HEMŞİRELİKTE TEMEL İLKE VE UYGULAMALAR DERSİ HEMŞİRELİK BAKIM ESASLARI MODÜLÜ
KONUNUN ADI:HAREKETGEREKSİNİMİNİNKARŞILANMASI
DERSİ HAZIRLAYAN ÖĞRETİM ÜYESİ: Doç. Dr. Şebnem ÇINAR YÜCEL
A) ÖĞRENİM HEDEF VE DAVRANIŞLARI:
1. Vücut mekaniğine uygun olarak çalışmanın hasta ve sağlık çalışanları için önemini tanımlayabilme
2. Vücut mekaniği ilkelerine uymayan hareketlerin farkına varma 3. Vücut mekaniğine uygun yatış pozisyonlarını ayırt etme
4. Hastayı yatak içinde tekniğe uygun hareket ettirilip ettirilmediğini ayırt etme
5. Vücut mekaniği ilkelerine uygun olarak maket üzerinde hareket ettirme tekniklerini uygulayabilme
KAVRAMLAR: Denge, oturma pozisyonu, yatış pozisyonu, vücut mekanikleri, rom egzersizler, izotonik egzersiz, izometrik egzersiz, izokinetik egzersiz, ergonomi, supine pozisyonu, koruyucu yan yatış pozisyonu, prone pozisyonu, fowler’s pozisyonu, semi fowler’s pozisyonu, dik fowler’s pozisyonu, knee-chest pozisyonu, litotomi pozisyonu, sim‘s pozisyonu
KONU İÇERİK ÖZETİ
Vücudu oluşturan kas, eklem, kemik ve sinirlerin diğer sistemlerle işbirliği halinde çalışmasını öğreten bilime vücut mekaniği adı verilir. Doğru vücut mekaniği hem hasta hem de hemşire için sağlığı geliştirmede ve hastalığı önlemede önemli bir yer işgal eder. Hemşire, her bir hemşirelik aktivitesi sırasında (ilaç verme, hastaya bakım verme) farklı kas guruplarını çalıştırır. Tüm bu işlerde hemşirenin verimliliğinin artması, vücut mekaniği ilkelerini iyi bilmesine bağlıdır.
Hemşireler yalnız kendilerinin değil, hastalarının da vücut mekaniklerine dikkat etmelidir. Her hastanın pozisyon gereksinimi o hastanın durumu ve hareketliliği göz önüne alınarak saptanmalıdır.
Sık pozisyon değiştirme, derideki, dokudaki ve kemikteki basıncın kalkmasını ve bölgedeki normal dolaşımın yeniden uyarılmasını sağlar. Bası yarası gelişme riski olan hastalar, 1/2 saatte bir çevrileceği gibi, hastanın durumuna göre bu süre uzatılabilir. Ancak hiç bir hasta gece uykusu dönemi hariç 2 saatten fazla aynı pozisyonda bırakılmamalıdır.
VÜCUT MEKANİĞİ
Bireyin sağlığı, hareket yeteneğinin uygun şekilde kullanılmasıyla yakından ilgilidir.
Hareketlilik, bireyin çevre ile ilişkileri ve vücut işlevleri açısından son derece önem taşır.
Beyin sürekli olarak vücudun kas, eklem ve duyu organlarından sinirler yoluyla iletiler alır, bunları değerlendirir ve yanıtlar. Beyin normal işlevini sağlamak için devamlı belli miktarda iletiyi almalıdır. Bu iletiler yeterince alınmadığında vücudun duyu ve hareket sistemi de gerektiği gibi kullanılamaz. Bu sistemlerin uzun süre kullanılmaması durumunda ise, sistemlerde yapı ve işlev bozuklukları veya kayıpları ortaya çıkar (örneğin: insanın 8 saatlik uyku döneminde, sıklıkla pozisyon değiştirdiği, 30-60 çeşit gözlenebilir hareket yaptığı saptanmıştır) (Ulusoy ve Görgülü 2001).
Hareketin Sağlanması: kişinin bir amaca yönelik, kas guruplarının kasılıp gevşemesine hareketlilik denir. Kaslar kasılırken kemikler üzerine gerilim denilen güç uygular. Bu sırada kemikler de kaslar üzerine yük denilen bir karşı güç uygular. Kasılma gücü yükü aştığında hareket görülür. Böylece yaklaşık 600 iskelet kası ürettiği enerji sayesinde kasılma ve gevşemeler yaparak vücuda çeşitli hareketler kazandırır.
Uygun hareket, vücudun canlılık kazanmasına yardımcı olacaktır. Kişinin hareket edebilmesi için sadece kaslara sahip olması yeterli değildir. Bunun yanında, kasların nasıl ustaca kullanıldığının, doğru olarak hareket etmelerinin nasıl sağlandığının, düzgün bir duruşa nasıl sahip olunduğunun, kasların farklı işlerde nasıl kullanıldığının bilinmesi gerekir. O halde vücudu oluşturan kas, eklem, kemik ve sinirlerin diğer sistemlerle işbirliği halinde çalışmasını öğreten bilime vücut mekaniği adı verilir (Toylar ve ark. 2008).
DENGE
Günlük etkinlikler esnasında vücut dengesinin korunması gerekir. Denge, sinir sistemi tarafından ve özellikle serebellum ve iç kulak vasıtasıyla gerçekleştirilir. Serebellumun temel işlevi, bütün istemli hareketleri ve özellikle yüksek derecede beceri isteyen hareketleri düzenlemektir. Buna ek olarak dengeye de yardımcı olur. Serebellumdaki bir hasar denge ve yürümede sorunlar yaratır (Berman ve ark. 2008).
İç kulaktaki içi sıvı dolu olan üç semisirküler kanal da dengenin sağlanmasına yardımcı olur.
Kanallar içindeki sıvının belli bir dinginliği vardır. Baş bir yöne doğru aniden hareket ettiğinde, kanallar da başla beraber döndüğü halde, bu dinginlik nedeniyle içlerindeki sıvı kısa bir süre sabit kalır. Böylece birey, ani pozisyon değişikliği yaptığında dengesini kaybetmez.
Dengede kalabilmek için kasların gereksinimi olan gücün miktarı, ağırlık merkezinin yüksekliği ve dayanma yüzeyinin alanı ile doğrudan ilgilidir. Canlı ve cansız bir cismin dengede kalabilmesi için aşağıdaki üç fizik kuralına uyması gerekir:
Cismin ağırlık merkezi dayanma yüzeyine yakın olmalıdır.
Cismin ağırlık çizgisi dayanma yüzeyinden geçmelidir.
Cismin dayanma yüzeyi geniş olmalıdır.
Bir cismin ağırlık merkezi cismin kütlesinin merkezidir. İnsanda ağırlık merkezi ayaktayken pelvisin merkezinde, yaklaşık olarak göbek ve semfisis pubisin ortasına rastlayan yerdedir. Bu nokta, ayakta durma yüksekliğinin %55-57’sinde ve orta çizgi üzerindedir. Ağırlık çizgisi, ağırlık merkezinden geçen dikey çizgidir. Dayanma yüzeyi cismin temas ederek dengede durduğu yüzeydir.
Vücudun dengesi bozulurken ağırlık merkezinin yer değiştirmesi ve yerçekimi kuvvetinin artmasına bağlı olarak büyük olasılıkla düşme görülür. Bir iş yaparken dayanma yüzeyini genişletmek için ayakları açmak ve ağırlık merkezini dayanma yüzeyine yaklaştırmak için sırtı düz tutarak kalça ve düz eklemlerini bükmek, dengeyi arttıran iki önemli faktördür.
VÜCUT MEKANİĞİNİN DOĞRU KULLANILMASI
Hastaya bakım verirken, ayakta dururken, otururken veya yatarken doğru duruş çok önemlidir.
Ayakta durma pozisyonunda; baş dik, çene biraz önde, kalça kasları kasılı, karın kasları karın organlarını destekleyecek şekilde gergin, göğüs önde, kollar vücudun iki yanında, el ayası içe dönük, ayaklar karşıya bakar şekildedir. Bu duruş, sağlığı olumlu yönde etkiler, solunum ve dolaşım düzenlidir, kas tonüsü düzenlidir, kas tonüsü korunur ve enerjiden tasarruf edilir.
Oturma; vücut mekaniğine uygun otururken baş dik, çene ileride, vertebra dik ve sandalyenin arkalığına tamamen temas etmiş durumdadır. Popliteal arteri (diz arkasındaki arter) korumak için dizler sandalyenin oturma kısmından biraz ayrı, ayak tabanları ise yere tam basar şekildedir.
Yatma; yatak düz ve sert olmalıdır. Baş extansiyon (geriye doğru) ve fleksiyonda (öne doğru) olmamalı, başın altına konana yastık omuz yüksekliğinde olmalı ve omuzlara kadar inmelidir (Taylor ve ark. 2008).
VÜCUT MEKANİĞİ İLKELERİ
Ergonomik yaklaşımda önce amaçlar belirlenir daha sonra iş gerçekleştirilir, işin hemşireler veya makineler tarafından mı yapılacağına karar verilir . Ergonomik yaklaşım fiziksel koşulları optimum harekete izin verecek şekilde düzenlemeyi, işin çalışanlarda zorlanmayı azaltacak yardımcı araç- gereçler sağlamayı (bel/sırt kemerleri, mekanik kaldıraçlar gibi mekanik aletler), bireylere
kapasitesinin üzerinde iş yüklememeyi, mesleki riskler ve bu riskler konusunda meslek üyelerinin eğitimini (aletlere uyumunun sağlanması) içermektedir.
Doğru vücut mekaniği hem hasta hem de hemşire için sağlığı geliştirmede ve hastalığı önlemede önemli bir yer işgal eder. Hemşire, her bir hemşirelik aktivitesi sırasında (ilaç verme, hastaya bakım verme) farklı kas guruplarını çalıştırır. Tüm bu işlerde hemşirenin verimliliğinin artması, vücut mekaniği ilkelerini iyi bilmesine bağlıdır (Potter ve Perry 2009).
Bu ilkeler ;
1. Uygun duruş ile başlayın: bir ayak diğer ayağın çok az önünde olacak şekilde her iki ayak yere düz bir şekilde basarak destek sağlar. Vücut ağırlığı her iki ayağa eşit olarak verilir. Her iki diz hafifçe bükülür, omurgaya uygun duruş verilebilmesi için kalça ve bel bükülmez. Bu şekilde vücut duruşu ile sırt, bel, boyun ve kalçanın aynı doğrultuda kalması sağlanmış olur.
2. Kaldıracağınız eşyaya yada hastaya iyice yaklaşın: gerekli yüksekliği değerlendirin. Çalışmanız için daha alçak bir durumda olmanız gerekiyorsa dizlerinizi bükün, belinizi bükmeyin. Bükme işlemi belin gerilmesine neden olur.
3. Hastaları kaldırmak yerine, onları çekerek, iterek yada kaydırarak hareket ettirin: Harekete geçmeden önce derin bir soluk alın, çünkü enerji harcamak için oksijene gereksinim vardır.
4. Hareket etmek için karın ve bacak kaslarını kasın: biseps, kuadriseps ve gluteal gibi büyük kaslarınızı kullanınız. Hiçbir zaman tek kasa yüklenmeden, diğer kasları da koordineli bir şekilde kullanarak hareket ediniz.
5. Bir eşyayı hareket ettirmeye çalışırken kasların hiperekstansiyonu nedeniyle bel incinebilir.
Bunun için vücutimize yakın olarak çalışın, böylece kasların hiperekstansiyona gelmesi engellenmiş olacaktır.
Hastayı hareket ettirirken çevreden gereken yardım alınabilir ve eğer iş birden fazla kişiyle yapılıyorsa koordineli çalışılır (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
VÜCUT MEKANİĞİNE UYGUN YATIŞ POZİSYONLARI
Hemşireler yalnız kendilerinin değil, hastalarının da vücut mekaniklerine dikkat etmelidir.
Hastaya yatak içinde doğru pozisyon verebilmek için vücut parçalarının sağlıklı ve doğru duruşlarının nasıl olduğunu iyi bilmelidir. Ayakta dik duruş pozisyonu bu konuda bir anahtar niteliği taşır. Her hastanın pozisyon gereksinimi o hastanın durumu ve hareketliliği göz önüne alınarak saptanmalıdır. Sık pozisyon değiştirme, derideki, dokudaki ve kemikteki basıncın kalkmasını ve bölgedeki normal dolaşımın yeniden uyarılmasını sağlar. Basın yarası gelişme riski olan hastalar, 1/2 saatte bir çevrileceği gibi, hastanın durumuna göre bu süre uzatılabilir. Ancak hiç
bir hasta gece uykusu dönemi hariç 2 saatten fazla aynı pozisyonda bırakılmamalıdır (Aştı ve Karadağ 2011).
Hastaya pozisyon vermek ve desteklemek için geliştirilmiş pek çok modern karyola, yatak ve araç-gereç vardır. Ancak bu imkânların olmadığı durumlarda kenarlıkları ve arka kısmı kalkabilen karyola, ortası çökmeyecek sertlikte bir yatak, ayak destek tahtası, torakanteri destekleyen rulo kum torbaları, rulo sargılar değişik boyutlarda yastık ve havlular kullanarak hastaya pozisyon verilebilir (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008, Kaya 2008).
A - Koruyucu Yatış Pozisyonları:
1.Sırt üstü (supine ) pozisyon 2.Yan (lateral) pozisyon 3.Yüzüstü (prone) pozisyonu 4.Oturur (fowler’s )pozisyonu B – Muayene Pozisyonları:
1.Dorsal Rekümbent pozisyonu 2.Knee-Chest pozisyonu
3.Litotomi pozisyonu
4.Yarıyüzükoyun (sims’) pozisyonu C - Tedavi Edici Pozisyonlar:
Ortopne pozisyonu
Trendelenburg pozisyonu (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
A - Koruyucu Yatış Pozisyonları:
Sırt üstü ( supine ) pozisyon: Hastanın vücut parçaları sanki hasta ayakta dik pozisyondaymış gibi durur. Başın altına konan yastık ile baş, boyun ve omuzlar desteklenmelidir. Kollar yanda ve vücut kasları gevşektir.
Üst kollar vücudun iki yanında uzanmalı, gövdeden biraz uzaklaştırılmalı ve yastıkla desteklenmelidir (omuzları içe dönmesi ve dirseklerin açılması önlenir). Elin kavraması için avuç içine küçük rulolar yerleştirilir. Özellikle hasta felçli ise bu gibi gereçler kullanılmalıdır (başparmağın abdüksiyonda (avuç içine doğru ) kalmaması için).
Kalça, üst bacakları ve torakanteri desteklemek için havludan yapılmış rulolar veya kum torbaları kullanılır. Böylece femurların dışa dönmesi (eksternal rotasyonu) önlenir. Ayakları dorsal fleksiyonda (bileklerdeki açının 90 derece olması) tutacak biçimde tabanlar ayak tahtası veya özel araçlarla desteklenmelidir. Desteklenmediğinde yada gergin üst yatak takımları ile sıkıştırıldığında ayaklar öne doğru düşer (planter fleksiyon) ve uzun süre bu pozisyon da kalırsa düşük ayak
(dropfoot) denilen komplikasyon gelişir (Potter ve Perry 2009, Sabuncu ve ark 1993, Taylor ve ark.
2008).
Yan (lateral) pozisyon:Bu pozisyon da sırtın çıkıntılı noktalarına (vertebralar, skapulalar, koksiks) yapılan basınç kaldırılır ve uzun süre sırt üstü yatan hasta dinlendirilir. Baş ve boyun altına omuz yüksekliğinde bir yastık konularak boynun lateral fleksiyonu (boyun omurlarının bir yöne eğimi ) önlenir.
Hastanın kolunun altta kalıp kalmadığı gözlenir. Altta kalan kol dirsekten bükülür . Avuç içi yukarıya bakacak biçimde el yastığın yanına, yüz hizasına yerleştirilir. Vücut ağırlığına bağlı alttaki kolda kan dolaşımı engelleneceğinden radyal nabız kontrol edilmeli, elin rengi ve ısısı üst kol ile karşılaştırılmalıdır. Üstteki kol, dirsekten bükülerek omuz yüksekliği korunacak şekilde yastıkla desteklenmelidir. Böylece üst kolun internal rotasyonu (içe dönmesi ) ve göğüs kafesini sıkıştırarak solunumun engellenmesi önlenir. Gerekiyorsa el içine rulo sargı verilebilir.
Altta kalan bacak, dizden hafifçe bükülür, kalça biraz geriye alınır. Bu pozisyon da omurganın düz durması sağlanır. Üst bacak alttakine göre daha fazla bükülür ve yastıkla desteklenerek internal rotasyonu (içe dönmesi) ve addüksiyonu (alttaki bacağın üstüne düşmesi) önlenmiş olur. Burada yapılan en büyük hata yastığın iki bacak arasına konulmasıdır. Hastaya arkaya devrilecek gibi ise sırt büyük bir yastıkla desteklenir (Berman ve ark 2008, Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
Yüzüstü (prone) pozisyonu:Yüzüstü yatış, gevşetici ve dinlendiricidir. Ancak birçok hasta, hastalığına bağlı olarak bu biçimde yatamaz ya da rahatsızlık duyar. Yüz bir yana çevrilmiştir.
Başın altına küçük bir yastık konularak boyun omurlarının lateral fleksiyonu (yana eğilmesi) önlenir. Kollar başın her iki yanına doğru uzatılır.
Göğüsleri ve karnı büyük hastalarda göğüs ile karın arasındaki boşluğa küçük bir yastık konulmalıdır. Böylece lumbar lordoz (bel eğiminin öne doğru çökmesi) önlenir ve solunumun rahat yapılması sağlanır.
Ayak başparmakları yatağa değmeyecek biçimde, alt bacaklar yastıkla desteklenmelidir. Böylece ayağın planter fleksiyonu ve bacakların internal yada eksternal rotasyonu (içe ve dışa dönmesi ) önlenmiş olur (Craven ve Hirnle 2009, Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
Oturur (fowler’s )pozisyonu:Bu pozisyon kardiak output‘a, solunum hareketlerine ve barsak boşaltımına yardımcı olmak için kullanılır. Ayrıca hastaya yemek yeme, seyretme ve konuşma açısından kolaylık sağlanır.
Hastaların uzun süre bu pozisyon da kalmaları yatak yaralarının oluşumunu hızlandırır. Çünkü hasta bu pozisyon da iken ayakucuna kolaylıkla kayabilir, kaymadan doğan sürtünme ve kalçalarına
binen kendi vücut ağırlığı ile sakral bölge üzerindeki deride sıyrılmalar meydana gelir. Bu yüzden hastalar yarım saatten fazla bu pozisyon da tutulmamalıdır.
Yatağın baş kısmı genellikle 45-60 derece arasında yükseltilir; bu pozisyona fowlers pozisyonu, eğer bu açı 90 derece olursa; dik fowlers’ pozisyonu, 30 derece olduğunda; semi fowlers’ pozisyonu olarak isimlendirilir. Yatak hareketli değil ise, hastanın sırtı yastıklarla desteklenirken bel ve baş kısmının boşlukta kalmamasına dikkat edilir. Böylece boynun fleksiyon kontraktürü (boyun omurgasının öne doğru eğimi) ve bel eğiminin düzleşmesi önlenir.
Hastanın kolları, omuzların normal düzeyini koruyacak şekilde yastıkla desteklenir . Dirsekleri korumak için özel araçlar kullanılabilir. Eller yastık üzerinden aşağıya sarkmayacak biçimde korunmalıdır. Böylece bileğin fleksiyon kontraktürü (el bileğinin öne düşmesi ) ve venöz dönüşün güçleşmesi nedeni ile ellerde oluşabilecek ödem önlenir. Ayrıca avuç içine rulolar yerleştirilebilir.
Bacakların eksternal rotasyonunu (dışa dönmesi) engellemek için kalça kenarlarına rulolar yerleştirilebilir. Ayrıca dizlerin arka kısımlarına küçük ve yumuşak havlular konulmalıdır. Eğer diz arkaları sert ve yüksek rulolarla desteklenirse, popliteal damarlarda sıkışmalar ve diz kontraktürleri gelişir. Bunun yanında ayak tahtası kullanılarak öne düşmesi ve hastanın kayması önlenir (Craven ve Hirnle 2009, Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
B – Muayene Pozisyonları:
Dorsal Rekümbent pozisyonu:Kollar başın arkasına çevrilmiş bacaklar bükük ve yana açık durumdadır . Kadın hastalara idrar sondası takmak için kullanılan pozisyondur.
Knee-Chest pozisyonu:Hasta dizleri üzerine 90 derece dik açı ile yatar. Kollar başın alın kısmında birleştirilir . Göğüs yere temas etmiş, genital bölge yukarıda ve dizler birbirinden açık durumdadır.
Rektal ve üretral muayene ve tedavi için kullanılır.
Litotomi pozisyonu:Hasta sırt üstü yatmış, bacaklar askıda birbirinden açık durumdadır. Vajinal, rektal, üretral tedavi ve muayene pozisyonudur.
Yarıyüzüstü (sims’) pozisyonu:Hasta yan yatırılır. Bir kol arkadadır, diğer kol önde ve başın yanındadır. Üst bacak iyice karına çekilmiş, alt bacak serbest durumdadır. Bu pozisyon genellikle bilinçsiz hastalarda ağızdan müküs drenajını arttırmak için kullanılır. Eğer ağızdan müküsün drene edilmesini gerektiren bir durum yoksa başın altına küçük bir yastık konularak boynun lateral fleksiyonu engellenmelidir. Bu pozisyon ayrıca rektal, vaginal, kolonun muayenesinde ve lavman
uygulamalarında kullanılır (Craven ve Hirnle 2009, Potter ve Perry 2009,Sabuncu ve ark. 2008, Taylor ve ark. 2008).
C - Tedavi Edici Pozisyonlar:
Ortopne pozisyonu:Kalp ve akciğer yetmezliği olan bireylere verilen pozisyondur. Hasta yatak içinde oturur durumdadır ve önüne çekilen yemek masasının üzerine konulan yastıkla desteklenir ya da sandalyeye ters oturarak arkalığın üzerine kollarını koyarak, kollarının üstüne yaslanır.
Trendelenburg pozisyonu:Hastanın ayakları 30 derece kaldırılır. Başın altından yastık alınır.
Özellikle postüral drenaj için kullanılır.
Tanımlanan pozisyonlarda destekleme işlemleri, kendi kendine hareket olanağı çok sınırlı hastalar göz önüne alınarak bahsedilmiştir. Kısmen hareketli hastalar için, daha fazla destekleme önlemleri gerekebilir (Craven ve Hirnle 2009, Potter ve Perry 2009, Sabuncu ve ark. 2008, Taylor ve ark.
2008).
HASTAYI YATAK İÇİNDE HAREKET ETTİRME TEKNİKLERİ
Hareketsizlikten dolayı kas iskelet sistemine ilişkin fonksiyon kayıpları ve deformitelerin oluşmasını önlemek amacıyla hastalara yatak içinde aktif pasif egzersizler ve koruyucu pozisyonların uygulanması gerekmektedir. Her hastanın pozisyon gereksinimi, çevirme sıklığı ve destekleme önlemleri, hastanın durumu ve hareketliliği göz önüne alınarak saptanmalıdır.
Hastaları hareket ettirme teknikleri şunlardır:
Hastayı yatağın kenarına çekme
Hastayı sırt üstü yatış pozisyonundan yan yatış pozisyonuna getirme Hastayı sırt üstü yatış pozisyonundan yüz üstü yatış pozisyonuna getirme Hastayı yüz üstü yatış pozisyonundan sırt üstü yatış pozisyonuna getirme Hastayı yatakta oturtma
Hastayı yatak kenarına oturtma Hastayı yardım alarak hareket ettirme Hastayı yataktan sandalyeye alma Hastayı sandalyeden yatağa alma Hastayı yataktan sedyeye alma
Hastayı çarşafla çekerek kaldırma (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
Hastayı Yatağın Kenarına Çekme 1. Hastaya uygulanacak işlem açıklanır
2. Yatağın baş kısmı bütünüyle ya da hastanın tolere edebileceği düzeye indirilir
3. Hemşire hastanın başucuna yakın tarafta, yüzünü ve gövdesini hastaya döner. Hastanın kolları dirsek ve bileğinden tutulup desteklenerek göğsünün üzerinde birleştirir. Bu sayede sürtünme az olur.
4. Hemşire bir elini hastanın boynunun altından geçirerek uzak taraftaki omuzu tutarken aynı zamanda ön kol ile hastanın baş ve boynunu destekler. Diğer kolunu ise hastanın sırtının en dar kısmının (kürek kemiğinin) altına koyar.
5. Hemşire vücut mekaniği ilkelerini mutlaka dikkate almalıdır (Hemşire dizlerini yatağa dayayarak destek alırken, bir ayak önde diğeri arkada olacak şekilde dizlerini büker, bel ise bükülmemelidir, bu sayede sırt düz şekilde kalır ve zayıf olan kaslar incinmeden korunur).
6. Hastanın gövdesini kendine doğru çekerken vücut ağırlığı öndeki ayaktan arkadaki ayağa iletilir bu hareket kendi vücut ağırlığından yararlanmayı sağladığı gibi vücudun uzun ve güçlü kaslarının kullanılmasını sağlar ayrıca sürtünmeyi azaltır.
7. Hastanın baş ve omuzları yatağın kenarına alındıktan sonra, kalça hizasında durulur. Bir kol hastanın belinin altından, diğeri de kalçasının altından geçirilir. Üst gövde gibi kalça kısmı da yatağın kenarına çekilir.
8. Son olarak kollar hastanın dizlerinin ve ayak bileklerinin altına geçirilerek, bacaklarda yatağın kenarına alınır.
9. Hastanın omurgası ve bacakları düzgün bir şekilde uzanmalıdır
Hastanın yatak kenarına alınması 3 hemşire yardımıyla sağlanacaksa, en güçlü olan hastanın kalça hizasında, daha az güçlü olan hastanın başı ve en az güçlü olan hemşire de ayak hizasında durarak ve koordineli hareket ederek işlem gerçekleştirilir. (Hastanın yataktan sedyeye alınması işlemindeki gibi kavranır) (Craven ve Hirnle 2009, Potter ve Perry 2009, Sabuncu ve ark. 2008, Taylor ve ark.
2008).
Hastayı sırt üstü yatış pozisyonundan yan yatış pozisyonuna getirme:
1. Hastaya uygulanacak işlem açıklanır.
2. Yatağın baş kısmı bütünüyle ya da hastanın tolere edebileceği düzeye indirilir.
3. Hastanın çevrileceği yönün karşı tarafına geçilir ve hasta yatağın kenarına çekilir. Hastanın yakınındaki kolu göğsünün üzerine, uzaktaki kolu ise gövdesinden ileriye yerleştirilir. Böylece yan yattığında kolu gövdesinin altında kalıp sıkışmayacaktır. Hastanın düşmemesi için yatağın kenarlığı kaldırılır ve karşı tarafa geçilir.
4. Hemşire yüzünü ve gövdesini hastaya döner, bir ayağı geride, dizlerini bükerek ve yakın dizini yatağa dayayarak vücut mekaniğini kullanmak üzere pozisyon alır.
Bir eliyle hastanın uzak taraftaki omzunu, diğer eliyle de uzak taraftaki kalçasını kavrayarak hastaya yan yatış pozisyonu verir. Hastayı çevirirken vücut ağırlığını öndeki ayaktan arkadaki ayağa doğru iletir. Gerekli yerleri yastıkla desteklenir ve son olarak yatağın diğer kenarlığı kaldırılır (Craven ve Hirnle 2009, Potter ve Perry 2009, Sabuncu ve ark. 2008, Taylor ve ark. 2008).
Hastayı sırt üstü yatış pozisyonundan yüz üstü yatış pozisyonuna getirme 1. Hastaya uygulanacak işlem açıklanır.
2. Yatağın baş kısmı bütünüyle ya da hastanın tolere edebileceği düzeye indirilir.
3. Hasta, döndürüleceği yönün zıt tarafına doğru yatağın kenarına çekilir. Ayakları birleştirilir, kolları da gövdesine iyice yaklaştırılır. Hastanın başı, döndürüleceği yönün ters tarafına çevrilir.
Böylece hasta yüzüstü çevrildiğinde yüzü yastıkla kapanmamış olur. Yatağın kenarlığı kaldırılır ve yatağın karşı tarafına geçilir.
4. Öncelikle hasta daha önce anlatıldığı gibi yan tarafına çevrilir. Sonra da yüz üstü pozisyonuna getirilir. Hemşire tüm bunları gerçekleştirirken vücut mekaniği ilkelerine uygun davranmalıdır, bunun için; hastayı omzundan ve kalçasından çekerken vücut ağırlığı ön ayaktan arka ayağa verilir bu esnada dizler bükülü sırt ise düz olmalıdır.
5. Hastanın başı yan tarafa çevrilerek rahat soluk alabilmesi sağlanır, gerekirse küçük bir yastıkla desteklenir. Büyük yastık boyun omurlarının lateral fleksiyonuna neden olur. Eğer solunum güçlüğü belirtileri oluşursa hasta derhal yan ya da sırt üstü pozisyona çevrilir (Craven ve Hirnle 2009, Potter ve Perry 2009, Sabuncu ve ark. 2008, Taylor ve ark. 2008).
Hastayı yüz üstü yatış pozisyonundan sırt üstü yatış pozisyonuna getirme 1. Hastaya uygulanacak işlem açıklanır.
2. Yatağın baş kısmı bütünüyle yada hastanın tolere edebileceği düzeye indirilir .
3. Hasta, döndürüleceği yönün zıt tarafına doğru yatağın kenarına çekilir. Hastanın yüzü hareket yönünün ters tarafına çevrilmelidir (hastanın yüzü hareketin yönüne dönük olursa, hareket sırasında yüz ve boyun incinebilir). Hastanın bacakları yan yana uzatılmış ve kolları gövdesine iyice yaklaşmış duruma getirilir. Yatağın kenarlığı kaldırılır ve yatağın karşı tarafına geçilir.
4. Hemşire yüzünü ve gövdesini hastaya döner, vücut mekaniği doğru olarak kullanarak (bir ayak önde diğeri ise arkada, dizler bükülü ve öndeki dizi yatağa dayayarak destek alınmalı), önce hastanın uzak taraftaki omuz ve kalçası kavranarak yatağın kenarına çekilir, sırasıyla yan pozisyona sonra da sırt üstü pozisyona getirilir. Bu sırada ağırlık öndeki ayaktan arkadaki ayağa verilir.
5. Hastanın vücut bölümleri, yastıkla desteklenir, hastanın omurgasının ve bacaklarının düzgün olup olmadığına dikkat edilir ve son olarak yatağın diğer kenarlığı da kaldırılır (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008)
Hastayı yatakta oturtma
1. Hastaya uygulanacak işlem açıklanır.
2. Yatağın baş kısmı bütünüyle ya da hastanın tolere edebileceği düzeye indirilir.
3. Hasta sırt üstü pozisyona getirilir. Hemşirenin yüzü ve gövdesi yatağın başucuna dönük, yatağa yakın ayağı geride olmak üzere ayakları açıktır. Böylece hem denge sağlanır hem de hastayı kaldırmak kolaylaşır.
4. Hemşire yatağa yakın olan koluyla hastanın uzak taraftaki omzunu kavrarken baş ve boynunu destekler. Böylece baş ve boyun omurgalarının düzgünlüğü korunarak hastanın gövdesinin üst kısmı kaldırılabilir.
5. Hemşire diğer elini yatağa dayayarak destek ve dengeyi sağlar ve vücut ağırlığını öndeki ayaktan arkadaki ayağa kaydırarak hastayı oturur pozisyona getirir. Bu sırada yatağa dayanan el ile yatak itilirken yük kol ve bacaklar arasında paylaştırılır ve sırt kasları incinmeden korunur. (Craven ve Hirnle 2009, Potter ve Perry 2009, Sabuncu ve ark. 2008, Taylor ve ark. 2008).
Hastayı yatak kenarında oturtma 1. Hastaya uygulanacak işlem açıklanır.
2. Hasta dik oturur duruma gelinceye kadar, yatağın başını yükseltiniz.
3. Hastanın bel kısmına yakın durularak, bir kol ile hastanın kolunun ve üst sırt bölgesinin altına konulur, diğer kol hastanın bacaklarının üstünden geçirilir.
4. Hasta dizlerinden kavranarak tek bir hareketle bacakları yatak kenarından sarkıtılır ve gövdesi dik pozisyona getirilir.
5. Hastada baş dönmesi olup olmadığı gözlenir. Sandalyeye almadan veya yürütmeden önce de bir kaç dakika bu şekilde oturtulur (Craven ve Hirnle 2009, Kaya 2008, Potter ve Perry 2009, Sabuncu ve ark. 2008, Taylor ve ark. 2008).
Hastayı yataktan sandalyeye alma 1. Hastaya uygulanacak işlem açıklanır.
2. Hasta bir süre yatak kenarında oturtulur ve gözlenir. Bu arada terlikleri giydirilir.
3. Sandalye yatağın başucuna paralel olarak ve hastanın yüzü yatak ayakucuna bakacak şekilde yerleştirilir ve sandalyenin tekerlekleri kilitlenir. Eğer yatağın ayaklarında tekerlek varsa bunlar da sabitlenir.
4. Hastanın sandalyeye uzanması ve sandalyenin kolunu yakalaması sağlandıktan sonra, hastanın koltuk altından tutularak ona destek olunur. Hemşirenin dengede kalabilmesi için ayaklarını hafifçe yana açması gerekir.
5. Hastayla birlikte koordineli hareket edilerek önce hastanın sandalyeye geçmesi sonrada sandalye ye yerleşmesi sağlanır (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
Hastayı sandalyeden yatağa alma 1. Hastaya uygulanacak işlem açıklanır.
2. Sandalye yatağın başucuna paralel olarak, sandalye de oturan hastanın yüzü de, yatak ucuna bakacak şekilde yerleştirilir.
3. Sandalyenin tekerlekleri kilitlenir. Hasta yatağa yakın olan eli ile hemşirenin omzundan diğer eliyle de sandalyenin kolundan destek alır. Hemşire hastanın koltuk altından tutarak yatağa geçmesine yardımcı olurken hastayla birlikte koordineli hareket etmelidir. Hemşirenin bu işlem sırasında dengede kalabilmesi için ayaklarını hafifçe yana açması gerekir.
4. Son olarak hastanın ayakları yatağa kaldırılarak uygun pozisyon alması sağlanır (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
Hastayı yataktan sedyeye alma
1. Sedye yatağın ayakucuna dik açı yapacak şekilde konur, yatağın ve sedyenin tekerlekleri kilitlenir.
2. Bu işlem için en az üç kişi gereklidir;
3. En uzun boylu kişi yatağın başında olmak üzere boy sırasına göre sıralanırlar. En uzun boylu kişi (baş taraftaki kişi), hastanın baş ve omuz kısmından tutar, bir kolunu hastanın baş ve boynunu destekleyecek şekilde omzunun altından geçirir, diğer kolunu ise yanındaki kişinin kolunun hemen yanına koyar. Ortadaki kişi; bir kolunu hastanın belinin, diğer kolunu ise hastanın kalçasının altına yerleştirir. Ayakucunda duran kişi ise bir kolunu ortada bulunan kişinin kolunun hemen yanına, diğer kolunu da hastanın ayak bileklerinin altına yerleştirir.
4. Bir komutla hasta yataktan göğüs hizasına kadar kaldırıldıktan sonra sedye ye doğru dönüp tek bir hareketle sedyeye yerleştirilir (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
Ayak Tahtası Kullanma
Hastanın ayaklarını dorsal fleksiyonda tutma yeteneğinin olup olmadığı hemşire tarafından tanılanır.
Ayak tahtası banyo havlusu ile kaplanarak ayakların sert yüzeye sürtünmesi önlenir.
Ayak tahtası planter fleksiyonu (ayağın öne doğru düşmesi) önlemek için kullanılır ve özellikle oturur (fowlers’) pozisyonunda, ayak tahtası kullanılarak ayağın öne düşmesi ve hastanın yatak içinde kayması önlenerek sürtünmeden doğacak olan bası yaralarının oluşması önlenmiş olur, bu nedenle ayak tahtası hastanın yatakta kaymasını önleyecek ve ayaklarını düz tutacak şekilde yerleştirilir.
Ayak tahtasına yaslanmış olan ayakların fleksiyona gelmemesi sağlanır.
Uzun süreli yatan hastaların ayaklarına ve topuklarına her dört saatte bir hareket dizisi uygulanır.
Topukları ve bilekleri yatak yaraları açısından sık aralıklarla gözlenir (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
Hastayı çarşafla çekerek kaldırma
Çarşafın, hastanın bacaklarının ortasından göğüs arkasına kadar hastayı alttan kavramasına dikkat edilir. Hastanın oturma konumunda olmasına yardım edilerek çarşaf üst uçlarından tutulur.
Daha sonra çarşafın alt uçlarından kavranır. Bir ayak hareket yönünde, diğer ayak ve vücut ağırlığı hastayı yataktan hafifçe ve kısa süreli kaldırmak için kullanılır. Ağır hastalar için her iki tarafa ikişer kaldırıcı personel olmalıdır (Potter ve Perry 2009, Taylor ve ark. 2008).
KAYNAKÇA
1. Alpay Ş., Atalay M., Çakırcalı E. Ve ark. Hemşirelik Esasları El Kitabı, Birlik Ofset Matbaacılık, İstanbul, 1987
2. Aştı T.A., Karadağ A. (Çev. Eds), (2011), Klinik Uygulama Beceri ve Yöntemleri. Adana: Nobel Kitabevi
3. Berman A., Snyder S.J., Kozier B., Erb G. (2008). Kozier & Erb’s Fundamentals of Nursing. 8.
Ed. New Jersey: Prentice Hall.
4. Craven R.F., Hirnle CJ. (Eds.) (2009), Fundamentals of Nursing: Human Health and Function(6th ed) Philedelphia: Lippincott Williams&Wilkins.
5. Kaya N. (2004) NANDA Hemşirelik Tanıları, Hemşirelik Bakımının Sonuçları (NOC) ve Hemşirelik Girişimleri (NIC) Sınıflama Sistemlerinin İlişkilendirilmesi. Florence Nightingale Hemşirelik Dergisi, 13(52), 121-132.
6. Kaya N. (2008) Hareket Aktivitesi. Hemşirelik Esasları Uygulama Rehberi, ed. K. Babadağ, T.
Aştı, 301-333,İstanbul Medikal Yayıncılık Ltd. Şti.
7. Potter, P.A.,Perry,A.G. (Eds), (2006), Clinical Nursing Skills & Techniques Fundamentals of Nursing (6th ed.), Missouri: Mosby Inc.
8. Potter, P.A.,Perry,A.G. (Eds), (2009), Fundamentals of Nursing, Missouri: Mosby Inc., St Louis.
9. Sabuncu, N., Babadağ, K. ve Arkadaşları, “Hemşirelik Esasları”, Açıköğretim Fakültesi Yayınları, No:225, Eskişehir, 1993.
10. Sabuncu N., Alpar Ş.E., Karabacak Ü., Karabacak B.G., Şenturan L., Orak N.Ş., Şahin A.O. (2008) Hemşirelik esasları Temel Beceri Rehberi (1. bs.) İstanbul: İstanbul Medikal Yayıncılık Ltd Şti, s:1-5.
11. Taylor C., Lillis C.,Lemone P., Lynn P. (Eds.) (2008) Fundamentals of Nursing The Art and Science of Nursing Care, (6th ed.) Philedelphia: Lippincott Williams&Wilkins.
12. Ulusoy M.F., Görgülü R.S. (2001) Hemşirelik Esasları Temel Kuram Kavram İlke ve Yöntemler, 5. Baskı Ankara.
