• Sonuç bulunamadı

HAYYÂTÎN-Ġ HÂSSA BĠRĠMĠNE ELEMAN ALIMI

UlaĢılabilen belgelerde, Alay köĢkü önünde bulunan Hayyâtîn-i Hâssa atölyesinden bahsedilmekte iken Arslanhane bitiĢiğinde bulunan diğer atölye hakkında bilgi bulunmamaktadır.

B. HAYYÂTÎN-Ġ HÂSSA BĠRĠMĠNE ELEMAN ALIMI

Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatının esasını oluĢturan üç bölüme eleman alımı veya çıkarılıĢı da alelâde bir Ģekilde değil belirli kurallar çerçevesinde yürütülmektedir. Ehl-i Hıref gibi çeĢitli teĢkilatlarda örneğini sıklıkla gördüğümüz usta-çırak iliĢkisi Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatında da tesis edilmiĢ, böylelikle gruplardan herhangi birine eleman alımında nitelikli eleman bulamama sıkıntısı ortadan kaldırılmıĢtır.

TeĢkilat kendi içerisinde yer alan her üç bölümden herhangi birisinde; ölüm, herhangi bir sebepten dolayı disiplin cezası verilerek iĢten el çektirilme ve benzeri sebeplerle boĢalan bir pozisyon olması durumunda yeni bir terzi almak istediğinde ilgili bölümün çıraklarından oluĢan ―Ģakirdân‖ grubundan bu eksikliğini doldurabilmekte, oluĢan boĢluk bu Ģekilde doldurulamadığı durumlarda ise baĢka bir teĢkilattan o iĢe liyakatli kiĢileri atayabilmektedir.

Bu noktada akla; usta terzilerden birisi öldüğünde veya herhangi bir sebeple görevden ayrıldığında ondan boĢalan yer bir Ģakird ile doldurulmakta, fakat ustalardan birisinin yerini doldurmak için bölük çalıĢanlığına çıkarılan Ģakirdin yeri boĢ mu kalmaktadır? veya boĢalan yer ustalardan birine değil de çıraklara ait bir yer ise bu durumda ne olmaktadır? gibi sorular gelebilir. Belgelerden edindiğimiz bilgilere göre böyle bir durumla karĢılaĢıldığında talebelerden boĢalan yerlere dıĢarıdan (teĢkilat dıĢından), yetiĢtirilmek üzere yeni talebeler-Ģakirdler alınmaktadır129

.

128

BOA, HAT, 32/1552 (bkz. Ek 2); C.EV. 50/2461 (bkz Ek 1), 31963/634; Ġstanbul ġehir Kütüphanesi, Muallim Cevdet Yazması no. 0.71.909. Muharrem-Zilhicce, 917, (Haziran 1503-ġubat 1512); Atâ Bey, Târîh-i Atâ (Enderûn Târîhi), Ġstanbul, H. 1293/M. 1876-1877, c. 1, s. 221.

129 Hayyâtîn-i Hâssa biriminde çalıĢan bir terzi çırağının bölük çalıĢanı olması durumuna boĢalan terzi

çırağı yerine dıĢarıdan yeni bir terzi çırağı alındığına dair belge bulunmamaktadır. Ama tarih kayıtları bulunan terzi ve terzi çırakları takip edildiğinde terzi çıraklığından terzi bölümüne geçen bir kiĢinin yerine sonraki dönemlerde yeni bir terzi çırağı alındığı görülebilir. Örnek için bkz: BOA. YB. (04). d 58, BOA. MAD. d 5723.

Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatına dair olmasa da Osmanlı Saray Sanatı için çalıĢan farklı gruplarla ilgili olarak; grup çalıĢanlarından boĢalan kadroların talebeler ile doldurulmasından sonra talebelerden boĢalan yerlere yeni talebeler alındığına dair belgeler bulunmaktadır130

.

Sözgelimi 19 Rebi‘ül-Ahir 989 (23 Mayıs 1981) tarihli belgede Ehl-i Hıreften; sorguçcu, kalkancı, kakmacı, kemhâcı ustaların ölümü ile boĢalan kadrolara hangi birime alınacağı belirtilmeden teĢkilata 11 kiĢinin Ģakird olarak alındığı131

989 (1981) tarihli kayıtta mücellid, kalkancı, neccar, kürkçü, çilingirlerden boĢalan yere Ģakird alınması132

belgelerde farklı gruplardaki uygulama ile ilgili bilgilerdir133.

Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatında her hangi bir sebeple meydana gelen eleman eksikliği durumu ve bu durumda bu eksikliğin giderilmesinde izlenen yol hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlayan birçok belge bulunmaktadır. Bu belgelerden bir tanesi Hayyâtîn-i Hâssa biriminde görev alan bir kiĢinin hayatını kaybetmesi üzerine onun yerine bir kiĢinin göreve alınması konusundadır ve Enderûn hasekisi baĢçavuĢu imzalıdır. Belge Ģöyledir:

―Hayyâtîn-i Hâssa ikinci bölüğünde yevmi on iki buçuk akça ulufeye mutasarrıf olan Hasan‘ın vefatı ile mahlûl olan yerine mezkûr zümre baĢ mülâzımı olan Mustafa‘nın tayini ve

yevmiyesinden beĢ akça gediğinin merkuma tahsisi‖134

Belgede geçen ―baĢ mülâzım‖ ifadesinden vefat eden bir usta terzinin yerine o birimde çalıĢmakta olan her hangi bir terzi değil birimin en kıdemli Ģakirdi alındığı anlaĢılmaktadır.

Hayyâtîn-i Hâssa çalıĢanı olan Ġbrahim Mehmet‘in vefatı sonucunda yerine Hayyâtin-i Hâssa ocağı birinci bölükte çalıĢmakta olan Abdullah isimli terzinin atanmasına dair belge Ģöyledir:

―Der-i devlet-i mekîne, arzı bende-i kemine budur ki Enderûn-i Hümâyûn‘a tabi Hazinedârân-ı bîrûndan yevmi doksan üç akçe ulufeye mutasarrıf olan Ġbrahim Mehmed an Hayyâtîn-i Hil‘at Hâssa‘dan ser-hazine ve ser-kaftan bervechi iĢtirak fevt olup yeri halli ve hizmet lâzimesi

muattal kalmağla zümre-i merkumeden mahlûl vaki oldukda Hayyâtîn-i Hâssa‘dan, Hayyâtîn-i

130 BOA. KK, Ruus Defteri 138, 148, 239, 250.

131 BOA. KK, Ruus Defteri 239, s. 19

132

BOA. KK, Ruus Defteri, 239, 138, 148

133 ġakirtten boĢalan yere baĢka bir Ģakirt alınması ile ilgili diğer örnekler için bkz: BOA. KK Ruus

Defteri, 239, s. 183; BOA. KK. Ruus, 250, s. 18

Hil‘at Hâssa ocağı neferatlarından hazinedarlık hizmetine istihakkak olanlarına mahlûlundan tevcih olunmak kanun-u kadimleri olmağıyla hâlâ Hayyâtîn-i Hâssa‘dan birinci bölükde on beĢ akçe ulufeye mutasarrıf olan Abdullah nâm bendelerine hazinedarlık gedüğü müteveffa mahlûlundan yevmi elli akçe ulufesiyle tevcih ve bâki terakki hazinedarânı bîrûn neferatından müstehakkına ber vechi terakki tevzi buyurulmak recasıyla der-ü devlet medara arz olundu.

Bâki emri ferman der-i Adl‘indir. Bende-i Ali Ağa Ser-hâzin-i enderûn-i hâssa hâlâ‖135

Yine Hayyâtîn-i Hâssa ikinci bölük çalıĢanı olan ve 12,5 akçe yevmiye alan Gerede‘li Hasan oğlu Hüseyin‘in vefatı sonucunda yerine baĢ mülâzım Mustafa oğlu Mehmet isimli terzinin atanmasına dair belge Ģöyledir:

―Der-i devlet-i mekîne, arzı bende-i kemine budur ki; Hayyâtîn-i Hâssa‘dan ikinci bölükte yevmi on iki buçuk akçe ulufeye mutasarrıf olan Hasan veledi Hüseyin Gerede fevt olup yeri hâli ve mahlûl olunmağla yerine zümre-i merkumede baĢ mülâzımı olan iĢ bu bâis-i arz-ı rakiyyet Mustafa ibni Mehmet Mallıhan bendelerine beĢ akçe gedüğü mezbur müteveffa mahlûlundan merkuma tevcih ve inayet ve bâki terakkisi dahi müstehakkına tevzi ve yerine ibtida tezkiresi i‘ta buyurulmak recasıyla der-i devlet-i medara arz olundu. Bâki ferman der-i Adl‘indir.‖

Bende-i Hasan Ser-hâzin-i enderûn-i hâssa hâlâ.136

Hayyâtîn-i Hâssa birinci bölük çalıĢanı olan ve 25 akçe yevmiye alan Salih Abdülkerim‘in vefat etmesi sonucunda yerine Ahmet oğlu Mehmet‘in atanmasına dair belge Ģöyledir

―Der-i devlet-i mekîne, arzı bende-i kemine budur ki; Hayyâtîn-i Hâssa birinci bölükte yevmi beĢ akçe ulufeye mutasarrıf olan Salih Abdulkerim fevt olup gedüğü mahlul olmağla yerine zümre-i mezbur mülâzımlarından iĢ bu bâis-i arzı ubudiyyet Ahmet veledi Mehmet kullarına yevmi beĢ akçe ile tevcii ve yedine Ruûs-u Hûmayun buyurulmak ricasıyla der-i devlet-i medâra, arz olundu. Bâki emr-i ferman der-i Adl‘indir.‖

Bende-i Mahmut Ağa Ser-hâzin-i enderûn-i hâssa hâlâ.137

Hayyâtîn-i Hâssa ikinci bölükte beĢ akçe yevmiye ile çalıĢan Hacı Abdi‘nin vefatı netiesinde boĢ kalan yerine Süleyman Mehmet‘in atanmasına dair belge Ģöyledir: ―Der-i devlet-i mekîne, arzı bende-i kemine budur ki; Enderûn-i Hümâyûn‘a tabi Ehli Hıref‘ten olup Hayyâtîn-i Hâssa‘dan ikinci bölükte yevmi beĢ akçe ulufeye mutasarrıf olan Hacı Abdi Tophane‘de fevt olup gedüğü hâli ve hizmeti muattal olmağla yerine zümre-i mezbur mülazımlarından bâis-i arz-ı ubûdiyyet Süleyman Mehmet mahal ve müstehak olmakla gedüğü mezkûr yevmi beĢ akçe ulufesiyle merkum kullarına tevcih ve Ruûs-i Hümâyûn‘a sadaka ve

135

BOA. C. SM. 134/6703

136 BOA. C. SM. 119/5989.

ihsan buyurulmak ricasıyla der-ü devlet medâra arz olundu. Bâki emri ferman der-i Adlindir.‖

Bende-i Süleyman Ağa Ser-hâzin-i enderûn-i hâssa hâlâ138.

Hayyâtîn-i Hâssa biriminde beĢ akçe yevmiye ile çalıĢan emekdar Mustafa Mehmet‘in vefatı neticesinde boĢ kalan yerine baĢ mülâzım Ahmet‘in atanmasına dair belge Ģöyledir

―Der-ü devlet mekînê-i arzı bende-i kemine budur ki; Hayâtîn-î Hâssadan yevmi beĢ akçe ulufeye mutasarrıf olan Mustafa Mehmet emekdar fevt olup gedüğü mahlul olmağla yine zümre-i mezburede baĢ mülazım Ahmed emekdar kulları her vechzümre-ile mahal-zümre-i müstehak olmağın gedüğü mezkûr yevmi beĢ akçe ile merkum kullarına tevcih buyurulmak ricasıyla der-ü devlet medara

arz olunur. Baki emrü ferman der-i devlet-i medarındır.‖139

Hayyâtîn-i Hâssa çalıĢanlarından bir kiĢinin vefatı neticesinde boĢta kalan maaĢının kime tahsis olunacağına dair belge Ģöyledir

Ma‘rûz-ı çâker-i keminelerdir ki, Hayyâtîn-i Hâssadan Seyyid Hacı Mehmet Ağa‘nın bu defa vefatı cihetiyle Haremeyn-i muhteremeyn hazine-i behiyyesinden muhassas ve münhal olan Ģehriyye üç kuruĢ maaĢının bâ arzı hal vukuu bulan istirhamına mebni Hayyâtîn-i Hâssa‘dan Abdullah Kalfaya tahsisiyle lazım gelen berâeti âlisinin tanzim ettirerek irsal buyrulması Ģeref sudur buyrulan emri irade-i seniyye-i hazret-i padiĢah-ı müktezâ-yı münifinden bulunmuĢ ve zikrolunan arzuhal maaĢ-ı mezkûrun atîk berâtıyla beraber leffen taraf-ı samî-i âsafilerine irsal kılınmıĢ, olmağla ol bâbda emr ü ferman hazret-i veliyyü‘l-emrindir.‖ Fi 4 N (Ramazan) sene

(11) 69 Sadrazam 140

Recec 1037 (10 Aralık 1627–6 Mart 1628) tarihine ait Hayyâtîn-i Hâssa çalıĢanlarından bir terziye ait bilgilerin bulunduğu belge Ģöyledir:

―Mehmet nâme-i Cemâat-i Hayyâtîn-i Hâssa vâcibu Recec sene 1037 yevmi 18‖141

Vefat dıĢında; görevini terk etme, baĢka bir teĢkilata geçme, ihtiyarlık vb. sebeplerle bir çalıĢanın yerine baĢka bir mülâzımın atanmasına dair belgeler de bulunmaktadır.

Hayyâtîn-i Hâssa birimi üçüncü bölükte dört akçe yevmiye ile çalıĢan Mehmet Çelebi isimli terzinin görevini bırakması sonucunda yerine yine dört akçe yevmiye ile emektar Ġsmail‘in atanmasına dair belge Ģöyledir

138 BOA. ĠE. SM. 27/2889. 139 BOA, ĠE. SM. 17/1714 (Bkz. Ek 6). 140 BOA. Ġ. DH. 274/17164 (Bkz. Ek 4). 141 BOA. ĠE. SM. 9/931.

―Der-i devlet-i mekîne, arzı bende-i kemine budur ki; enderûn-i hümâyûn‘a tabi Ehl-i Hıref‘ten olup Hayyâtîn-i Hâssa‘dan üçüncü bölükte yevmi dört akçe ulufeye mutasarrıf olan Mehmet Çelebi terk-i hizmet olmağla gedüğü mahlûl olmağın yerine zümre-i mezbûre mülâzımlarından bâis-i arz-ı ubudiyet Ġsmail emekdâr kullarına gedik-i mezbûr yevmi dört akçesiyle tevcih ve yerine Ruûs-i hümâyûn-ı hâssa‘dan sadaka ve inayet buyurulmak ricasıyla der-i devlet-i medâra, arz olundu. Bâki emr-ü ferman der-i adlindir.‖ Bende-i Mahmut ağa Ser-hâzin-i enderûn-i hâssa

hâlâ142.

Yine görevini bırakan Mustafa isimli terzi yerine baĢ mülâzım Mustafa Abdullah isimli terzinin atanmasına dair belge Ģöyledir:

―Der-i devlet-i mekîne, arzı bende-i kemine budur ki Hayyatin-i Hassa neferatından yevmi beĢ akçe ulufeye mutasarrıf olan Mustafa emekdar terk-i hizmet edüp gedüğü mahlûl olmağla yine zümre-i mezburede baĢ mülazım Mustafa Abdullah kulları her vechile mahall-i müstehak olmağın gediğ-i mezkûr yevmi beĢ akçe ile merkum kullarına tevcih buyurulmak ricasıyla der-i

devlet-i medara, arz olundu. Baki emrü ferman der-i devlet-i medarındır.‖ 143

Hayyâtîn-i Hâssa birimi müteferrikalarından 5,5 akçe yevmiye ile çalıĢan Abdurrahman Ġsmail isimli çalıĢanın baĢka bir birime geçmesine dair belge Ģöyledir:

―Der-i devlet-i mekîne, arzı bende-i kemine budur ki; Hayyâtîn-i Hâssa müteferrikasından yevmi beĢ buçuk akçe ulufeye mutasarrıf üzere Abdurrahman Ġstanbul âhar dirliğe sülûk edip ol vecihle gedüğü hâli kalmağla yerine zümre-i mezbur emekdarlarından baĢ mülâzım bâis-i arz-ı ubûdiyyet Ġsmail Hüseyin kulları mahal ve müstehak olmağın 5 akçe gedüğü ihsan ve üç akçe terakkisi müstehakkına tevci ve inayet buyurulmak ricasıyla der-i devlet-i medâra arz olundu. Bâki emr-i ferman der-i Adl‘indir.‖ Bende-i El-Hac Hasan Ağa Ser-hâzin-i enderûn-i hâssa

hâlâ.144

Hayyâtîn-i Hâssa birimine 40 senenin üzerinde bir zamandır hizmet eden bir terzinin ihtiyarlığı dolayısı ile çalıĢma gücü kalmadığına dair belge Ģöyledir.

Halilullah-ı Hilâfet-i ilâ yevmid-din Hak sübhânehû ve Teâlâ.

―ġevketlü, kerâmetlü, mehabetlü, kudretlü, padiĢâh-ı rû-i zemin hazretlerinin vücudu hûmayunları cemi‘u efrad vusûl her umurların tevfîkâtı aliyyesine makrûr ve âmi alemiyana lüzum olan ömrü devlet ve ikballerini yevmen fe yevmen tezâyüd ve efzun eyleye amin. Bi hürmeti seyyidü‘l-mürselin, bu ihtiyari piri fâni kulları kırk seneden mütecevvez Hayyâtîn-i Hâssa ocağına hizmet edüp müktezayı tarîkimiz bu defa yalnız yirmi iki akçe ile çerağ ve hâzin-i enderûn zümresine ilhak olup ancak ihtiyarlık derece-i kemale reĢid ve iĢe güce kudret ve takâti olmayup mevacip yirmi iki akçeden gayrı medâr-ı maaĢım olmamağla ihtiyarlığıma merhamet ve Ģefkat buyrulup emeğim mukabili ihsân-ı hûmâyûn buyrulan yirmi iki akçe bu defa verilecek

142 BOA. ĠE. SM. 18/1856 (Bkz. Ek 5).

143 BOA. ĠE. SM. 17/1714 (Bkz. Ek 6).

mevâcip icmaline idhal buyurulmak bâbında emr-i ferman der-i ihsan Ģevketlü, kerâmetlü,

mehabetlü, kudretlü padiĢah-ı âlem penah hazretlerinindir.‖ Bende-i Ahmet ihtiyar kulları145.