Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatında çalıĢacak elemanların seçilmesi, yetiĢtirilmesi iĢi de saray erkânı ve özellikle de padiĢah için kıyafetler hazırlayan bir teĢkilat olması hasebiyle önem arz etmektedir. Bu sebeple Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatında çalıĢacak olan elemanlar, yetiĢmiĢ eleman almak yerine çoğunlukla küçük yaĢta terzi çırağı olarak alınıp usta çırak iliĢkisi içersinde yetiĢtirilmektedirler. 16. ve 17. yüzyıllarda ki Ģakirdân grubu (talebe veya çıraklar grubu) bunun en açık göstergesidir. ġakirdân grubunun olmadığı 18. yüzyılda da, kurumda 40–50 yıl gibi uzun süre görev yapan çok sayıda çalıĢanın olması, birime alınan elemanın küçük yaĢta iken teĢkilata dâhil edildiğini göstermektedir. Sözgelimi 19 Haziran 1643 (I. Ġbrahim dönemi) tarihinde161 5 akçe yevmiye ile birinci bölük çalıĢanı olarak iĢe baĢlayan Hasan Abdullah isimli terzi yaklaĢık olarak elli yedi yıl birinci bölük çalıĢanı olarak kalmıĢtır ve 19 Haziran 1643 tarihinden 14 Eylül 1700‘e162 kadar çalıĢtığı müddet içerisinde son on yılı hariç yevmiyesi istikrarlı bir Ģekilde artmıĢtır163
.
Yine Hasan Mehmet Hikmet isimli terzi; Masar 1031 (16 Kasım 1621) tarihinde164 üçüncü bölükte terzi çırağı olarak günlük iki akçe ile çalıĢmaya baĢladığı Hayyâtîn-i Hâssa biriminden Lezez 1087 (5 Mart 1677) tarihinde165 Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatının idareciler bölümünde yer alan ve birimin en yüksek pozisyonlardan bir tanesi olan kethüda pozisyonunda iken görevi bırakmıĢtır. YaklaĢık olarak 56 yıl farklı pozisyonlarda görev alan166 ve kethüdalık görevinden sonra muhtemelen ömrünün yetmemesi sebebiyle Ser-hayyâtîn-i hâssa olamayan Hasan Mehmet Hikmet isimli
161
BOA. MAD. d 7364 numaralı defter.
162 BOA MAD. d 3733 numaralı defter. Bkz: Ek 7, 8, 9, 10.
163 10 Nisan 1690 tarihinden 1 Ocak 1691 tarihine kadar 27 akçe olan yevmiyesi 2 Ocak 1691 tarihinden
itibaren önce 17 akçeye daha sonra döneme ait son defterler olan 24 Ocak 1697–22 Nisan 1697 ve 29 Haziran 1699 -14 Eylül 1700 tarihli defterlerde sırasıyla 16 ve 14 akçeye kadar düĢmüĢtür.
164 BOA. MAD. d 6304.
165 BOA MAD. d 7014.
166 Masar 1031/16 Kasım 1621 tarihinde (BOA. MAD. D 6304) günlük 2 akçe yevmiye ile üçüncü bölük
Ģakirdi olarak iĢe baĢlayan Hasan Mehmet Hikmet, Recec 1053/19 Haziran 1643 (BOA. MAD. D 7364) tarihinde 10 akçe yevmiye ile üçüncü bölük çalıĢanı terziliğe, Recec 1078/20 Eylül 1667 tarihinde 26,5 akçe ile bölük baĢılığa (BOA. MAD. D 2308) Lezez 1087/7 Aralık 1676 tarihinde de (BOA. MAD. D 7014) 28,5 akçe ile kethüdalığa yükselmiĢtir.
terzinin durumu Hayyâtîn-i Hâssa biriminin hiyerarĢik yapılanmasına ıĢık tutan güzel bir örnek teĢkil etmektedir
Ġbrahim Ali isimli terzi Lezez 1053 (13 Aralık 1643) tarihinde167 5 akçe ile müteferrika olarak çalıĢmaya baĢlamıĢ ve yaklaĢık olarak 57 yıllık zaman içersinde bölüklerde terzi çıraklığından terziliğe kadar hemen hemen her kademede görev almıĢ ve Masar 1112 (14 Eylül 1700)‘de 168 muhtemelen vefatı sonucunda iĢinden ayrılmıĢtır. Grup çalıĢanları arasında böylesine uzunca bir süredir birim çalıĢanı olan ve kabaca bir hesapla 10–11 yaĢlarında iken birimde çalıĢmaya baĢladığını varsayacak olsak bile 67–68 yaĢlarında dolayısıyla ihtiyar sayılabilecek bir kiĢinin bölükbaĢı pozisyonunda görevlendirilmiĢ olması, bu birimin iĢleyiĢinde beceri, baĢarı, kabiliyet kadar tecrübenin de çok önemli bir faktör olduğunu göstermekte ve bu durum bize kurumun iĢleyiĢi hakkında çok güzel bir örnek sunmaktadır
Eleman yetiĢtirme ve yetiĢtirilen bir elemanın terziliğe yükseltilmesi ile ilgili dikkat çekici bir diğer örnekte; Masar 1028 (19 Aralık 1618–17 Mart 1619) tarihleri arasında terzi çırağı olarak çalıĢan Ömer Süleyman‘dır. YaklaĢık olarak üç ay çırak olarak çalıĢan Ömer Süleyman isimli terzinin Recec 1028 (18 Mart 1619)‘den, Recec 1031 (11 Mayıs 1622)‘e kadar terzi olarak görev almıĢtır169. Sadece üç aylık bir süreçte çıraklık yapan Ömer Süleyman‘ın yevmiyesinde herhangi bir artıĢ olmasa da terziliğe yükseltilmesi, Hayyâtîn-i Hâssa biriminde çalıĢan terzilerin usta çırak iliĢkisi içerisinde yetiĢerek liyakatli ve hünerli olan çırakların süre sınırı gözetilmeksizin ustalığa yükselebildiklerini göstermesi açısından önemli bir örnektir.
Tüm bu örnekler ıĢığında, Hayyâtîn-i Hâssa biriminin eleman yetiĢtirmede izlemiĢ olduğu yöntemin genel olarak yetiĢmiĢ eleman istihdamı yerine küçük yaĢta elaman alarak onu yetiĢmiĢ ustaların elinde usta-çırak iliĢkisi içerisinde eğiterek yetiĢtirmeye dayalı olduğu söylenebilir.
Örnekler verdiğimiz 17. yüzyıla ait hemen hemen tüm defterlerde çıraklar grubu bulunması birimin hazır yetiĢmiĢ elemanı bünyesine katmadığını göstermek için bir delil olsa da Hayyâtîn-i Hâssa biriminin üçüncü bölümü olarak değerlendirdiğimiz terzilere yardımcı birimler bölümünde görev alan (gazzâzân, hallâcân, edikyân vb.)
167 BOA. MAD. d 7364.
168 BOA. MAD. d 3733. Bkz: Ek 7, 8, 9, 10.
grupların hemen hiç birisinde ―Ģakirdân‖ yani ―çırak‖ grubunun bulunmaması Hayyâtîn-i Hâssa bHayyâtîn-irHayyâtîn-imHayyâtîn-ine az sayıda da olsa dıĢarıdan yetHayyâtîn-iĢmHayyâtîn-iĢ eleman alındığını göstermektedir170.
Hayyâtîn-i Hâssa birimine eleman olarak alınan kiĢilerin ücretlendirilmeleri ve aldıkları ücretlere dair çok sayıda defter ve belge bulunmaktadır. Genellikle Maliyeden Müdevver ve Kamil Kepeci tasnifine ait defterlerde yer alan bilgilere göre, teĢkilat çalıĢanlarının maaĢları gündelik olarak hesaplanmakta ve üçer aylık dönemlerde defterlere kaydedilerek ödenmektedir. Ġlgili defterlerde üçer aylık dönemler Masar; (Muharrem, Safer, Rebiülevvel), Recec; (Rebiülahir, Cemaziyelevvel Cemaziyelahir), ReĢen; (Recep, ġaban, Ramazan), Lezez; (ġevval, Zilkade, Zilhicce) Ģeklinde belirtilmektedir.
17. yüzyıla ait Hayyâtîn-i Hâssa teĢkilatına ait belgeler incelendiğinde kurum içerisinde en alt pozisyon olan terzi çıraklarından en üst pozisyon olan Ser-hayyât hâssalığa kadar maaĢların farklılıklar gösterdiği görülmektedir. En düĢük yevmiye miktarı iki akçe iken en fazla yevmiye alan Ser-hayyâtîn-i hâssa Mehmet 75 akçe yevmiye almaktadır171
.
Genel itibari ile üçer aylık dönemler içerisinde olağan bir Ģekilde yarımĢar birer akçe artıĢ alan terzilerin maaĢlarında bazen düĢüĢler olduğu da görülmektedir172. Olağan durumların aksine bazen bir terzinin maaĢının iki katına çıktığı dönemler de bulunmaktadır ki bu durumun nedeninin ne olduğu hakkında bilgi bulunmamakla beraber göstermiĢ olduğu bir baĢarıdan dolayı taltif almıĢ olabileceği düĢünülebilir173
.
170 BOA. MAD. d 7312, d 7181, d 6915, d 7310.
171
En yüksek yevmiye alan Ser-Hayyâtîn-i Hâssa Mustafa bin Mehmet isimli terzi Masar ve Recec 1072 (27 Ağustos 1661–19 ġubat 1662) tarihli deftere göre gündelik 75 akçe almaktadır. Bkz: BOA. MAD. d 6915.
172
ReĢen 1101 (10 Nisan 1690) tarihinden Masar 1102 (1 Ocak 1691) tarihine kadar 27 akçe yevmiye alan Hasan Abdullah isimli terzinin maaĢı, Recec 1102 (2 Ocak 1691) tarihinden itibaren önce 17 akçeye daha sonra döneme ait son defterler olan ReĢen 1108 (24 Ocak 1697–22 Nisan 1697) ve Masar, Recec, ReĢen ve Lezez 1111 ve Masar 1112 (29 Haziran 1699 -14 Eylül 1700) tarihli defterlerde sırasıyla 16 ve 14 akçeye kadar düĢmüĢtür. Bkz: BOA. MAD. d 3738, 3733, YB. (04). d 109.
173 ReĢen 1056 (13 Ağustos -9 Kasım 1646) tarihinde 27,5 akçe yevmiye almakta iken bir sonraki tarihe
ait defter olan Lezez 1056 tarihli defterde 51 akçe yevmiye almaya baĢlayan Mehmet isimli kethüdanın maaĢındaki bu artıĢ dikkat çekicidir. Bkz. BOA. YB. (04). d 58.
III. BÖLÜM