Multipl Sklerozda Retina Sinir Lifi Tabakas› Kal›nl›¤›
Retinal Nerve Fiber Layer Thickness in Multiple Sclerosis
Yaz›flma Adresi/Address for Correspondence: Dr. Özlem Yalç›n Tök, Süleyman Demirel Üniversitesi T›p Fakültesi, Göz Hastal›klar› Anabilim Dal›, Isparta, Türkiye Tel.: +90 246 211 92 86 Gsm: +90 5 0 5 4 8 6 2 2 60 E-posta: esattok@yahoo.com
Gelifl Tarihi/Received: 08.09.2010 Kabul Tarihi/Accepted: 15.11.2010
Özet
Amaç: Multipl skleroz (MS) hastalar›nda spektral optik koherens tomografi (OKT) ile retina sinir lifi tabakas› (RSLT) kal›nl›¤›n› de¤erlendirmek.
Gereç ve Yöntem: Çal›flmaya Mc Donald kriterlerine göre MS tan›s› konmufl, nöroloji klini¤inde takip edilen 26 hasta dahil edildi. Çal›flmada üç grup oluflturuldu. Grup 1, optik nörit geçirdi¤i bilinen 12 MS hastas›; grup 2 optik nörit geçirmeyen 14 MS hastas›; grup 3 yafl ve cinsiyet uyumlu 15 sa¤l›kl› bireyi kapsayan kontrol grubundan oluflmakta idi.
S o n u ç l a r : Hastalar›n yafl ortalamas› 34,0 7 ± 4,49, kontrol grubunun yafl ortalamas› 33,0 6 ± 5,73 idi. Optik nörit geçiren grup- ta 12 hastan›n 10’u tek tarafl›, 2’si çift tarafl› etkilenmifl idi. Grup 1’de14 gözde RSLT ortalamas› 84,7 8 ± 7,6 8 µ, di¤er göz- lerinde (10 gözde) RSLT ortalamas› 105,1 0 ± 9,1 7 µ, grup 2’de 28 gözde RSLT ortalamas› 98,3 5 ± 2,5 7 µ, kontrol grubunda- ki 30 gözde RSLT ortalamas› 124,1 6 ± 1 0,5 2 µ olarak ölçüldü. Optik nörit geçiren MS’li hastalarda RSLT kal›nl›¤›, optik nörit geçirmeyen ve kontrol grubuna göre belirgin düflük bulundu (p<0,0 1 ) . Optik nörit geçiren MS’li hastalarda sektöriyel anal- iz yap›ld›¤›nda ise en çok temporal kadranda RSLT’de incelme saptand›.
T a r t › fl m a : MS hastalar›nda özellikle geçirilmifl optik nörit hikayesi olanlarda daha fazla olmak üzere RSLT kal›nl›¤›nda azalma olmaktad›r. OKT ile RSLT ölçümü, kolay tekrarlanabilir olmas› nedeniyle klinik olarak ortaya ç›kmam›fl nörodejeneras- yonun tespitinde, tedavinin izleminde ve takipte yard›mc› bir yöntem olabilir.(Turk J Ophthalmol 2 0 11; 41: 1 - 5)
Anahtar Kelimeler: Multipl skleroz, optik koherens tomografi, retina sinir lifi tabakas› kal›nl›¤›, optik nörit
Summary
P u r p o s e : To evaluate retinal nerve fiber layer (RNFL) thickness measured by spectral optical coherence tomography (OCT) in multiple sclerosis (MS) patients.
M a t e r ial and Method: Twenty six patients followed up at the neurology clinic with the diagnosis of MS according to the McDonald criteria were included in our study. Three groups were formed: group 1-MS patients with a history of optic neuritis (N: 12); group 2 - MS patients without history of optic neuritis (N:14); and group 3 (control group)-age- and sex-matched healthy individuals (N: 15).
Results: The mean age was 34.07±4.49 years for the patients and 33.06±5.73 years for the control group. Considering the group with optic neuritis, 10 out of 12 patients were affected unilaterally and the remaining 2 patients were affected bilaterally. The mean RNFL thickness was 84.78±7.68 µ in 14 eyes and 105.10±9.17 µ in the other 10 eyes of group 1, 98.35±2.57 µ in 28 eyes of group 2, and 124.16±10.52 µ in 30 eyes of the control group. The average RNFL thickness in the affected eyes of MS patients was significantly lower than that in the unaffected eyes of MS patients and in the control group (p<0.01). Finally, sectoral analysis showed that RNFL thickness became thinnest in the temporal quadrant.
Discussion: RNFL thickness decreases in MS patients especially with a history of optic neuritis. In consequence, due to its reproducibility, RNFL thickness measurement with OCT may be a useful method for determining clinically occult neurodegeneration, monitoring the treatment and following up the disease.(Turk J Ophthalmol 2011; 41: 1-5)
Key Words: Multiple sclerosis, optical coherence tomography, retinal nerve fiber layer thickness, optic neuritis
Hatice Daldal, Özlem Yalç›n Tök, Nihat fiengeze*, Hasan R›fat Koyuncuo¤lu*, Levent Tök* *, Dilek Özkaya, Yavuz Kamil Bardak
Süleyman Demirel Üniversitesi, T›p Fakültesi, Göz Hastal›klar› Anabilim Dal›, Isparta, Türkiye
*Süleyman Demirel Üniversitesi, T›p Fakültesi, Nöroloji Hastal›klar› Anabilim Dal›, Isparta, Türkiye
**Isparta Devlet Hastanesi, Göz Hastal›klar›, Isparta, Türkiye
G i r i fl
Multipl skleroz (MS), genellikle genç eriflkin yaflta bafllayan santral sinir sisteminde multipl beyaz cevher yollar›n› etkileyen alevlenme düzelme dönemleri ile sey- reden bir hastal›kt›r. Patolojik olarak MS, aksonlar›n k›s- men korundu¤u oligodendrosit kayb› ve astroglial skar- laflma ile çok say›da demiyelinizasyon alan› ile karakteri- z e d i r .1
Optik nörit, optik sinirin inflamatuar harabiyetidir.
MS hastalar›n›n %20’sinde klini¤e ilk baflvuru nedenidir.1 Optik nörit çal›flma grubunun verilerine göre optik nörit geçiren hastalar›n 10 y›l içerisinde, %56’s›nda beyin manyetik rezonans görüntülemede bir ya da daha fazla lezyon, %38’inde MS geliflmektedir.2 MS de genellikle tek tarafl› akut ya da subakut, göz hareketleriyle artan a¤- r› ve de¤iflen derecelerde santral görme kayb› geliflir.
Hastalarda rölatif afferent pupilla defekti vard›r. Optik si- nir lezyonu optik sinir bafl›n› etkiledi¤inde çocuklarda eriflkinlere göre daha s›k disk ödemi izlenir. S›kl›kla, op- tik sinir lezyonu retrobulber olup göz dibi muayenesi akut fazda normaldir. Geç dönemde akson kayb›na ba¤- l› optik disk solar. Bu solukluk diskin temporal bölümün- de bask›nd›r. Akut ataktan ortalama 2-6 ay sonra optik nöritli hastalar›n %90’›nda görme normale döner.1A n c a k optik sinirde muhtemel akson kayb› ya da demiyelinizas- yona ba¤l› hastalarda subjektif görme bozuklu¤u gelifl i r .3 , 4 Retina sinir lifi tabakas› (RSLT), retina gangliyon hüc- relerinin miyelinize olmayan aksonlar›ndan oluflur ve af- ferent görme yollar›n›n en proksimalidir. RSLT kal›nl›¤›n- daki de¤ifliklikler miyelin kayb› gibi optik sinirin aksonal bütünlü¤ündeki de¤ifliklikleri yans›t›r. Geriye do¤ru geli- flen aksonal dejenerasyon sebebiyle geliflen optik sinirin retrobulber harabiyeti, optik sinirde solukluk ve RSLT de- fekti olarak tespit edilir.5Yap›lan çal›flmalarda MS hasta- lar›nda RSLT ölçümünün hastal›¤›n seyrinin de¤erlendiril- mesinde kullan›labilece¤i gösterilmifltir.
Optik koherens tomografi (OKT), farkl› doku katman- lar›ndan geri yans›yan ›fl›¤›n fliddetini ve yans›ma gecik- me zaman›n› kullanarak dokular›n kesit görüntüsünü sa¤layan bir görüntüleme yöntemidir.6 , 7RSLT’nin kantita- tif kesitsel analizine imkan sa¤lar. Glokomda akson kay- b›n›n tespitinde kullan›lmaktad›r.
Çal›flmam›zda MS tan›s› konmufl hastalarda spektral OKT cihaz› kullanarak peripapiller RSLT kal›nl›¤›n› de¤er- l e n d i r d i k .
Gereç ve Yöntem
Çal›flmaya Süleyman Demirel Üniversitesi T›p Fakülte- si nöroloji klini¤inde Mc Donald kriterlerine göre MS ta- n›s› konmufl düzenli olarak takip edilen 26 hasta ve 15
sa¤lam birey dahil edildi8 (Tablo 1). Çal›flma öncesinde hastalardan “Bilgilendirilmifl onam” ve hastanemiz etik kurulundan etik kurul onay› al›nd›.
Çal›flmada 3 grup oluflturuldu. Grup 1, optik nörit ge- çirdi¤i bilinen 12 MS hastas›ndan, grup 2 optik nörit ge- çirmeyen 14 MS hastas›ndan oluflmakta idi. Yafl ve cinsi- yet uyumlu, MS aile öyküsü ve herhangi bir nörolojik, oküler hastal›k öyküsü olmayan 15 sa¤l›kl› bireyin 30 gö- zü ise kontrol grubunu oluflturdu. Yüksek miyop hastalar çal›flma d›fl› b›rak›ld›.
Gruplar›n RSLT kal›nl›¤› spektral OKT (Ophthalmic Technologies Inc. [OTI], Toronto, Ontario, Canada) ciha- z› kullan›larak ölçüldü. Cihaz›n RSLT modunda 3,4 mm çapl› peripapiller RSLT kal›nl›k ölçümü yap›ld› (Resim 1).
OKT ölçümleri her bireyde bilateral yap›ld›.
Çal›flmam›zda verilerin analizi “SPSS (Statistical Packa- ge for Social Sciences) for Windows 11.5” paket progra- m›nda yap›ld›. Grup içi karfl›laflt›rmalarda taraflar aras›nda istatistiksel olarak anlaml› fark›n olup olmad›¤›
ba¤›ml›-t testiyle de¤erlendirildi. Gruplar aras› karfl›laflt›r- malarda ise Tek yönlü Varyans Analizi (One-Way ANOVA) kullan›ld›. Varyans analizi sonucunda anlaml›
Tablo 1. Gözden geçirilmifl Mc Donald kriterleri8
Klinik atak Objektif lezyon Tan› için ilave bilgiler 2 ya da daha fazla 2 ya da daha fazla Y o k
2 ya da daha fazla 1 MRG bulgular› veya iki veya daha fazla MRG bulgusu ile pozitif BOS bulgular› veya farkl›
taraf› tutan atak
1 2 ya da daha fazla MRG takipleri veya ikinci klinik atak
1 1 MRG bulgular› veya iki
veya daha fazla MRG bulgusu ile pozitif BOS bulgular› ve MRG takipleri veya ikinci klinik a t a k
0 1 ya da daha fazla Bir y›l boyunca hastal›¤›n ilerlemesi ve
afla¤›dakilerin üçünden i k i s i :
- Pozitif beyin MRG (9 T2 lezyonu ya da pozitif VEP ile birlikte 4 ya da daha fazla T2 l e z y o n u )
- Pozitif spinal kord MRG (2 ya da daha fazla fokal T2 lezyonu)
- Pozitif BOS MRG: Manyetik rezonans görüntüleme
BOS: Beyin omurilik s›v›s›
VEP: Görsel uyart›lm›fl potansiyel
fark›n görülmesi durumunda post hoc Tukey testi kullan›- larak farka neden olan durumlar araflt›r›ld›. Nominal de¤ifl- kenler Pearson’un ki-kare testiyle de¤erlendirildi. P<0,0 5 için sonuçlar istatistiksel olarak anlaml› kabul edildi.
B u l g u l a r
Hastalar›n yafl ortalamas› 34,0 7 ± 4,49, kontrol grubu- nun yafl ortalamas› 33,0 6 ± 5,73 idi. Optik nörit geçirdi¤i bilinen MS hastalar›n›n yafl ortalamas› 33,1 6 ± 4,44, optik nörit geçirmeyen MS hastalar›n›n yafl ortalamas›
3 4,8 5 ± 4,55 idi. Optik nörit geçirdi¤i bilinen 12 hastan›n 7’si kad›n 5’i erkek; optik nörit geçirmeyen 14 hastan›n 6’s› kad›n, 8’i erkek; kontrol grubundaki 15 hastan›n 8’i ka- d›n 7’si erkekti. Gruplar aras›nda demografik veriler aç›s›n- dan istatistiksel fark yoktu (p=0,825). Optik nörit geçiren 12 hastan›n 10’u tek tarafl›, 2’si iki tarafl› etkilenmiflti.
Ortalama RSLT Analizi
Kontrol grubunun sa¤ ve sol gözlerine ait ortalama RSLT de¤erleri aras›nda anlaml› fark bulunmad›
( p = 0,051, 126,4 0 ± 1 0,2 3 µ, 121,9 3 ± 1 2,2 4 µ ) .
Optik nörit geçirmeyen MS hastalar›n›n sa¤ ve sol gözlerine ait ortalama RSLT de¤erleri aras›nda anlaml›
fark bulunmad› (p=0,76, 98,1 4 ± 4,0 1 µ, 98,5 7 ± 3,3 4 µ ) . Optik nörit geçiren MS hastalar›n›n etkilenmifl gözle- ri etkilenmemifl gözleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda etkilenmifl gözlerde anlaml› azalma saptand› (p<0,001, 86,3 0 ± 8,6 1 µ , 1 0 5,1 0 ± 9,1 7 µ).
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmifl gözleri ile optik nörit geçirmeyen hastalar›n gözleri karfl›laflt›r›ld›.
Optik nörit geçiren gözlerde RSLT de¤erinde anlaml›
azalma saptand› (p<0,001, 84,7 8 ± 7,6 8 µ, 98,3 5 ± 2,5 7 µ).
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmifl gözleri ile kontrol grubu karfl›laflt›r›ld›. Optik nörit geçiren gözlerde anlaml› azalma saptand› (p<0,001, 84,7 8 ± 7,6 8 µ , 1 2 4,1 6 ± 1 0,5 2 µ).
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmemifl gözleri optik nörit geçirmeyen MS hastalar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›n- da anlaml› fark saptanmad› (p=0,12, 105,1 0 ± 9,1 7 µ , 9 8,3 5 ± 2,5 7 µ).
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmemifl gözleri kontrol grubuyla karfl›laflt›r›ld›. Etkilenmemifl gözlerde anlaml› azalma saptand› (p<0,001, 105,1 0 ± 9,1 7 µ , 1 2 4,1 6 ± 1 0,5 2 µ).
Optik nörit geçirmeyen MS hastalar›n›n gözleri ile kontrol grubu karfl›laflt›r›ld›. Anlaml› azalma saptand›
( p < 0,001, 98,3 5 ± 2,5 7 µ, 124,1 6 ± 1 0,5 2 µ).
Sektöriyel RSLT An a l i z
Kontrol grubunun sa¤ ve sol gözlerine ait tüm kad- ranlarda RSLT de¤erleri aras›nda anlaml› fark bulunmad›
( p > 0,0 5 ) .
Optik nörit geçirmeyen MS hastalar›n›n sa¤ ve sol gözlerine ait tüm kadranlarda RSLT de¤erleri aras›nda anlaml› fark bulunmad› (p>0,0 5 ) .
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmifl gözleri ile etkilenmemifl gözleri karfl›laflt›r›ld›. En fazla temporal ol- mak üzere (p=0,002, 59,1 0 ± 1 3,1 0 µ, 80,1 0 ± 1 0,6 3 µ ) , nazal (p=0,013, 93,0 0 ± 1 6,5 µ, 111,6 0 ± 1 2,8 3 µ) ve üst kadranlarda (p=0,02, 90,9 0 ± 1 9,6 8 µ, 111,9 0 ± 2 2,2 2 µ ) anlaml› incelme saptand›. Alt kadranda anlaml› fark bu- lunmad› (p=0,065, 101,9 0 ± 1 3,1 4 µ, 117,2 0 ± 2 0,1 1 µ ) .
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmifl gözleri ile optik nörit geçirmeyen hastalar›n gözleri karfl›laflt›r›ld›.
Resim 1. Spektral OKT ile grup 1 MS hastas›n›n peripapiller RSLT ölçümü.
Üst solda spektral OKT kesit görüntüsü, üst sa¤da optik sinir bafl› SLO görüntüsü ve 3.4 mm’lik kesit halkas›, alt solda RSLT kal›nl›k grafi¤i, alt sa¤da üst, nazal, alt ve temporal kadranlarda RSLT kal›nl›klar›, 8 saat kadran›nda RSLT kal›nl›klar›
Tablo 2. Gruplar›n ortalama RSLT de¤erleri
R S L T G r u p l a r N Ortalama SS (µ)
R S L T ( µ ) TE M P O R A L Nörit +, Etkilenmifl 1 4 6 0,5 0 1 1,4 9
Nörit +, Etkilenmemifl 1 0 8 0,1 0 1 0,6 3
N ö r i t - 1 4 7 8,4 2 4,2 9
K o n t r o l 15 9 0,3 0 1 6,3 7
Ü S T Nörit +, Etkilenmifl 1 4 8 9,0 7 1 6,7 4 Nörit +, Etkilenmemifl 1 0 1 1 1,9 0 2 2,2 2
N ö r i t - 1 4 1 0 4,7 1 7,7 0
K o n t r o l 15 1 3 5,6 3 1 4,8 8 N A Z A L Nörit +, Etkilenmifl 1 4 9 0,8 5 1 6,2 4 Nörit +, Etkilenmemifl 1 0 1 1 1,6 0 1 2,8 3
N ö r i t - 1 4 9 9,0 0 9,1 5
K o n t r o l 15 1 2 2,3 0 2 1,0 1 A L T Nörit +, Etkilenmifl 1 4 9 8,5 7 1 3,5 5 Nörit +, Etkilenmemifl 1 0 1 1 7,2 0 2 0,1 1
N ö r i t - 1 4 1 1 1,2 5 4,5 6
K o n t r o l 15 1 4 8,2 0 1 7,3 6 O R T A L A M A Nörit +, Etkilenmifl 1 4 8 4,7 8 7,6 8
Nörit +, Etkilenmemifl 1 0 1 0 5,1 0 9,1 7
N ö r i t - 1 4 9 8,3 5 2,5 7
K o n t r o l 15 1 2 4,1 6 10 ,5 2 RSLT: Retina sinir lifi tabakas›
SS: Standart sapma
En fazla temporal olmak üzere (p=0,001, 60,5 0 ± 1 1,4 9 µ , 7 8,4 2 ± 4,2 9 µ), üst (p=0,012, 89,0 7 ± 1 6,7 4 µ , 1 0 4,7 1 ± 7,7 0 µ) ve alt kadranlarda (p=0,0 3 8 , 9 8,5 7 ± 1 3,5 5 µ, 111,2 5 ± 4,5 6 µ) anlaml› incelme saptan- d›. Nazal kadranda anlaml› fark bulunmad› (p=0,3 9 4 , 9 0,8 5 ± 1 6,2 4 µ, 99,0 0 ± 9,1 5 µ).
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmifl gözleri kon- trol grubu ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda tüm kadranlarda istatis- tiksel olarak anlaml› azalma vard› (tüm kadranlarda p < 0,001). RSLT de¤erleri s›ras›yla, temporal kadranda 6 0,5 0 ± 1 1,4 9 µ, 90,3 0 ± 1 6,3 7 µ; üst kadranda 89,0 7 ± 1 6,7 4 µ, 135,6 3 ± 1 4,8 8 µ; nazal kadranda 90,8 5 ± 1 6,2 4 µ , 1 2 2,3 0 ± 2 1,0 1 µ; alt kadranda 98,5 7 ± 1 3,5 5 µ , 1 4 8,2 0 ± 1 7,3 6 µ idi.
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmemifl gözleri optik nörit geçirmeyen hastalar›n gözleri ile karfl›laflt›r›l- d›. Tüm kadranlarda anlaml› fark saptanmad› (p>0,0 5 ) .
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmemifl gözleri kontrol grubu ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda alt (p<0,0 0 1 , 1 1 7,2 0 ± 2 0,1 0 µ, 148,2 0 ± 1 7,3 6 µ) ve üst kadranlarda ( p = 0,001, 111,9 0 ± 2 2,2 2 µ, 135,6 3 ± 1 4,8 8 µ) istatistik- sel olarak anlaml› fark saptand›.
Optik nörit geçirmeyen hastalar›n gözleri ile kontrol grubu karfl›laflt›r›ld›. Bütün kadranlarda anlaml› fark vard›.
RSLT de¤erleri üst kadranda (p<0,001, 104,7 1 ± 7,7 0 µ , 1 3 5,6 3 ± 1 4,8 8 µ), alt kadranda (p<0,001, 111,2 5 ± 4,5 6 µ , 1 4 8,2 0 ± 1 7 . 3 6 µ), nazal kadranda (p=0,001, 99,0 0 ± 9,1 5 µ , 122,30±21,01 µ), temporal kadranda (p=0,0 2 7 , 7 8,4 2 ± 4,2 9 µ, 90,3 0 ± 1 6,3 7 µ) idi.
Hastalar›n bulgular› Tablo 2’de özetlenmifltir.
T a r t › fl m a
Geçmiflte funduskopik yöntemlerle retinal nörodeje- nerasyonun en önemli iflareti optik atrofi ve solukluk idi.
‹lk olarak 1974 y›l›nda Frisen ve Hoyt9 MS hastalar›nda RSLT’de kalitatif de¤ifliklik oldu¤unu tan›mlam›fllard›r.
Bunu izleyen y›llarda Frisen ve Quigley10çeflitli nedenler- le optik atrofi geliflen 14 hastada yapt›klar› çal›flmada görme keskinli¤ini optik sinir bafl›n›n temporal kadran›n- da kalan akson miktar› ile iliflkilendirmifllerdir.
‹lk OKT sistemlerinde time domain teknoloji kullan›l- m›flt›r. Stratus OKT’nin klinik kullan›ma girmesi ile de sa- niyede 400 aksiyel tarama h›z› ile yaklafl›k 10 µm aksiyel çözünürlü¤e sahip görüntüler sa¤lanm›flt›r.11 S p e k t r a l OKT de ise dokunun farkl› katmanlar›ndan yans›yan ›fl›k demeti yüksek h›zl› bir spektrometre taraf›ndan alg›lan- makta ve derinli¤ine bir yans›ma profili oluflturmak üze- re bir Fourier transformatörüne aktar›lmaktad›r. Bu yüz- den spektral OKT’lere Fourier-domain OKT denilmekte- d i r .12Yüksek rezolüsyonlu bu OKT ‘lerin klinik kullan›m›y- la çözünürlük 1-5 µm’ye kadar ilerlemifltir.11
Karfl›laflt›rmal› çal›flmalarda spektral OKT’de time-do- main OKT’lere göre doku katmanlar›n› saptama hassasi-
yeti 150 kat daha fazla, tarama süreleri 50 kat daha k›sa- d›r ve aksiyel çözünürlük 2 µm’e kadar düflürülebilmek- t e d i r .13 , 1 4Vizzeri ve ark.’n›n time domain ve spektral OKT ile RSLT ölçümlerini karfl›laflt›rd›klar› çal›flmalar›nda time domain OKT’de daha kal›n de¤erler saptanm›flt›r. Bunun sebebi net anlafl›lamamas›na ra¤men, iki cihaz aras›nda- ki sinyal gücü fark›ndan, spektral OKT’nin çözünürlü¤ü- nün yüksekli¤inden kaynakland›¤› düflünülmüfltür. Spek- tral OKT’lerde optik disk santralizasyonu otomatik olarak yap›l›rken time domain OKT’lerde elle ayarlama gerek- mekte, bu da spektral domain OKT’nin tekrarlanabilirli¤i- ni kolaylaflt›rmaktad›r.15
MS’de OKT’nin ilk kullan›m› 1999’da Parisi ve ark.’la- r› taraf›ndan rapor edilmifltir. Bu çal›flmada birinci kuflak OKT teknolojisi kullanarak MS’li optik nörit geçiren 14 hastan›n RSLT kal›nl›¤› ayn› yafl grubundaki 14 kifliden oluflan kontrol grubunun RSLT kal›nl›¤› ile karfl›laflt›r›lm›fl- t›r. Etkilenmifl gözlerde RSLT kal›nl›¤›nda etkilenmemifl di¤er göze göre ortalama %28, kontrol grubuna göre
%46 azalma tespit edilmifltir.16
2005’te Trip ve ark.’lar›n›n bir kez geçirilmifl optik nö- rit öyküsü mevcut olan MS’li 11 hasta ve klinik olarak izole sendromu olan 14 hastada üçüncü kuflak OKT kul- lanarak yapt›klar› çal›flmada, etkilenmifl gözlerdeki RSLT kal›nl›¤›n›n kontrol grubuna göre ortalama %33, etkilen- memifl di¤er göze göre %27 azald›¤›n› saptam›fllard›r.
Araflt›rmac›lar OKT kullan›m›n› maküla volümündeki azalmay› göstererek geniflletmifller ve optik nörit öyküsü olan hastalarla kontrol grubu i l e karfl›laflt›r›ld›¤›nda makü- la volümünde ortalama %11, etkilenmemifl gözle karfl›- laflt›r›ld›¤›nda %9 azalma tespit etmifllerdir.17Bu çal›flma- lar›n en önemli bulgusu MS’i olan hastalar›n etkilenme- mifl gözlerinde de RSLT kal›nl›¤›nda azalma olmas›d›r.
2006’da Costello ve arkadafllar›5 akut optik nöriti olan MS’li hastalar›n %75’inde bafllang›ç inflamatuar ata¤› takiben 3-6 ay içinde 10-40 µ RSLT kal›nl›¤› kayb›
oldu¤unu rapor etmifllerdir.
Fisher ve ark.’lar› MS’i olan 90 hasta, 36 sa¤l›kl› birey- den oluflan genifl serili çal›flmalar›nda, ortalama RSLT kal›n- l›¤›n› Stratus OKT 3 ile ölçmüfller. Bir veya daha fazla akut optik nörit ata¤› geçirdi¤i bilinen MS’li hastalar›n ortalama RSLT kal›nl›¤›n› (85±17 µ) akut optik nörit ata¤› geçirme- yen MS’li hastalar›n ortalama RSLT kal›nl›¤›ndan (96±14 µ ) daha düflük bulmufllard›r. Akut optik nörit geçirmeyen MS’i olan hastalar kontrol grubu (105 µ) ile karfl›laflt›r›ld›-
¤›nda da RSLT kal›nl›¤›nda azalma saptanm›flt›r.18
Y›lmazbafl ve ark.‘n›n19 tek tarafl› optik nörit geçiren 12 hasta ve 14 sa¤l›kl› bireyden oluflan çal›flmalar›nda;
optik nörit geçiren MS hastalar›n›n etkilenmifl gözleri et- kilenmemifl di¤er gözleri ve sa¤l›kl› bireylerin gözleri ile karfl›laflt›r›lm›fl, optik nörit geçiren etkilenmifl tarafta RSLT kal›nl›¤›nda istatistiksel olarak anlaml› (p=0,02) incelme s a p t a n m › fl t › r .
Çal›flmam›zda da benzer flekilde optik nörit öyküsü olan MS hastalar›nda etkilenen göz ile etkilenmeyen göz ve kontrol grubu aras›nda RSLT kal›nl›¤›nda azalma sap- tad›k. Optik nörit öyküsü olmayan hastalarla kontrol gru- bu aras›nda da RSLT kal›nl›¤›ndaki azalma istatistiksel olarak anlaml› idi.
Retina sinir lifi tabakas›n›n sektöriyel incelemesinde Siger ve ark.’n›n çal›flmalar›nda optik nörit geçirmifl MS hastalar›nda etkilenen göz ile kontrol grubu aras›nda temporal, nazal ve alt kadranlarda, etkilenmemifl gözle karfl›laflt›r›ld›¤›nda temporal ve alt kadranlarda RSLT’deki azalma istatistiksel olarak anlaml› bulunmufltur. En fazla etkilenmenin temporal kadranda oldu¤u ifade edilmifltir.
Optik nörit hikayesi olmayan MS’li hastalarla kontrol gru- bu k›yasland›¤›nda temporal ve alt kadranlarda RSLT’de- ki azalma istatistiksel olarak anlaml› bulunmufltur.2 0 H e n- derson ve ark.’n›n2 1 ilerleyici multipl skleroz hastalar› ile sa¤l›kl› bireylerin karfl›laflt›r›ld›¤› çal›flmalar›nda ise sade- ce temporal kadrandaki RSLT azalmas› istatistiksel an- laml› bulunmufltur.
Çal›flmam›zda ise optik nörit geçiren hastalar›n etkilen- mifl gözleri ile etkilenmemifl gözleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda en fazla temporalde olmak üzere (p=0,002), nazal (p=0,0 1 3 ) ve üst kadranlarda (p=0,02) anlaml› azalma; optik nörit ge- çirmeyen hastalar›n gözleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda en fazla temporalde olmak üzere (p=0,001), üst (p=0,012) ve alt kadranlarda (p=0,038) anlaml› azama; kontrol grubu ile kar- fl›laflt›r›ld›¤›nda ise tüm kadranlarda istatistiksel olarak an- laml› azalma vard› (tüm kadranlarda p<0,001).
Optik nörit geçiren hastalar›n etkilenmemifl gözleri op- tik nörit geçirmeyen hastalar›n gözleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda hiçbir kadranda anlaml› fark yokken (p>0,05); kontrol grubu ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda alt (p<0,001) ve üst kadranlarda ( p = 0,001) istatistiksel olarak anlaml› fark saptand›.
Optik nörit geçirmeyen hastalar›n gözleri ile kontrol grubu karfl›laflt›r›ld›¤›nda bütün kadranlarda anlaml› fark vard› (üst kadran p<0,001, alt kadran p<0,001, nazal kadran p=0,001, temporal kadran p= 0,0 2 7 ) .
Siger ve ark.’n›n MS hastalar›nda MR ile tespit edilen beyin atrofisi ile OKT’deki RSLT kal›nl›¤› azalmas› aras›n- daki iliflkiyi araflt›rd›klar› çal›flmalar›nda RSLT’deki azalma beyindeki aksonal kay›p ile ba¤lant›l› bulunmufltur. Optik nörit geçirmeyen MS hastalar›nda özellikle T2 lezyon miktar›nda olmak üzere, T1 lezyon miktarlar›nda, beyin parankim hacminde, gri cevher hacminde azalma RSLT’deki azalma ile iliflkili bulunmufltur.2 0 Lassmann ve a r k .2 2optik nörit geçirmeyen MS hastalar›nda RSLT azal- mas›n› sadece gri cevher hacmi ile Gordon- Lipkin ve a r k .2 3 ise beyin parankim hacmi ile iliflkili bulmufllard›r.
Optik nörit geçiren MS hastalar›nda ise RSLT ile T1, T2 lezyon miktar›, beyin parankim hacmi, gri ve beyaz cev- her hacmi aras›nda zay›f iliflki bildirilmifltir. Bu ise retina- daki aksonal kayb›n beyin atrofisinden ve lezyonlardan ba¤›ms›z oldu¤unu düflündürmüfltür.2 0
MS hastalar›nda özellikle geçirilmifl optik nörit hika- yesi olanlarda daha fazla olmak üzere RSLT kal›nl›¤›nda azalma olmaktad›r. OKT ile RSLT ölçümü, kolay tekrarla- nabilir olmas› nedeniyle klinik olarak a盤a ç›kmam›fl nö- rodejenerasyonun tespitinde, tedavinin izleminde ve hastal›¤›n takibinde yard›mc› bir yöntem olabilir.
K a y n a k l a r
1 . Lublin FD, Miller AE. Multiple sclerosis and other inflammatory demyelinating disesases of the central nervous system. Bradley WG, Daroff RB, Fenichel GM, Jankovic J, eds. Neurology in Clinical Practice (5th ed). Philadelphia; Elseiver; 2008;1584-614.
2 . Beck RW, Trobe JD, Moke PS et al. Optic Neuritis Study Group, High- and low-risk profiles for the development of multiple scle- rosis within 10 years after optic neuritis: experience of the optic neuritis treatment trial. Arch Opthalmol. 2003;121:944-9.
3 . Hickman SJ, Dalton CM, Miller DH, Plant GT. Management of acute optic neuritis. Lancet. 2 0 0 2 ; 3 6 0 : 1 9 5 3 - 6 2 .
4 . Cleary PA, Beck RW, Bourgue LB, Backlund JC, Miskala PH. Visual symptoms after optic neuritis results from the optic neuritis treat- ment trial. J Neuroophthalmol. 1997;17:18-23.
5 . Costello F, Coupland S, Hodge W et al. Quantifying axonal loss after optic neuritis with optical coherence tomography. Ann Neurol. 2006;59:963-9.
6 . Huang D, Swanson EA, Lin CP et al. Optical coherence tomogra- phy. Science. 1 9 9 1 ; 2 5 4 : 1 1 7 8 - 8 1 .
7 . Hee MR, Izaat JA, Swanson EA et al. Optical coherence tomogra- phy of the human retina. Arch Ophthalmol. 1995;113:325-32.
8 . Polman CH, Reingold SC, Edan Get al. Diagnosis criteria for multi- ple sclerosis: 2005 revision to the “McDonald Criteria”. Ann Neurol. 2005;58:840-6.
9 . Frisén L, Hoyt WF. Insidious atrophy of retinal nerve fibers in mul- tiple sclerosis. Funduscopic identification in patients with and without visual complaints. Arch Ophthalmol. 1974;92:91-7.
1 0 . Frisén L, Quigley HA. Visual acuity in optic atrophy: a quantitative clinicopathological analysis. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol.
1 9 8 4 ; 2 2 2 : 7 1 - 4 .
1 1 . Chen T, Zeng A, Sun W, Mujat M, Boer JF. Spectral domain opti- cal coherence tomography in glaucoma. Int Ophthalmol Clin.
2 0 0 8 ; 4 : 2 9 - 4 5 .
1 2 . Wojtkowski M, Srinivasan V, Ko T, Fujimoto J, Kowalczyk A, Duker J. Ultrahigh-resolution, high speed, Fourier domain optical coher- ence tomography and methods for dispersion compensation.
Opt. Express. 2 0 0 4 ; 1 2 : 2 4 0 4 - 2 2 .
1 3 . De Boer JF, Cense B, Park BH, Pierce MC, Tearney GJ, Bouma BE.
Improved signal-to-noise ratio in spectral-domain compared with time-domain optical coherence tomography. Opt Lett.
2 0 0 3 ; 2 8 : 2 0 6 7 - 9 .
1 4 . Chen TC, Cense B, Pierce MC et al. Spectral domain optical coher- ence tomography: ultra-high speed, ultra-high resolution oph- thalmic imaging. Arch Ophthalmol. 2005;123:1715-20.
1 5 . Vizzeri G, Weinreb RN, Gonzalez-Garcia AO et al. Agreement between spectral-domain and time-domain OCT for measuring RNFL thickness. Br J Ophthalmol. 2009;93:775-81.
1 6 . Parisi V, Manni G, Spadaro M et al. Correlation between morpho- logical and functional retinal impairment in multiple sclerosis patients. Invest Ophthalmol Vis Sci. 1999;40:2520-7.
1 7 . Trip SA, Schlottmann PG, Jones SJ et al. Retinal nerve fiber layer axonal loss and visual dysfunction in optic neuritis. Ann Neurol.
2 0 0 5 ; 5 8 : 3 8 3 - 9 1 .
1 8 . Fisher JB, Jacobs DA, Markowitz CE et al. Relation of visual function to retinal nerve fiber layer thickness in multiple sclerosis.
Ophthalmology. 2006;113:324-32.
1 9 . Y›lmazbafl P, Erdemo¤lu AK, Onaran Z, Güllü R, Bak G. Tek tarafl›
optik nevrit geçiren multipl sklerozisli hastalarda di¤er gözde reti- na sinir lifi kal›nl›¤›. Türkiye Klinikleri J Ophthalmol. 2010;19:103-6.
2 0 . Siger M, Dziegielewski K, Jasek L et al. Optical coherence tomog- raphy in multiple sclerosis: thickness of the retinal nevre fiber layer as a potential measure of axonal loss and brain atrophy. J Neurol.
2 0 0 8 ; 2 5 5 : 1 5 5 5 - 6 0 .
2 1 . Henderson AP, Trip SA, Schlottmann PG et al. An investigation of the retinal nevre fibre layer in progressive multiple sclerosis using optical coherence tomography. Brain. 2 0 0 8 ; 1 3 1 : 2 7 7 - 8 7 . 2 2 . Lassmann H, Brück W, Lucchinetti CF. The immunopathology of
multipl sclerosis: an overview. Brain Pathol. 2007;17:210-8.
2 3 . Gordon-Lipkin E, Chodkowski B, Reich DS et al. Retinal nevre fiber layer is associated with brain atrophy in multiple sclerosis.
N e u r o l o g y. 2 0 0 7 ; 6 9 : 1 6 0 3 - 9 .
