tapu, Evkaf gibi dairelerde resmi kayıtlar tutmada kullanılan ve Arap alfabesinde yer alan harflerin birbirinden ayrılmasında çok önemli bir rolü olan noktaların kullanılmaması ve neredeyse her kelimede bir kısaltmanın yapıldığı, tabir yerindeyse Ģifreli bir yazı çeĢidi olan siyakat yazı türünde olmasından kaynaklanan bazı sıkıntılar da olmuĢtur. Bu sebeple okunamayan bazı kısımlar için ilgili hocalarımızdan ve arĢivde çalıĢan uzmanlardan yardım alınmıĢtır. Belgelerin transkribesinde ayrıca, metne sadık kalınarak, ifadeler metinde geçtiği Ģekilde kullanılmıĢtır. Belgeler Osmanlıca olduğu ve Osmanlıca‘da Arapça ve FarĢça‘dan geçen terkipler de bulunduğu için Arap dil bilimcilerinden yardım alınarak, ifadelerin en doğru Ģekilde yazılmasına gayret gösterilmiĢtir.
Belgelerin transkribe iĢlemi bittikten sonra basılı kitap ve kataloglardan 17.
yüzyıl Osmanlı padiĢahlarına ait kıyafetler tespit edilmiĢ ve gerekli izinler alındıktan sonra belirlenen kıyafet resimleri Topkapı Sarayı Müzesi‘nden temin edilmiĢtir. Burada Ģunu da belirtmek gerekir ki, ele aldığımız dönem içerisinde saltanat süren padiĢahlar ile ilgili olarak tespit ettiğimiz bütün resimler Topkapı Sarayı Müzesi‘nden temin edilememiĢtir. Topkapı Sarayı Müzesi‘nin iĢleyiĢinden kaynaklanan bu problem
yüzünden bazı resimler basılı kitaplardan fotoğraflanılarak kullanılmak zorunda kalınmıĢtır.
Ana kaynak konumunda bulunan arĢiv belgeleri ve ikincil kaynak olan basılı kitap, tez ve makalelerden elde edilen bulguların ıĢığında çalıĢmanın giriĢ ve değerlendirme bölümleri dıĢında üç bölümden oluĢturulması planlanmıĢtır.
GiriĢ bölümünde alt baĢlıklar oluĢturularak çalıĢmanın hangi soruya cevap bulmak için yapıldığı, anlatılmak istenenin ne olduğu ve bunu gerçekleĢtirirken hangi kaynaklardan yararlanıp nasıl bir metot takip ettiğimizi açıklamaya çalıĢtık.
ÇalıĢmanın Osmanlı kumaĢları baĢlıklı birinci bölümü genel anlamda Osmanlı kumaĢlarına dairdir. Ehl-i Hıref birimine bağlı olarak çalıĢan çeĢitli gruplar tarafından dokunarak, dikilmeye hazır hale getirilen bu kumaĢların geçmiĢten günümüze geçirmiĢ oldukları aĢamalar, kullanım alanları ve Osmanlı sarayı için kıyafetleri üreten birimlerin ele alındığı ilk bölümde, ikincil kaynak olarak nitelendirilebilecek basılı eserlerden faydalanılmıĢtır.
Osmanlı sarayında kullanılan kıyafetlerin dikiminde kullanılan kumaĢların, dokunmasından iĢlenmesine, çeĢitli nakıĢlarla süslenmesinden kullanılan kumaĢ çeĢitlerine ve bunların kıyafet haline getirilmesini sağlayan birimlere kadar ki tüm sürecin genel hatlarıyla da olsa ortaya konulmaya çalıĢıldığı ilk bölümün ardından ikinci bölümde; saray için kıyafet üreten birimlerden olan ve ilk bölümde Ehl-i Hıref ve Hayyâtîn-i Hil‘at teĢkilatı ile birlikte genel olarak yapılanması ile ilgili bilgi verilen ve çalıĢmamızın esas konusu olan Hayyâtîn-i Hâssa (hâssa terzileri) biriminin teĢkilat yapısı değerlendirilmeye çalıĢıldı.
Saray için kıyafet üreten Hayyâtîn-i Hâssa biriminin teĢkilat yapısına dair ikinci bölümde, saray için kıyafet hazırladığı ilgili belgelerden anlaĢılan birimin; bağlı bulunduğu kurum ve çalıĢma mekânları, birime eleman alımı, birim çalıĢanları arasında hiyerarĢi ve birime eleman yetiĢtirmede izlenen yöntemler ve çalıĢanların ücretlendirilmelerine dair durumların her biri birincil ana kaynak durumundaki arĢiv belgeleri ıĢığında farklı birer baĢlık Ģeklinde değerlendirildi.
17. yüzyılda Hayyâtîn-i Hâssa biriminin teĢkilatlanmasına dair arĢivlerde bulunan belgeler ıĢığı altında oluĢturulmaya çalıĢılan bu bölümde ana kaynak olarak yararlandığımız belgelerin çoğunluğu BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‘nde yer alan Cevdet
ve Ġbnülemin tasniflerinde yer alan divâni ve rik‘a hatla yazılmıĢ belgelerden oluĢmaktadır.
Ġkinci bölümde, esas amacımız olan saray terzilerinin teĢkilatlanmasını net bir Ģekilde ortaya koymamızı sağlayacak yeterli belgeye ulaĢılamamıĢtır. UlaĢılabilen belgeler ise; daha genel bilgiler barındıran, eleman alımı, tayini, çalıĢanın ölümü dolayısıyla maaĢının baĢka bir terziye aktarılması vb. konulara dair belgelerdir.
ÇalıĢmamızın üçüncü bölümü ise 17. yüzyılda Osmanlı imparatorluğuna hükümdarlık yapmıĢ olan padiĢahların kıyafetlerini diken saray terzileri, onların ortaya çıkardıkları kıyafetler ve bu kıyafetlerin dönemin minyatürlerine ne ölçüde yansıyıp yansımadığının değerlendirilmeye çalıĢıldığı bölümdür. Bu bölümde; ele alınan saray terzilerine ait çok sayıda arĢiv kayıtları tespit edilerek, tasnif, transkribe ve değerlendirme aĢamaları sonucunda; terzi, dikmiĢ olduğu kıyafet ve bu kıyafetin resimli yazmalarda ne Ģekilde betimlendiği her bir padiĢah döneminde ayrı ayrı ele alınmaya çalıĢılmıĢtır.
ÇalıĢmanın üçüncü bölümünde; daha önceden transkribesi yapılan belgelerden elde edilen; terzilerin konumları, isimleri, yevmiyeleri gibi bilgiler tablo halinde sunulmuĢtur. Tablo oluĢturulurken, çalıĢmanın tamamını okumayan bir kiĢinin sadece tabloya bakarak ilgili dönemin terzileri ile ilgili bilgi sahibi olmasını sağlamaya gayret edilmiĢtir. ġöyle ki; tablonun baĢında, ilgili olduğu dönemin padiĢahı ve defterin miladi ve hicri tarihlerinin bulunduğu bir kısım bulunmaktadır. Soldan en baĢta bulunan satırda yer alan isimler dönemin terzilerini gösterirken, bazı isimlerin kalın/bold yapıldığı fark edilecektir. Bold olarak yazılan isimler bulundukları bölümde idareci olanları göstermektedir. Bu isimler, belgede yazıldığı Ģekle uygun olarak (tabloda ismi en üst sırada yer alan kiĢi belgede sağdan en üst sırada yazılı olan kiĢidir) sıralanmıĢtır.
Ġsimlerin karĢısında yer alan satırlarda koyu renk ile gölgelendirilmiĢ rakamlar bulunmaktadır. Bu rakamlar hizasında bulunan terzinin farklı tarihlere göre almıĢ olduğu yevmiye miktarını göstermektedir. Bir çalıĢan ismi karĢısında belirli tarihlerde yevmiye miktarı yer alıyorken bir tarihten sonra her hangi bir rakam yer almıyorsa bu o kiĢinin artık teĢkilatta çalıĢmadığını göstermektedir. Burada belgelerde karĢılaĢılan ve ilgili kısımlarda da değinilen bir hususu belirtmek gerekmektedir. Ġstisnai olarak da olsa bazı belgelerde, birim çalıĢanı olarak ismi bulunmasına rağmen aldığı yevmiyenin ne
kadar olduğu yazılmamıĢ çalıĢanlar bulunmaktadır. Bu gibi durumlarda o kiĢinin ismi tabloya yazılmıĢ, karĢısındaki kutucuk ise içerisinde her hangi bir rakam yazmamasına rağmen kiĢinin o tarihte birimde çalıĢtığını göstermesi için gölgelendirilmiĢtir.
17. yüzyılda hüküm süren her padiĢahın ayrı bir alt baĢlık halinde ele alındığı üçüncü bölümde; her bir alt baĢlıkta, önce padiĢahın saltanatı zamanında meydana gelen olaylar ana hatlarıyla özetlenmiĢ, ardından sırasıyla padiĢah kıyafetlerini diken terziler (yukarıda anlatıldığı Ģekilde oluĢturulan tablolar halinde) verilerek gerekli değerlendirmeler yapılmıĢtır. Ġlgili dönemin terzileri verildikten sonra bu terziler tarafından dikildikleri tahmin edilen kıyafetlerin resimleri ve bu kıyafetlerde bulunan motiflerin çizimleri ile dönemin padiĢahının figür olarak bulunduğu birkaç örnek resim verilmiĢtir. ÇalıĢmada kullanılan resimler, bulunduğu müze yâda kütüphaneden telif ücreti ödenerek alındıysa resmin altına sadece bulunduğu kütüphanedeki envanter numarası yazılırken ikinci el kaynaklardan fotoğraflanılarak kullanılan resimlerin altına alındıkları kaynağın künyesi verilmiĢtir.
Alt baĢlıklar oluĢturulurken padiĢahın saltanatı döneminde meydana gelen olaylar anlatıldıktan sonra; sırasıyla önce dönemin terzileri, ardından bu terziler tarafından dikildikleri tahmin edilen dönemin padiĢahına ait kıyafetler ve en son olarakta içerisinde dönemin padiĢahının figürü bulunan resimlerin verilmiĢ olmasının sebebi; belgelerden elde edilen bilgiler ıĢığında tespit edilen terziler tarafından hangi kıyafetlerin dikildiği ve bu kıyafetlerin resimli yazmalarda ne ölçüde yansıtıldığını ortaya çıkarabilmektir.
ÇalıĢmanın değerlendirme ve sonuç bölümünde ise araĢtırma neticesinde elde edilen bulgular değerlendirilerek ulaĢmıĢ olduğumuz tespitler belirtilmiĢtir.
I. BÖLÜM
OSMANLI KUMAġLARI
A. KUMAġ VE OSMANLI’DA KUMAġ ÜRETĠM MERKEZLERĠ
KumaĢ, sözlükte; ipek, pamuk, yün, keten ve benzerlerinden dokunan mensucata verilen genel bir isimdir6. Temelde insanların soğuktan korunma ve mevsim Ģartlarına ayak uydurarak giyinme ve süslenme gibi doğal ihtiyaçlarından kaynaklanan kumaĢ dokuma sanatı, Ģüphe yok ki insanlığın var oluĢundan bugüne dek varlığını sürdüren en eski sanatlardan bir tanesidir ve ilkçağ'dan günümüze dek en önemli milletlerarası ticaret ürünü olmuĢtur. Korunma ve mevsim Ģartlarına ayak uydurma gibi doğal ihtiyaçlar kumaĢ dokumayı kaçınılmaz kılarken; ekonomik Ģartlar, dini inançlar, siyasi irade, meslek, içerisinde bulunulan toplumun giyim kültürü gibi koĢullar da zaruretten dokunan bu kumaĢtan üretilecek giysinin hangi Ģekil, renk ve tarzda olacağını belirleyen etmenlerdendir.
Dokumacılık uğraĢ isteyen ve uzun süre sistemli bir çalıĢmanın sonucunda ürün veren sanat kollarındandır. Ham ipek ve pamuk gibi ham maddelerin yetiĢtirilmesindeki iklimsel zorluklar, boyama, dokumaya hazır hale getirilme, dokunacak desenin ortaya çıkarılması, desenin mahir ellerde tekniğine uygun bir Ģekilde iĢlenerek kumaĢın ortaya çıkarılması gibi unsurlar bu sanat kolunun zor ve bir o kadar da kompleks olmasının baĢlıca sebepleridir7.
Ġklimsel koĢullar yüzünden hammaddelerin her yerde üretilememesi dokuma merkezlerinin uzun yıllar boyunca aynı il ve yörelerle sınırlı kalması sonucunu doğurmuĢtur. Ġslâmiyet'in yayıldığı; Suriye, Kuzey Afrika, Ġran ve Anadolu'nun iklimleri pamuk ve koza gibi önemli kumaĢ ham maddelerini yetiĢtirmeye elveriĢli olduğundan bu bölgelerde ve özellikle; Mısır, Suriye ve Ġran'da Ġslâmiyet öncesinde geliĢmiĢ bir kumaĢ endüstrisi mevcuttur. Arap yarımadasında ise yün en önde gelen do- kuma ham maddesidir. Hammaddeye ulaĢma kolaylığı, Ġslâm ülkelerinde dokuma sanatının erken dönemlerden itibaren geliĢmesine ve sonucunda ülke ekonomisine
6 ġemsettin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 1998, s. 1082; Ferit Devellioğlu, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, 23. Baskı, Ankara, 2006, s. 527.
7 Nevber Gürsu, Türk Dokumacılık Sanatı, Çağlar Boyu Desenler, Redhouse Yayınevi, Ġstanbul, 1988, s.
18–19.
önemli katkı sağlamasına sebep olmuĢtur8.
Ġslâm ülkelerindeki kumaĢ cinsleri ve teknikleri genellikle ortaktır. KumaĢları süsleyen ortak Ġslâmî motiflerin yanı sıra desen anlayıĢ ve zevki ülkelerin kültürlerine göre farklılık göstermekle birlikte desenler genellikle sonsuzluk prensibine göre düzen- lenmiĢtir. 16. yüzyıl ortalarından itibaren Türk süsleme sanatlarının her dalında uygulanan natüralist üslûptaki farklı çiçek kompozisyonlarının etkileri dokuma desenlerinde de görülür ve kompozisyonlardaki sivri yapraklı nar, yelpaze Ģekilli palmet ve karanfil gibi çiçeklerin birleĢmesinden meydana gelen demetler desenin aslını teĢkil eder9.
Altı yüzyıl boyunca dünya hükümranlığını sürdüren Osmanlı Ġmparatorluğu da tarihin en eski sanatlarından birisi olan dokuma ve kumaĢ sanatına önem vermiĢ ve özellikle 15. ve 17. yüzyıllar arasında bu sanat dalında zirve noktaya ulaĢmıĢtır.
Osmanlı‘nın bu seviyeyi yakalamasındaki en önemli etmen hiç Ģüphe yok ki Selçuklu Türklerinden miras kalan sağlam dokuma geleneğidir10. Osmanlı‘nın dokumacılıkta bu kadar ileri noktalara ulaĢmasında, devraldığı sağlam geleneğin yanı sıra dönemin padiĢahlarının, ekonomik Ģartların da vermiĢ olduğu imkânlar ile sanata ve sanatçıya verdikleri değer ve desteğinde önmli payı vardır.
Genelde Türk sanatının özelde ise Türk süsleme ve kumaĢ sanatlarının, Osmanlı döneminde ilerleme kaydetmesinin bir diğer nedeni ise, 15. yüzyılda temelleri Fatih Sultan Mehmed tarafından atılan ve merkeziyetçilik sistemi ile temellenen esaslı bir teĢkilâtın kurulmasıdır11. Osmanlı‘nın, yükselme dönemi olarak bilinen ve Türk mimari tarihine klasik dönem Osmanlı eserleri olarak geçen abidevi eserlerin yapılmasında sunmuĢ olduğu katkılar izahtan varestedir. Osmanlı bu dönemde mimariye vermiĢ olduğu desteğin yanı sıra el sanatlarına da destek vermek adına çalıĢanlarına bizzat devlet tarafından ödenen yevmiye karĢılığında -günümüz ifadesiyle maaĢlı, kadrolu devlet memuru olarak- çalıĢtırılan sanatkâr ve zanaatkârlardan oluĢan Ehl-i Hıref12
8 Nevber Gürsu, ―KumaĢ‖, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 26, Ankara 2002, s. 368.
9 Hannah E. McAllister, ―An Exhibition of Turkish Textiles”, Bulletin of The Metropolitan Museum of Art, c. 34, S. 9, September, 1939, s. 206; ġerare Yetkin, “Saray Kilimleri”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1971, C. XXXV, S. 137–140, s. 225–226.
10 Gürsü, ―KumaĢ‖, s. 368.
11 Gürsü, ―KumaĢ‖, s. 369.
12 Ehl-i Hıref ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Bahattin Yaman, Osmanlı Saray Sanatkârları, 18. Yüzyılda Ehl-i Hıref, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2008.
