·ı. Uluslar ara'sı Balkanlarda Tarth ve KOltur Kongresi
ONURKURULU
•!• Prof.Dr. Mehmet DURMAN
•!• Prof.Dr .. Enver HASANI
•:• Prof.Dr. Turan YAZGAN
KONGRE KOORDİNATÖRLERİ
•!• Prof.Dr. Recai,COŞKUN
•!• :Prof.Dr. Sedat KUQI .
YÜRÜTME KURULU .
•!• Do·c;.Dr. Salim ASLANLAR
Sakarya Üniversitesi Rektörü Prlştine Üniversitesi Rektörü
Türk Dünyasi Araştirmalan Vakfi Başkam
Sakarya Üniversitesi S.B.E. Müdürü Priştine Onlve~i~esi F!loloji Fakültesi
•!• Yrd.Doç.Dr. Ferruh TUZC~OGLU
•!• Yrd.Doç.Dr.'Ail TAŞ
Sakarya Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Sakarya: Üniversitesi · Saka/ya Üniversitesi
Sakarya Ün~versitesi Sakarya ün~versitesi Sakarya Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Saka,rya Üniversitesi Sakarya· Üniversitesi Sakarya priiversltesi Sakarya Üniversitesi
$akarya Üniversitesi . Sakarya Ü~iversitesl
Sakarya Üniversitesi
· •:• Yrd.Doç.Dr. Köksal ŞAHİN
•!• Yrd.Doç.Dr. Hayrettin ·zENGİN
•!• Öğr.G.ör.·Cemal EROGLU
•:• Arş.Gör. Umut Sanem ÇİTÇİ
•!• Arş.Gör. Adem AKBIYIK·
•!• Arş.Gör; Mustafa YILDIRIM
•!• · Ergin JABLE
•!• Nalan KAZAZ
•!• Yusuf ÇESTENECİ
~· Ferdi KOVAÇ
•!• Aqran İSLAMi
•!• Murtezim İDRİZİ
•!• Reşat BİLBİLOSKİ
*
Kitapta Yer Alan Bildirilerdeki Görüş ve Düşür:ıceler Yazarın Sorumluluğuiıdadır.l.Uiuslararası Balkanlarda Tarih ve KOitOr Kongresi
===-====
XIX. YÜZYILDA KOSOVA'DA BULUNAN SULTAN.I. MURAT TÜRBESİNİN TAMİRİ GİRİŞİMİ {1840·1872)
Mehmet DEMİRYÜREK1
ÖZET
Bu bildirinin amacı 1840-1872 yılları arasında Kosova'da bulunan Sultan I. Murat türbesinin tamiri ile ilgili teşebbüsleri ve bununla ilgili gelişmeleri arşiv belgelerine dayanarak açıklığa kavuşturmaktır. Ayrıca konuyla ilgili mevcut bazı bilgi
yanlışlıkları da düzeltllecek ve konuyla ilgili şimdiye kadar çalışmalarda bulunmayan
yenı bilgiler ortaya konulacaktır.
Bilindiği üzere Osmanlı Padişahı I. Murat 1389 yılında ı. Kosova Savaşı sonunda
şehit olmuştu. Sultan Murat için burada bir türbe yaptırılmış ve türbedarlığına da
çeşitli kişiler tayin edilmiştir.22 Kasım 1848 tarihinde torbadar Ali Bey adlı bir
kişiydi.
Sultan Murat türbesi hakkında geniş bilgi veren Raif Vırmıça türbenin hangi yıllarda
tamir edildiği konusunda da çeşitli bilgiler vermekte ise de bu çalışmada bahsedeceğimiz tamir çalışmalarından sadece Iki cümle lle bahsetmekte ve başka
bilgi vermemektedir. Yine türbenin 18-:40 ve 1872 yıllarındaki tamiratlarından da bahsetmemektedlr. Bu nedenle. bu· çalışmanın önemli bir eksikliği gldereceğlne
lnanmaktayız.
Anahtar l<elimeler: Kosova, Sultan ı. Murat, Türbe ı. GİRİŞ
Kosova'da Sultan Murat Türbesi'nin İnşası
Gazi Sultan Murat Türbesi Kosova'daki en eski Osmanlı mimari eseri olarak bilinmektedir. Bununla birlikte türbenin ne zaman Inşa edildiği hakkında bir bilgi ·
olmayıp 14. yy. sonlarında Inşa edildiği düşünülmektedir.Türbe, "Priştine-Vıç1tmn yolunun sağ tarafinda, yani Plriştine'den 6 km uzakliktaki bir ovada yer almaktadw."
(Vırmıça,1999:10) İsmail Hakkı Uzunçarşılı'ya göre "Sultan Murad I ölünce, iç
1 Doç.Dr.,Lefke Avrupa Üniversitesi
139
Mehmet Demiryürek
uzuvlan Çikanidiktan sonra, şehit düştüğü yere defnedildi. Daha sonralan cesedi
oğlu Yakup Bey'in cesedi ile beraber Bursa'ya gönderlferek Çekirge'deki türbeye
--defnedlfmiştir-.--S&Itan-Murad-J!in-yaralarıdJğJ-ve--eldüğiJ-yere--!!Meşhed-i - - - Hüdavendigar" ad1 verilen bir türbe yapiimiş ve daha sonra da bir cami ilave
edilmiştir." (Uzunçarşılı,1997:595) "Piriştine'ye birkaç km mesafede oran Kosova sahrasmda Sultan I. Murat hOdavendiga_r'm şehit olduğu yerin yakmmda bulunan türbesi hala Kosova/1 MüsWmanlann ziyaret yer/dir." (Yüksel,1999:301) Türbe 17.
Yüzyılda hem tamir edilmiş hem de korumaya alınmıştır. İ.Aydın Yüksel'in
belirttiğine göre, "Evliya Çeleb/ye göre, Melek Ahmet Paşa ile, ziyaretleri s1rasmda türbeyi bak1msJz bulan Paşa, etrafina bir duvar çektirip bir türbedar ve Plriştine
ayanm1 naz1r tayin etmiştir." (Yüksel,1999:301)
XIV. yüzyıl sonlarında yapılan ve varlığını yaklaşık SOO y~ldır sürdüren türbe birçok kez tamir edilmiş olmalıdır. Bizim sözü.nü edeceğimiz tamirat 1840-1872 yılları arasında gerçekleştiriimiş olanlardır. Belgelerde söz konusu türbe "meşhed-1 ali","meşhed-i şerif'~ "türbe-i şerif'~ "türbe-i muattara" ve"türbe-i münife"gibl isimlerle anılmaktadır.
Türbe'nin 1840 Yılında Geçirdiği Tamirat
1840 yılında türbenin tamiri için 6000 kıyye (okka) bakır kullanılmıştır. Sadrazam
tarafından padişaha yazılan 29 Z 1255 (1840] tarihli yazıya göre, Sultan I. Murat'ın
türbesinin tamiri için 6000 okka bakır ger'ekmekteydi. Evkaf Nazırı söz konusu 6000 okka bakırın ücretsfz olarak "darbhane-i amire" tarafından temin verilmesini talep etmekte ve bu konuda padişahın onayını istemekteydi. Söz konusu yazıya göre
"vak1a takrir-i mezkOrda gösterildiği vechile zikr olunan nuhasm sarf olunacak mahalli ebniye-i saireye mürnasil o/mayub türbe-i münife-i mezkOrenin mevaki-i mukteziyesine sarf olunacağma ve miktan dahi pek de külliyetti olduğuna mebni teberrüken darphane-i amireden bila-bedef itasl'' ( BOA, Tasnifin Kodu:C.EV, Dosya no:278, Gömlek No: 14163) padişahça da uygun bulunımasının hemen ardından
çalışmalara başlanacağı bildirilmektedir.Evkaf Nazırının talebini inceleyen Sultan Abdülmecid söz konusu türbenin diğer binalara benzemediği için ne gerekiyorsa
yapılması konusunda emir vermiştir. 1840 yılında başka bazı tamir işleriyle birlikte türbenin tamir işleriyle Piriştineli Cinpaşa-zade Mustafa Bey görevlendirilmiştir. İlgili belgeye göre, SÖZ konusu bölgede bir köprü ile birlikte "Kosova nam mahalde merhum Sultan Murat Han türbesinin tamiri ve sancaktan Gazi Sultan Mestan'm türbesi tamir/" için 3500 kuruş harc~nması kararlaştırılmıştır (BOA, Tasnlfin Kodu:C.NF, Dosya no.3, Gömlek No:102).
=:::::=::::~-;:::::::.-.':'::;::::-.::::::::::-.::~;:::;-_-_~===.:::::-=:::::.:::::..=::·:::::-_-.::::.-.:=--=--==::::::::=_~;:'.::::::-:::::::-:.'::::::=:::::-:===:::::::
XIX. Yüzyılda Kosova'da Bulunan Sultan ı. Murat Türbesının Tamiri Girişimi ( 1840· 1872)
= ..,.
==·===·-·=====·:."'==-~-===.Türbenin 1848 Yılınd.;"i<i Türbedarı
1848 yılında türbenin yer aldığı Kosova bölgesi Üsküp Sancağı dahilindeki Priştine Kazası'na bağlı bulunuyordu. İ.Aydın Yüksel'e göre, 17. Yüzyılda Melek Ahmet Paşa türbe için bir türbedar tayin etmlştL (Yüksel,1999:301) İ.Aydın Yüksel türbedarın ismi konusunda bir şey yazmamakla birlikte, türbenin türbedarlığını 400 yıldır
yapmakta olan Buharalı bir aileden bahsedilmektedir. 16 Ağustos 2008 tarihli olan ve Cihan Haber Ajansı'ndan alındığı belirtilen ve internette yer alan bir habere göre türbenin hal-i hazırdaki türbedarı Saniye Türbedar'dır. Saniye Türbedar tedavi için Ankara GATA'ya getirildiği zaman ailesinin kökünün Özbekistanlı olduğunu ve 400
yıldır türbenin türbedarlığını kendi ailesinin yaptığını belirtmiştir .. (http:
1
/www. ha beri er. com/ sultan-m~ rat-tu rbesi-400-ylld ir-ozbek -tu rbed ar-haberi/) 22 Zilkade 1264 [22 Ekim 1848] tarihli bir belgeye göre "Cenetmekan Sultan Murad Han-1 ewel tabe-serahu Hazretlerinin meşhed-i alilerine Buharall Hacı Ali Efendi"aylık 300 kuruş maaş ile tOrbedar tayin edilmiş bulunuyordu. Kaza meclisi durumu
"ba-mazbata ilam ve fnha" etmiş ve adı geçen· kişiye "kaza-i mezkür emvalinden"
arada bir miktar para yeriimiş ise de, aci\ geçen Hacı Ali Efendi'ye berat
verilmediğinden, Hacı Ali maaşını tam olarak1 alamamıştır. Bu nedenle türbedar Buharalı Hacı Ali sıkıntıya düşmüştür. Sa~razamlık makamından yazılan söz konusu
yazıya göre, Buharalı Hacı Ali Efendi'ye hem geçmiş maaşlarının ödenmesi hem de türbedarlık heratı verflmesi Için· Hacı Ali Efendi "ba-l/am ve mazbata" İstanbul'a gelmiş bulunuyordu. Sadrazamlık yazısı 1 Ağustos 1262 [13 Ağustos 1846]
tarihinden itibaren Buharalı Hacı Ali Efendi'nin aylık 300 kuruş maaşla Sultan Murat türbesine türbedar tayin edilmesi Için gerekenin yapılmasını istemekteydi (BOA, Fon Kodu:A.AMD., Dosya No:S, Gönlek No.98).
1862 Yılında Kosova'da Bulunan Sultan Murat Türbesi'nin (Meşhed-i Hüdavendigar'ın) Tamiri
1862 yılında Kosova sahrasında bulunan Sultan Murat türbesinin tamire ihtiyacı olduğu anlaşılmış ve Üsküp Valiliği tarafından bir keşif çalışması yaptınlarak durum istanbul'a bildirilmiştir. Bu çalışma sonunda türbenin 5,660 kuruşluk masrafla tamir edilebileceği anlaşılmıştır. 27 Ekim 1862 tarihinde tamirat için Üsküp valiliğine onay
verilmiş ve hazinece gerekenierin yapılması Için hemen işlemlere başlanması lstenllmişti. ·su arada türbenin "sanduka-1 latifesinin püşidesiyle pencere perdelerinin dahi" yenilenmesinin gerekli olduğu Üsküp valisince ayrıca bildirilmiştir.
Konu Evkaf Nezaretlni de ilgilendirdiğinden Evkaf Nezareti de .durumdan haberdar
edilmiştir (BOA, Fon Kodu:MKT.MHM, Dosya No:250, Gömlek No:9).
=====•:=-= = " ' -..,..= -:==.::..--·== = = = = =
141
Mehmet Demıryürek
-===--==== ·---· ··----
Konuyla yakından llgilenmesi gerekli bir diğer kurum hazine, yani Maliye Nezareti
olduğu Için ona da bir yazı gönderilmiştir. Söz konusu yazıya göre, "Sultan Murad - Ran-1. Gazr RazreflefininKosova sanrasmda J<ain moşerref tarbe-i şerifleri harab olduğundan keşfi muclbince beş bin alt1 yüz kusur kuruşla icra-yJ tamiri Üsküp Valisi devletli Paşa hazretlerl" tarafından bildirilmiş ve adı geçen türbenin tamiri yapılması
gerekli önemli Işlerden addedilmiştir. Bu nedenle hiçbir şekilde gecikme olmaması
ve gereken tamiratın yapılması için Üsküp Valisine telgraf gönderilmiştir. Ayrıca gerekli masrafın hazinece karşılanması için çalışmalara şimdiden başlanması da gerekli bulunmuştur ( BOA, Fon Kodu:MKT.MHM, Dosya No:247, Gömlek No:99).
1862 yılında türbenin tamiri için 5,660 kuruşluk bir masraf öngörülmüş olmasına rağmen 1864 yılına gelindiğinde tamir için gereken masrafın belirlenmesi için yeni bir keşif çalışmasının yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu arada Sultan Murat'ın türbesi ile birlikte aynı yerde bulunan Sultan Murat'ın bayrakdan Gazi Mestan'ın türbesinin tamiri de öngörülmüştür. 29 Şevval 1280 [6 Nisan 1864] tarihli belgeye göre,
yapılan keşif sonucunda Gazi Sultan Murat Han Hazretlerinin Kosova'da bulunan türbesinin tamiri için, 3,450 kuruş ve sancaktarının türbesinin tamiri için ise 2,500
kuruş para gerektiği anlaşılmıştır. Bu arada Sultan Murat türbesinin bir türbedarının
var olduğu anlaşılmaktadır. Zira belgeye göre, türbe civarında türbedarların
"iskanma mahsus ve meşrOt" evler bulunmaktadır ve hem türbe hem de türbedara alt ev daha önce Nasuh Efendi aracılığıyla tamir etiiriimiş ve 64,296 kuruş harcanmıştır. Kosti Kalfa tarafından yapılan tamiratın masrafı ise "bir yOk dokuz bin alti yaz bir buçuk" kuruş olmuştur. Bu arada torbedarlardan Hüsnü Efendi
aracılığıyla türbenin bahçesi de tamir. edilmiş ve bu iş için de 8,668 kuruş
harcanmıştır. Sonuç olarak Evkaf Nezaretl bu konularda harcama yapabilmek için
Padişah izni talep ediyordu. 8 Nisan 1864 tarihli yazıdan bu konuda padlşah onayının alındığı anlaşılmaktadır (BOA, Fon Kodu:İ.DH, Dosya No:524, Gömlek No:36107).
Sultan Murat Türbesi İçin 1866 Yılında Hazırlanan Kitabe
1866 yılında Sultan Murat türbesinin tamir işlemi tamamlanmış bulunuyordu. Bu arada türbe için bir de -l;ıelki de tamiratı anlatan- bir kitabe yaptırılması düşünülmüş olmalı ki, Üsküp· Evkaf Müdürü Rauf Bey böyle bir girişimde
bulunmuştur. Rauf Bey türbenin tamiratı vesllesiyle şiir şeklinde bir tarih düşmüş ve
hazırladığı şiiri onay Için İstanbul'daki Evkaf Nezareti'ne göndermiştir. İlgili şiir Evkaf Nezareti tarafından 9 Şaban 1282 [16 Ocak 1866] tarihinde Sadarete
gönderilmiştir. Sadaret ise söz konusu şiiri 14 Ramazan 1282 [31 Ocak 1866) tarihinde padişah onayına sunmuştur. Sadaretin yazısına göre, şiir oldukça güzel
142
XIX. Yüzyılda Kosova'da Bulunan Sultan I. Murat Türbesının Tamiri Girişimi (1840-1872)
yazılmış olup türbenin kapısı üzerine yazdırılması Padişah Hazretlerinin iznine bağlı
bulunuyordu. Söz konusu şiirin türbenin kapısı üzerine yazdırılması, bir başka deyişle kitabenin türbenin kapısı üzerine yerleştirilmesi Için 15 Ramazan 1282 [1 Şubat 1866) tarihinde Irade-i seniyye hasıl olmuştur (BOA, Fon Kodu:İ:DH. Dosya No:545, Gömlek No:37952).
İrade-i senlyye hasıl olduğuna göre bu kitabenin ilgili yere konulduğu ancak sonradan kaybolduğu düşünülebilir. Çünk9 Raif Vırmıça'nın eserinde zikrettiği kitabe 1909 yılına ait olup mısraların yazarı "Şefket" adlı bir şairdir (Vırmıça,1999:12-13).
1872 Tarihinde Priştine Vilayetine Gönderilen Yazı
1872 yılına gelindiği zaman türbenin yeniden tamire muhtaç durumda bulunduğu anlaşılmaktadır. Prlştine Vilayeti ile Maliye Nezareti'ne gönderilen 27 Ramazan 1289 [28 Kasım 1872]· tarihli bir yazıya göre, ''Cennet-mekan Sultan Murat Han Hazretlerinin Kosova'da ka/n türbe-i şerifesiyle müştemi!atmdan baz1 mahal!erln harabiyyeti ve on beş bin kuruş Jamyta imkan-I termim ve tanzimi"nin mümkün olduğu haber alınmıştı. Söz konus~ yerlerin "metanet ve rasanetlne dikkat ve itina k1/mmak üzere ot miktar masrafi~ icra-y1 tamtr/yyeti mukteziyt:si" içinse padişah
onayı gerekmekteydi.(BOA, Fon Kodu:MKT.MHM, Dosya No:442, Gömlek No:88) 20 Ramaz.an 1289 [1 Aralık 1872] tarihinde durum Sultana arz edilerek söz konusu
tamiratın 15000 kuruş masrafla gerçekleş_tlrilmesi ~ususunda onay istenilmlştir.
Ertesi gün, yani 21 Ramazan 1289 [2 Aralık 1872] tarihinde konuyla ilgili padişah onayı alınmıştır.(BOA, Fon Kodu:İ.MMS, Dosya No.44, Gömlek No:1847)
Türkiye'de Cumhuriyet İdaresinin Kurulması ve Sultan Murat Türbesi Kosova'da bulunan Sultan Murat türbesinin Osmanlı Dönemi'nde olduğu gibi Cumhuriyet döneminde de zaman zaman tamir edilerek günümüze kadar ayakta
kalmasının sağlandığı anlaşılmaktadır. Başbakanlık Cumhuriyet Arşlvi'nde bulunan 9 Temmuz 1942 tarihinde TC Dış İşleri Bakanlığı tarafından Başbakanlığa bir yazı göndermiştlr. İlgili yazıya göre "Piriştlne yakmmda kain Sultan Murat türbesinin bugün hiçbir taraftan tahsisati katmamiŞ olduğunda_n, bakimSlZ bir hale düşebi/eceği
hakkmda Tiran Konso/osluğumuzdan" 27 Mart 1942. tarih ve 5382./58 sayılı bir yazı alınmıştır. Dış İşleri Bakanlığı'nın bu yazısıyla durum Başbakanlığa iletilmlştir. {BCA, 030.10.2.33.573.22.)Türbe son olarak, Cihan Haber Ajansının 16 Ağustos 2008 tarihli haberine göre, TC Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yeniden restore ettirilmiştir (http://www.haberler.com/sultan-murat- turbesi-400-yildir-ozbek-turbedar-haberi/).
==========~~===================-·~~======;
143
Mehmet Demıryürek
Sonuç
Kosova'da bulunan ve yaklaşık SOO yıldır ·varlığını koruyan Sultan Murat türbesi Balkanlardaki Osmanlı varlığını kültürel olarak yaşatmaktadır. Türbe Osmanlı
döneminde olduğu gibi Cumhuriyet Dönemi'nde de birçok kez tamir ettirilerek bugüne kadar ayakta kalmayı başarmış Osmanlı mimari eserlerinden biridir.
1840-1872 yılları arasında türbenin ve müştemilatının zaman zaman tamir edildiği görülmektedir. Yaklaşık 30 yılı kapsayan söz konusu dönemde türbe için 6000 okka
bakır sarf edildiği gibi yaklaşık 25.000 kuruşluk bir masraf da yapılmıştır. Ayrıca
hem türbe ve bahçesi için hem de türbed~lrın evi Için toplam ı milyon seksen iki bin 565 buçuk kuruş harcanmıştır. Dolayısı ile harcanan toplam paranın yaklaşık olarak 1 milyon yüz' yedi bin beş yüz altmış beş buçuk kuruş harcandığı söylenebilir. Bu harcamaya türbedarın maaşı dahil değildir.
Kaynakça
A.Arşiv Belgeleri
!.Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA1 İstanbul)
1.BOA, Tasnifin Kodu:C.EV, Dosya no:278, Gömlek No: 14163 2.BOA, Tasnlfin Kodu:C.NF, Dosya no.3, Gömlek No:102 3.BOA, Fon Kodu:A.AMD., Dosya No:S, Gönlek No.98 4.BOA, Fon Kodu:MKT.MHM, Dosya No:250, Gömlek No:9 S.BOA, Fon Kodu:MKT.MHM, Dosya No:247, Gömlek No:99.
6.BOA, Fon Kodu:İ.DH, Dosya No:524, Gömlek No:36107 7.BOA, Fon Kodu:İ:DH. Dosya No:545, Gömlek No:37952 8.BOA, Fon Kodu:MKT.MHM, Dosya No:442, Gömlek No:88 9.BOA, Fon Kodu:İ.MMS, Dosya No.44, Gömlek No:1847
2.Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA1 Ankara)
1.BCA, 030.10.233.573.22.
B.Kitap ve Makaleler
http:/ /tr. wikipedia .org/wiki/Kosova_Sultan_Murat_ T%C3%BCrbesi.
http:
1
/www. ha beri er .com/ sul ta n-murat-turbesi -400-yildir-ozbek -tu rbedar-ha beri/144
XIX. Yüzyılda Kosova'da Bulunan Sultan I. Murat Türbesının Tamiri Girişimi (1840·1872) Uz~~ça;;;ıı, t.·H-~M~rad_,İ:·.::::İ=A=,=C=il=t:=s=,=E=s::;:kı=·ş=e=hi=r=l=9=9=7=======--'====::~== .
Vırmıça, Raif; Kosova'da Osmanlı Mimari Eserleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999
Yüksel, İ.Aydın; Rumeli'de TOrk eserleri, Osmanlı, Cilt:9, Ankara 1999
=--·~.,..,...-::::·====
145
