ÖĞRETMEN
KILAVUZU
ENGELİ OLAN ÇOCUKLAR İÇİN KAPSAYICI ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİ
ÖĞRETMEN
KILAVUZU
ENGELİ OLAN ÇOCUKLAR İÇİN KAPSAYICI ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİ
1. ENGELİ OLAN ÇOCUKLAR İÇİN
KAPSAYICI ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİ PROJESİ ...6
1.1. Proje Çıktıları ...8 2. KILAVUZ HAKKINDA ... 10 3. KAPSAYICI EĞİTİM ... 14 3.1. Kapsayıcı Eğitimin Kavramsal ve Kuramsal Çerçevesi ... 15 3.2. Kapsayıcı Eğitimin Bileşenleri ... 22 3.2.1. Erişim ... 22 3.2.2. Katılım ... 23 3.2.3. Destek ... 25 3.3. Kapsayıcı Eğitimin İlkeleri ... 27
4. ENGEL VE ENGEL TÜRLERİ ... 30
4.1. Zihinsel Engel ... 30 4.2. İşitme Engeli ... 31 4.3. Görme Engeli ... 31 4.4. Ortopedik Yetersizlikler/Süreğen Hastalıklar ... 32 4.5. Dil ve Konuşma Bozukluğu ... 32 4.6. Öğrenme Güçlüğü ... 33 4.7. Otizm Spektrum Bozukluğu ... 33 4.8. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ... 34 4.8.1. Dikkat Eksikliği ... 34 4.8.2. Hiperaktivite / Dürtüsellik ... 34 4.9. Risk Grubu Çocuklar ... 35
5. KAPSAYICI EĞİTİMİN ÖNÜNDEKİ ENGELLER VE BU ENGELLERİN ÜSTESİNDEN GELME ... 36
5.1. Çevre ve Tutum Kaynaklı Engeller ... 36 5.1.1. Anne-Babanın Engelleyici Tutum/Davranışları ve Baş Etme Önerileri ... 36 5.1.2. Akran İlişkileri ... 39 5.1.3. Eğitimcinin Engelleyici Tutum ve Davranışları ... 41 5.1.4. Öğrenme Ortamlarının Fiziksel Özellikleri ... 42 5.1.5. Çocuğun Yaşadığı Ortamın Uygunluğu ... 44 5.1.6. Öğretmen ve Aile Arasındaki İş Birliğinin Zayıflığı ... 45 İÇİNDEKİLER
5.2. Birey Temelli Engeller ... 46
5.2.1. Çocuğun Gelişimsel Özellikleri ... 46
5.2.2. Öğretmen-Çocuk İlişkisi ... 47
5.2.3. Çocuk ve Öğretmen Arasındaki Güvensizlik ... 47
6. KAPSAYICI ÖĞRENME ORTAMLARI: EVRENSEL TASARIM İLKELERİ ... 48
7. KAPSAYICI ÖĞRENME ORTAMLARINDA PAYDAŞLARIN ETKİLEŞİMİ VE DESTEĞİ ... 52
7.1. Okul Yönetimi ve Kapsayıcı Eğitim ... 52 7.2. Kapsayıcı Eğitim İçin Değişim ve Yönetim ... 53 7.3. Kapsayıcı Eğitimde Öğretmenin Rolü ... 55 7.3.1. Öğretmen ve Kapsayıcı Eğitim ... 56 7.4. Aile ile Toplumun Rol ve Sorumlulukları ... 58 7.4.1. Aile, Toplum ve Kapsayıcı Eğitim ... 58
8. KAPSAYICI EĞİTİM UYGULAMALARINDA AİLE VE TOPLUM KATILIMINA YÖNELİK PRATİK ÖNERİLER ... 60
8.1. Aile-Toplum-Okul İş Birliği ve Kapsayıcı Eğitim ... 60 8.1.1. Ebeveyn Eğitimi ... 60 8.1.2. Ebeveyn Katılımı ... 60 8.1.3. Okul-Aile İş Birliği ... 60 8.2. Paydaşlar Arası Etkili İletişim Uygulamaları ... 63 8.3. Öğrenme Ortamlarında Kişilerarası İletişim ... 63 8.3.1. Kişilerarası İletişimde Dikkat Edilmesi Gereken Özellikler ... 63 8.3.2. Kapsayıcı Eğitim ve Kişilerarası İletişim İçin İpuçları ... 66 8.3.3. Öğrenme Ortamlarında Kapsayıcı Bir Dil ... 68 8.3.4. Kapsayıcı Dil Nedir? ... 68
9. KAPSAYICI EĞİTİM ORTAMININ ÖĞRENME BAKIMINDAN DESTEKLENMESİ ...70
9.1. ÇEVRENİN, MATERYALLERİN, ETKİNLİKLERİN UYARLANMASI ... 71 9.1.1. Çevrenin Düzenlenmesi ... 73 9.1.2. Materyallerin Uyarlanması ... 76 9.1.3. Etkinliklerin Çevresel Unsurlar Bakımından Uyarlanması ... 78 9.2. ÖĞRENMENİN DESTEKLENMESİ ... 80 9.2.1. Etkinlik Uygulamalarında Uyarlamalar ... 80 9.2.2. Dil Sorunları Üzerine ... 84 9.2.3. Akranlardan Faydalanma ... 85 9.3. DAVRANIŞ VE SINIF YÖNETİMİNDE YAPILACAK UYARLAMALAR ... 86 9.3.1. Problem Davranışların Tanımlanması ... 86 9.3.2. Problem Davranışların Nedenleri ... 87 9.3.3. Problem Davranışların Önlenmesi... 89
10. KAPSAYICI ÖĞRENME ORTAMLARINDA GELİŞİM VE ÖĞRENMENİN DEĞERLENDİRİLMESİ ... 98 10.1. Değerlendirme Tanımı, Temel Kavramlar, Amaçları ve Türleri ... 98 10.1.1. Değerlendirme Nedir? ... 98 10.1.2. Değerlendirmenin Amaçları ... 101 10.1.3. Değerlendirme Türleri ... 103 10.2. Kapsayıcı Öğrenme Ortamlarında İzlenmesi Önerilen Gelişim ve Öğrenme Özellikleri ... 104 10.3. Gelişim ve Öğrenmenin Değerlendirilmesinde Kullanılabilecek Değerlendirme Araçlarına Örnekler ve Bu Araçların Uyarlanmasına Dönük Pratik Öneriler ... 106 10.4. Örnek Değerlendirme Araçları ... 108 10.4.1. Bilgi Formları ... 108 10.4.2. Gözlem ve Gözlem Formları ... 112 10.4.3. Performans Görevleri ... 127 10.4.4. Dereceli Puanlama Anahtarı (Rubrik) ... 131 10.4.5 Portfolyo (Ürün Dosyası) ... 133 10.5. Öğretmenler İçin Öz Değerlendirme Uygulamaları ... 135 Örnek Öğretmen Öz Değerlendirme Formu Örneği ... 135 KAYNAKÇA ... 138 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1 Kaliteli Kapsayıcı Erken Çocukluk Eğitimi Bileşenleri ... 22 Şekil 2 Tanılama Öncesi Risk Grubundaki Çocuklar İçin Eğitim Akışı... 35 Şekil 3 Öğrenme İçin Evrensel Tasarım ... 49 Şekil 4 Lasswell’in Doğrusal İletişim Modeli ... 65 Şekil 5 Osgood ve Schramm’ın Döngüsel İletişim Modeli ... 65 Şekil 6 Davranışların İşlevleri ... 87 Şekil 7 Sınıf İçi Değerlendirme Modeli (NCCA, 2007) ... 98 Şekil 8 Öğretim Sürecinde Ölçme ve Değerlendirmenin Yeri ... 100
ENGELİ OLAN ÇOCUKLAR İÇİN
KAPSAYICI ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİ PROJESİ
1
Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti’nin eş finansmanı ile Millî Eğitim Bakanlığı Temel Eğitim Genel Müdürlüğünün faydalanıcı olduğu ve UNICEF teknik desteği ile yürütülmekte olan “Engeli Olan Çocuklar İçin Kapsayıcı Erken Çocukluk Eğiti-mi Projesi” üç yıl sürecek olup temel hedefi, kaliteli kapsayıcı eğitim sağlanması yoluyla engeli olan çocukların (3-7 yaş arası) erken çocukluk eğitimine ve ilko-kul 1. sınıfa erişimlerini artırmaktır. Bu kapsamda proje ile aşağıdaki sonuçlara ulaşılması hedeflenmektedir: SONUÇ 1 Kapsayıcı eğitime katılan tüm çocukların bilişsel, duygusal ve sosyal gelişimle-rinin iyileştirilmesi. SONUÇ 2 Engeli olan çocukların (3-7 yaş arası) ailelerinin ve çocukların bakımını üstlenen kişilerin kapsayıcı eğitim hakları, imkânları ve okul-aile iş birliğinin önemi hak-kındaki farkındalıklarının artırılması. SONUÇ 3 Karar vericilerin, engeli olmayan çocukların aileleri ve çocukların bakımını üst-lenen kişilerin, engeli olan çocukların kaliteli kapsayıcı eğitim alma haklarına ilişkin farkındalıklarının artırılması ve bu konuda desteklerinin sağlanması.SONUÇ 4
Öğretmenler ile tüm çocuklara (3-7 yaş arası) kaliteli kapsayıcı eğitim sunabi-lecekleri şekilde bilgi ve becerilerin kazandırılması.
Gaziantep Samsun Bursa İzmir Konya Antalya
6
pilot il90
pilot okul3-7
yaş arası tüm çocuklar ENGELİ OLAN ÇOCUKLAR İÇİN KAPSAYICI ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİ PROJESİ Öğretmen, okul yöneticisi ve diğer eğitim personeli Çocukların aileleri ve bakımını üstlenen kişiler1. Farkındalık yaratma ve kamuoyu-nun dikkatini çekmek üzere proje açı-lış töreni düzenlenmesi;
2. Kapsayıcı erken çocukluk eğitimi
po-litikaları ve uygulamalarını yönlendiren araştırma bulguları, modelleri ve kaynak-ları hakkında bilgi paylaşımın gerçekleştiği ulusal bir konferans düzenlenmesi ve kon-ferans çıktılarının paylaşıldığı bir bildiri ki-tapçığı hazırlanması;
3. Kapsayıcı erken çocukluk
eğitimi-ne ilişkin ulusal ve uluslararası alan-yazın taranarak, kapsayıcı eğitimin tanımları, kapsayıcı eğitimin temel il-keleri ve uygulamaların derlendiği bir masabaşı raporu hazırlanması;
4. Kapsayıcı eğitim politika ve
uygula-malarını anlamak ve engeli olan çocuklara sunulan eğitim hizmetleri hakkında bilgi edinmek amacıyla iki Avrupa Birliği ülkesi-ne çalışma ziyaretleri gerçekleştirilmesi;
5. Kapsayıcı erken çocukluk
eği-timine ilişkin mevcut mevzuat ana hatlarıyla incelenerek engeli olan ço-cuklarla çalışma, öğrenme ortamları tasarlama, öğretim, gelişimi değer-lendirme gibi eğitimin farklı süreçleri-nin uyumlaştırılmasını sağlamaya yö-nelik bir politika belgesi geliştirilmesi;
6. Proje pilot uygulamaları sırasında
öğretmen ve çocukların kullanımına su-nulacak örnek eğitim destek materyalleri (öğretmen etkinlik kitapları, çocuk etkin-lik kitapları, öykü kitapları, değerlendirme araçları vs.) geliştirilmesi;
7. Engeli olan çocuklara yönelik
mevcut hizmetlerin haritasının
çı-karıldığı, Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı’nın (BEP) güçlendirilmesine yönelik önerilerin sunulduğu ve yön-lendirme protokollerinin geliştirilme-sine yönelik önerilerin sunulduğu bir strateji belgesi geliştirilmesi;
8. Proje pilot uygulaması sırasında
gulamanın gerçekleştirildiği okullarda uy-gulamada yer alan çocukların gelişimlerine etki eden öğrenme ortamlarının ve ailelere sunulan destek sistemlerinin analizi ger- çekleştirilerek değerlendirme raporları ha-zırlanması;
9. BEP sistemini destekleyecek veya
güçlendirilmesine katkı sağlayacak destek hizmetleri ve uyarlamalara ilişkin öneriler hazırlanması;
10. Kapsayıcı erken çocukluk eğitimi
uy-gulamalarının pilotlandığı okullara devam eden çocukların gelişim ve öğrenmeleri portfolyolar aracılığıyla izlenerek çocuk-ların gösterdiği gelişime yönelik bir rapor hazırlanması;
11. Ailelerin engeli olan çocukların
eğitim hakları ve onlara sunulan im-kânlara ilişkin farkındalığı konusun-daki bilgi eksikliklerinin haritalan-dırılması amacıyla bir durum analizi gerçekleştirilmesi;
12. Engeli olan çocukların toplumun her
alanında eşit muamele görmesini sağla-mak amacıyla erken çocuklukta kapsayıcı eğitim konusunda TV spotu, kısa filmler, basın duyuruları, sosyal medya duyurula-rı, posterler, broşürler ve çevrimiçi başarı öyküleri kullanılarak geniş çaplı bir medya kampanyası gerçekleştirilmesi;
20. Gerçekleştirilen eğitimleri değerlen-dirme amaçlı bir rapor hazırlanması;
21. Öğretmenlerin kapsayıcı erken
çocukluk eğitimi üzerine mesleki ge-lişimleri izlenerek bir rapor hazırlan-ması;
22. Proje pilot uygulaması başlamadan
önce kamuoyuna projeyi duyurma ve far- kındalık yaratma amacıyla bir basın lans-manı düzenlenmesi;
23. Proje pilot uygulamasından elde
edilen izleme değerlendirme sonuçla-rının uluslararası camia ile paylaşıldı-ğı ve tartışıldıpaylaşıldı-ğı bir uluslararası kon-ferans düzenlenmesi ve konkon-feransa ilişkin bir bildiri kitapçığı hazırlanma-sı;
24. Proje sonuç ve çıktılarının kamuoyu
ile paylaşıldığı ve bu çıktıların yaygınlaş-tırılmasının hedeflendiği bir proje kapanış töreni düzenlenmesi.
13. Engeli olan çocukların eğitim
hak-ları ve onlara sunulan imkânlar ile okul-aile iş birliğinin önemine ilişkin bilgi sunmak amacıyla aile bilgilendir-me seminerleri düzenlenbilgilendir-mesi;
14.
Okullar tarafından sağlanan aile des-teğine ilişkin bir değerlendirme raporu hazırlanması;
15. Aileler için engeli olan
çocukla-rın eğitim haklaçocukla-rına ilişkin kılavuzlar, ailelerin ve toplumun genel anlamda engeli olan çocukların hakları konu-sunda bilgilendirilmesi için kılavuzlar (aile kılavuzu ve toplum kılavuzu) ve broşürler geliştirilmesi;
16. Engeli olan ve tipik gelişim gösteren
çocukların birlikte oynayabilmeleri için boş zaman etkinlikleri kitabı hazırlanarak okul bünyelerinde etkinlikler düzenlenmesi;
17. Hizmet öncesi öğretmen
eğiti-minde kapsayıcı eğitimle ilgili eğitim personelinin gereksinimlerinin karşı-lanmasına yönelik YÖK’e ve diğer ilgi-li yükseköğretim kurumlarına sunul-mak üzere bir tavsiye/öneri belgesi hazırlanması;
18.
Kapsayıcı erken çocukluk eğitimi üze-rine öğretmenlerin mesleki gelişimlerini sağlamak amacıyla öğretmen eğitim mo-dülleri (Öğretmen Kılavuzu, Eğitici Eğitimi Kılavuzu, Yönetici Kılavuzu ve Öğretmen Mesleki Gelişim İzleme ve Değerlendirme Kılavuzu) geliştirilerek öğretmen ve yöne-tici eğitimleri gerçekleştirilmesi;
19. Proje pilot uygulamasının
gerçek-leştirileceği illerde yerel eğitim yöne-ticilerine proje bilgilendirme semineri düzenlenmesi;
"Engeli Olan Çocuklar için Kapsayıcı Erken Çocukluk Eğitim Projesi" kapsamında hazırlanan bu öğretmen kılavuzu proje uzman ekibi tarafından gerçekleştiri-len öğretmen ihtiyaç analizleri çerçevesinde düzenlenen çalıştaylarda sahadan gelen öğretmen, okul yöneticileri ve akademisyenlerden alınan geri bildirimler doğrultusunda MEB ve UNICEF görüşü alınarak anaokulu, ana sınıfı ve ilkokul birinci sınıflarda görev yapan öğretmenler için hazırlanmıştır. MEB 2023 Eğitim Vizyonu’nda ifade edildiği üzere kapsayıcı ve kaliteli bir eğitim hizmetinin sağ-lanmasında, öğretmen ve okul yöneticilerinin mesleki becerilerinin geliştirilmesi öncelikli bir önem taşımaktadır. Kapsayıcı eğitim uygulamalarının başarısı bü- yük ölçüde öğretmenlerin ve okul yöneticilerinin mesleki yeterliliklerine, algıla-rına ve adanmışlıklarına bağlıdır.
Bu vizyon çerçevesinde hazırlanan kılavuz, öğretmenleri, kapsayıcı eğitim
uy-gulama örnekleri üzerinden kendi uyuy-gulamaları ile ilgili karşılaştırmalı düşün-meye ve kendi başına öğrendüşün-meye teşvik etmektedir. Bu tür bir kendi kendine
öğrenme yönteminde başarılı olmaları için, kılavuzu kullanan öğretmenlerden, yansıtma ve öz değerlendirme yapmaları beklenmektedir. Kapsayıcı eğitim, öğretmenlerin, tüm çocukların gereksinim, ilgi, tercih ve ge- lişimsel özelliklerini dikkate alarak, aynı eğitim ortamına katılımlarını ve öğren- me süreçlerini destekleme amaçlı özgün uygulama ve uyarlamalar geliştirme-sini teşvik eder. Bu kılavuzda öğretmenlerin bu tür uygulama ve uyarlamalar geliştirmesine katkı sağlayacak pedagojik bilgi ve beceriler sunulmaktadır. Bu çerçevede, kılavuzun belirgin amaçları arasında şunlar sayılabilir: Öğretmenlere kapsayıcı eğitimin kavramsal ve kuramsal çerçevesi ile temel ilkeleri hakkında bilgi sağlanması, Tüm çocukların toplumsal yaşama dahil olmalarının önünü açan kap- sayıcı eğitim konusunda öğretmenlerin farkındalık düzeylerinin artı-rılması, Öğretmenlerin kapsayıcı ortamlarında tüm çocukların gelişim ve öğ- renmesinin nasıl destekleneceği konusunda bilgi ve becerilerinin ge-liştirilmesi,
ÖĞRETMEN KILAVUZU HAKKINDA
Öğretmenlerde, tüm çocukların gelişimleri, öğrenmeleri ve eğitime katılımları ile ilgili karşılarına çıkabilecek çevre ve tutum kaynaklı zor-luklar konusunda farkındalık yaratılması, Öğretmenlerin kapsayıcı eğitim ilkelerini öğrenme ortamlarında nasıl uygulayacaklarına dair kendi yol haritalarını çıkarabilmeleri konusun-da desteklenmesi, Öğretmenlerin kapsayıcı eğitim çerçevesinde aile ve toplum ile kuru- lacak iletişimde dikkat edilecek noktalar, onların katılım ve destek-lerinin sağlanması ile ilgili izleyebilecekleri yollar konusunda bilgi ve becerilerinin artırılması, Öğretmenlerin kapsayıcı öğrenme ortamlarının (fiziksel ve psikosos-yal öğrenme ortamlarının) tasarlanması ve uyarlanması konusunda desteklenmesi,
Öğretmenlerin kapsayıcı eğitim ortamlarında tüm çocukların gelişim ve öğrenmelerinin izleme ve değerlendirilmesinde desteklenmesi.
Kılavuzu kullanan öğretmenlerden, kendi kendine öğrenme
yönteminde başarılı olmaları için, yansıtma ve öz değerlendirme
yapmaları beklenmektedir.
2023 Vizyonuna Doğru
Her çocuk ilgi, yetenek ve mizacı doğrultusundaeğitimden kariyere uzanabiliyor, potansiyelini gerçekleştirme imkanına kavuşuyor.
KAPSAYICI EĞİTİM
3
Ulusal mevzuat ve uluslararası sözleşmelerde ifade edildiği
gibi eğitim her çocuğun hakkıdır. Bu hakkın fırsat eşitliği ve
adaleti temelinde, ayrımcılık yapılmaksızın sağlanması için,
her çocuğa eğitim fırsatlarının her eğitim kademesinde,
“kapsayıcı” bir şekilde, onların gereksinimleri doğrultusunda
düzenlenerek sunulması gereklidir.
Engeli olan çocukların haklarıyla il-gili ulusal mevzuat ve uluslararası sözleşmelere bakıldığında gerçek- leştirilen politika, çalışma ve düzen-lemelerde Birleşmiş Milletler (BM) sözleşmelerinin temel kaynak teşkil ettiği görülmektedir. Bundan dola-yı, bu kılavuzda kapsayıcı eğitim, Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) ve Birleşmiş Millet-ler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafından kabul gören biçimiyle tanımlanmaktadır. Buna göre kapsayıcı eğitim tüm çocukla-rın gereksinimleri, sosyoekonomik durumları, sosyokültürel özellikleri, cinsiyetleri ve engel durumları gibi değişkenleri dikkate alarak tüm ço-cukların eğitime erişim ve katılımını
artırma ve eğitim süreçleri içindeki muhtelif ayrımcılığı azaltma hedefi güden
bir eğitim sürecidir (UNICEF, 2014). Kapsayıcı eğitim sadece erişim, katılım ve öğretmen eğitimi gibi girdilerle ilişkili olmayıp aynı zamanda bireylerde temel değer ve tutum değişimini de içerir. Kapsayıcı eğitim, tüm çocukların eğitim hakkını içeren geniş bir kavram olsa da bu kılavuzda özellikle engeli olan çocuk-ların eğitim hakkı, eğitime erişim ve katılımına odaklanılmaktadır. Uygulamada kapsayıcı eğitim, kaliteli ve amacına uygun olmak kaydıyla evren-sel bir hak olan eğitim hakkını her çocuk için gerçekleştirmeye yönelik geniş ölçekli eğitim stratejileri, etkinlikleri ve süreçlerine işaret eder (Eğitim Reformu Girişimi, 2016). Kapsayıcı eğitim, çocukların bireysel özellikleri temelinde, ilgi ve gereksinimleri doğrultusunda eğitim alabilmelerine olanak sağlar. Özellikle erken çocukluk eğitimi döneminde sunulan kaliteli bir kapsayıcı eğitim çocuk-ların gelişimi ve öğrenmesi açısından çok önemli getiriler sağlayabilmektedir. Kapsayıcı eğitim tanımlanırken özellikle uluslararası belge ve sözleşmelerde bi-reyler arası fırsat eşitliği ve adaleti fikri öne çıkarılmaktadır. Eğitimde her çocuk için fırsat eşitliği ve adaleti hususunda da ülkemizde gerekli tedbirler alınmış, düzenlemeler gerçekleştirilmiş ve eylem planları oluşturulmuştur.
3.1. Kapsayıcı Eğitimin Kavramsal ve Kuramsal Çerçevesi
Kapsayıcı eğitim tüm
ço-cukların bireysel, gelişimsel
ve sosyokültürel özellikleri,
gereksinimleri,
sosyoekono-mik durumları, cinsiyetleri
ve engel durumları doğrultu-sunda onların eğitime erişim
ve katılımını artırma ve eği-
tim süreçleri içindeki muhte-lif ayrımcılığı azaltma hedefi
güden bir eğitim süreci ola-rak tanımlanabilir.
UNICEF, 2014
T.C. Anayasası Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din,
mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.
(Ek fıkra: 7/5/2010-5982/1 md.)
Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz.
Madde 10
Kimse, eğitim ve öğretim hakkından yoksun bırakılamaz. (…) Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır.
Madde 42
Mecburi ilköğrenim çapında bulundukları halde zihnen, bedenen, ruhen ve sosyal bakımdan engelli olan çocukların özel eğitim ve öğretim görmeleri sağlanır.
Madde 12
Her çocuk, mecburi ilköğrenim çağına girdiği öğretim yılı başında (…) ilköğretim okuluna kayıt ve kabul edilir. Her veli yahut vasi veya aile başkanı, çocuğunu zamanında ilköğretim okuluna yazdırmakla yükümlüdür. (…)
Madde 46
Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet, engellilik ve din ayrımı gözetilmeksizin herkese açıktır (…)
Madde 4
İlköğretim görmek her Türk vatandaşının hakkıdır.
Madde 7
Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler alınır.
Madde 8
Hiçbir gerekçeyle özürlülerin eğitim alması engellenemez. Özürlü çocuklara, gençlere ve yetişkinlere özel durumları ve farklılıkları dikkate alınarak bütünleştirilmiş ortamlarda ve özürlü olmayanlarla eşit eğitim imkânı sağlanır.
Madde 15 1739 Sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu 222 Sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu 5378 Sayılı Engelliler Hakkında Kanun
* 573 Sayılı Özel Eğitim Hakkında K.H.K.’da her ne kadar özel eğitim gerektiren bireylerin tipik gelişen akranları ile aynı eğitim ortamlarında eğitim öğretim faaliyetlerine katılabileceği belirtilse de tanımlanan hizmetler (kaynaştırma, özel eğitim desteği, değerlendirme gibi
Özel eğitim gerektiren bireylerin, eğitsel performansları dikkate alınarak, amaç, muhteva ve öğretim süreçlerinde uyarlamalar yapılarak diğer bireylerle birlikte eğitilmelerine öncelik verilir.
Tanısı konulmuş özel eğitim gerektiren çocuklar için okul öncesi eğitimi zorunludur. Bu eğitim özel eğitim okulları ile diğer okul öncesi eğitim kurumlarında verilir.
Özel eğitim gerektiren bireyler, ilköğretimlerini özel eğitim okulları ve/veya diğer ilköğretim okullarında sürdürürler.
(Kaynaştırma) Özel Eğitim gerektiren bireylerin eğitimleri, hazırlanan bireysel eğitim planları doğrultusunda akranları ile birlikte her tür ve kademedeki okul ve kurumlarda uygun yöntem ve teknikler kullanılarak sürdürülür.
(Özel Eğitim Desteği) Özel eğitim gerektiren bireylere, her tür ve kademedeki eğitim ortamlarında devam ettiği eğitim programlarının amaçlarını gerçekleştirmek üzere özel eğitim desteği verilir. Bu amaçla bireysel ve grupla eğitim imkanları sağlanır.
(Değerlendirme) Normal akranları ile birlikte eğitim gören özel eğitim gerektiren öğrencilerin hazırlanan eğitim planındaki amaçları gerçekleştirme düzeyleri, devam ettikleri okulun sınıf geçme ve sınav yönetmeliğine göre değerlendirilir. Ancak, özür ve özellikleri dikkate alınarak sınavlarda gerekli önlemler alınır ve düzenlemeler yapılır.”
“Resmî ve özel okul öncesi, ilköğretim ve ortaoğretim okulları ile yaygın eğitim kurumları, kendi çevrelerindeki özel eğitime ihtiyacı olan bireylere özel eğitim hizmetleri sağlamakla yükümlüdür. Söz konusu okul ve kurumlarda, özel eğitim gerektiren bireylerin eğitim-öğretim görmelerini sağlamak üzere gerekli tedbirler alınır.”
Madde 4 Madde 7 Madde 8 Madde 12 Madde 14 Madde 16 Madde 24 573 Sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname*
Engeli olan çocuklar için eği-timde fırsat eşitliği vurgusu-nun yer aldığı ilk uluslararası sözleşme 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Beyanname-si’dir. İzleyen yıllarda kapsa- yıcı eğitimin gelişimini destek- leyen 1989 tarihli Çocuk Hak-larına Dair Sözleşme ve 2006 tarihli Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme uluslararası sözleşmeler olarak öne çık-mıştır. Bu sözleşmeler, taraf devletlerin engeli olan birey- lerin eğitim hakkını tanıması-nı ve fırsat eşitliği temelinde,
ayrımcılık yapılmaksızın, eği-tim hizmetlerinin bütünleşti-rici bir şekilde her seviyede
engeli olan tüm çocukları da kapsayacak şekilde düzenlen-mesini talep etmektedir. (UNESCO, 2009)
Madde 24 - Eğitim
1 Taraf Devletler engeli olan bireylerin eğitim hakkını tanır. Taraf Dev-letler, bu hakkın fırsat eşitliği temelinde ve ayrımcılık yapılmaksızın sağlanması için eğitim sisteminin bütünleştirici bir şekilde her seviye-de engeli olan bireyleri içine almasını ve ömür boyu öğrenim imkânı sağlar. Bunun için aşağıdaki hedefler gözetilmelidir:
a İnsan potansiyelinin, onur ve değer duygusunun tam gelişimi ve insan haklarına, temel özgürlüklere ve insan çeşitliliğine saygı du-yulmasının güçlendirilmesi;
b Engellilerin; kişiliklerinin, yeteneklerinin, yaratıcılıklarının, zihinsel ve fiziksel becerilerinin potansiyellerinin en üst derecesinde gelişi-minin sağlanması;
c Engeli olan bireylerin özgür bir topluma etkin bir şekilde katılımla-rının sağlanması.
2 Taraf Devletler bu hakkın yaşama geçirilmesi için aşağıda belirtilenleri sağlar:
a Engeli olan bireyler engelleri nedeniyle genel eğitim sisteminden dışlanmamalı ve engeli olan çocuklar engelleri nedeniyle parasız ve zorunlu ilk ve ortaöğretim olanaklarının dışında tutulmamalıdır; b Engeli olan bireyler yaşadıkları çevrede bütünleştirici, kaliteli ve
parasız ilk ve orta öğretime diğer bireylerle eşit olarak erişebilme-lidir;
c Bireylerin ihtiyaçlarına göre makul düzenlemeler yapılmalıdır; d Engeli olan bireylerin genel eğitimden etkin bir şekilde
yararlana-bilmeleri için genel eğitim sistemi içinde ihtiyaç duydukları desteği almalıdır;
e Engeli olan bireylere yönelik bireyselleştirilmiş etkin destekleyici tedbirler, engeli olan bireylerin tam katılımı hedefine uygun olarak, akademik ve sosyal gelişimi artırıcı ortamlarda sağlanmalıdır.
1948
İnsan Hakları Sözleşmesi
1971
BM Zihinsel Engelli Bireylerin Hakları Bildirisi
1994
UNESCO Salamanca Bildirgesi
1952
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
1989
Çocuk Haklarına Dair Sözleşme
1975
BM Özürlü Hakları Bildirgesi
1996
BM Özürlülük Strateji Belgesi
1960
UNESCO Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme
1990
Herkes İçin Eğitim Dünya Konferansı
1981
UNESCO Malaga Eğitim Önleme ve Katılım Faaliyetleri Dünya Konferansı ve Sundberg Bildirgesi
2000
Engelliler İçin Engelsiz Avrupa Tebliği
1966
BM Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi
1993
BM Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Standart Kurallar
2003
BM Özürlülük İçin Fırsat Eşitliği
2004
Avrupa Komisyonu Özürlülük Eylem Planı (2004-2010)
2006
BM Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme
2006
Avrupa Konseyi Özürlüler Eylem Planı (2006-2015)
2010
Avrupa Birliği Özürlülük Stratejisi (2010-2020)
1982
BM Engelliler İçin Dünya Eylem Programı
1982
BM Engelliler İçin Dünya Eylem Sözleşmesi
2000
Dünya Eğitim Forumu
Engeli Olan Çocukların Eğitimi ile İlgili
Uluslararası Sözleşme ve Diğer Belgeler
1989 tarihli Çocuk Haklarına Dair Sözleşmesi’ni takiben 1994 tarihli UNESCO Salamanca Özel Gereksinimli Çocukların Hakları Bildirisi yayınlanmış, bu bil-diride engeli olan bireylerin eğitim hakları ve onlara sunulan eğitim hizmetleri tanımlanmıştır. Salamanca Bildirisi’ne göre:
Eğitim, her çocuk için temel bir haktır.
Her çocuk, kendine özgü özelliklere, ilgi, yetenek ve öğrenme gereksinimle
rine sahiptir.
Eğitim sistemleri ve programları çocukların özellik ve gereksinim çeşitliliği
dikkate alınarak düzenlenmelidir.
Özel eğitim gereksinimi olan çocuklar normal okullara devam edebilmeli,
bu okullar onların gereksinimlerini karşılayabilmeli ve “çocuğu merkez alan” eğitim sistemi içinde çocukları yetiştirmelidir (UNESCO, 1994). Kapsayıcı eğitim, tüm çocukların bireysel gereksinimlerine odaklanır; farklı öğ-renme özellikleri ve hızlarını dikkate alan ve buna bağlı olarak çocuklara uygun bir program dahilinde öğrenme ortamları sunar. Ayrıca kapsayıcı eğitim, çocuk-ların farklı gereksinimleri için öğretmenlerin çabası ile birlikte diğer paydaşların iş birliği sonucunda hayata geçebilecek ve kalıcı olabilecek bir süreçtir. Bu süreç içerisinde pek çok bileşen yer almaktadır.
Çocuklar arası etkileşim Etkin ve süregelen mesleki gelişim Süregelen program değerlendirmesi Disiplinler arası iş birliği Bireyselleştirilmiş destekler Aile katılımı
ERİŞİM
KATILIM
DESTEK
* Barton, E. E. ve Smith, B. J. (2015). The preschool inclusion toolbox: How to build and lead a
high-quality program. Brookes Publishing.
Şekil 1. Kaliteli Kapsayıcı Erken Çocukluk Eğitimi Bileşenleri* 3.2. Kapsayıcı Eğitimin Bileşenleri
Kaliteli kapsayıcı bir erken çocukluk eğitiminin, erişim, katılım ve destek olarak tanımlanabilecek üç temel belirleyici bileşeni mevcuttur.
3.2.1. Erişim
Eğitime erişim, çocuklara herhangi bir ayrımcılığa uğramadan zengin öğrenme fırsatları, etkinlikleri ve ortamları sunmak, çocukları eğitim fırsatlarından alı-koyan fiziksel ve yapısal engelleri ortadan kaldırmak, “öğrenme için evrensel tasarım” temelinde eğitim çevresini düzenlemek ve bunları gerçekleştirmede teknolojiyi sürece dahil etmek olarak tanımlanabilir.
Engeli olan çocukların eğitime erişimlerini artırmak için öğrenme ortamlarında birtakım düzenlemeler yapmak gerekir. Örneğin, görme sorunu yaşayan bir çocuk için ışık düzenlemeleri yapmak ya da okuduğunu anlamakta sorunlar yaşayan bir çocuk için metinlerin sesli kayıtlar aracılığıyla çocuğa ulaştırılmasını sağlamak bu çocukların kaliteli bir eğitime erişimini kolaylaştıracaktır.
Etkinlik 1
Okulunuzda, sınıfınızda veya diğer öğrenme ortamlarında eğitime erişimi kaliteli hâle getirmek için ne tür uyarlamalar/düzenlemeler gerçekleşti-rilebilir?
Her çocuk için kaliteli bir eğitime erişim açısından... Okulumda yapabileceklerim:
Sınıfımda yapabileceklerim:
Diğer ortamlarda yapabileceklerim:
3.2.2. Katılım Eğitimde katılım, çocukların öğrenme ortamlarında öğrenme ve karar alma sü-reçlerine anlamlı biçimde katılabilmeleri olarak tanımlanabilir. Öğrenme ortamında çevre ve program erişimi desteklense de bazı çocuklar öğ-renme etkinliklerine katılmada bireyselleştirilmiş desteğe gereksinim duyabilir. Kaliteli kapsayıcı eğitim, engeli olan ve tipik gelişim gösteren çocukların aidiyet ve katılım hislerini bilinçli olarak teşvik eder ve onların katılımlarını destekler.
"Tanısı konulmuş özel eğitim gerektiren çocuklar için okul öncesi
eğitimi zorunludur. Bu eğitim özel eğitim okulları ile diğer okul ön-cesi eğitim kurumlarında verilir."
Eğitimde Katılımın Artırılmasına Yönelik Uyarlama Örneği
Arkadaşlarıyla aynı öğrenme ortamında eğitim alan ama farklı öğrenme kazanımlarına sahip bir çocuğun yaşanan sürece etkin biçimde katılımını sağlamak için onun ve diğer çocukların edinmeleri gereken kazanımların gerçekleşebileceği ortak etkinlikler geliştiril-mesi, katılımın gerçekleştirilmesini desteklemeye örnek olarak verilebilir.
Çocukların, canlıların yaşam alanları hakkında bilgi edinmesi için, sınıfa bir sepet içeri-sinde deniz canlıları maketleri getirilebilir. Tüm çocuklar bu maketlerle oyun vasıtasıyla bilgi edinirken, engeli olan çocuğa etkinlik sırasında yardım etme becerisi kazanması için yardımcı bir rol verilebilir.
Yukarıda sunulan örnekte olduğu gibi, öğrenme ortamlarında çocuklar için be-lirlenen kazanımlar farklılaşsa da çocuklar aynı etkinlikte buluşabilmektedirler. Sunulan örnekte tipik gelişen çocuklar deniz canlıları maketlerinden oluşan oyuncaklarla oynarken deniz canlılarının yaşam alanları hakkında bilgi edinir. Engeli olan bir çocuk da sosyal uyum becerilerinden olan “yardım etme” bece- risi kapsamında tipik gelişim gösteren arkadaşlarıyla birlikte çalışma şansı ya-kalar. Böylelikle, sınıfının gerçek anlamda bir parçası olarak bireyselleştirilmiş eğitim planı dahilinde kazanım elde eder.
Etkinlik 2
Okulunuzda, sınıfınızda veya diğer öğrenme ortamlarında çocukların öğ- renme sürecine katılımının artırılması konusunda ne tür uyarlamalar/dü-zenlemeler gerçekleştirilebilir?Her çocuğun eğitimde katılımın artırılması açısından... Okulumda yapabileceklerim:
Sınıfımda yapabileceklerim:
3.2.3. Destek
Kapsayıcı eğitim hizmetleri çerçevesinde sağlanan destekler, öğretmen, yöne-tici ve ailelerin kapsayıcı eğitime ilişkin bilgi, beceri ve tutumlarını geliştirmeyi hedefleyen profesyonel eğitim olanakları olarak tanımlanabilir.
Öğretmenlerin kapsayıcı eğitim konusunda hizmet içi eğitim almaları ve öğren-me ortamlarında ilgili uzmanlardan destek almaları onlara sağlanan desteğe örnek olarak verilebilir. Ayrıca bir öğretmen sınıf içinde yaşadığı sorunları azalt- mak için okulundaki daha deneyimli üç kişilik bir öğretmen ekibiyle iş birliği-ne gidebilir. Bu ekibin öğretmenin zayıf yanlarını gözlemlemesi, çözüm önerisi sunması, uygulama esnasında ona yardım etmesi ve sonucu beraberce değer-lendirerek mesleki gelişim planını birlikte hazırlamaları ve gözden geçirmeleri eğitimde sunulan desteğe örnek olarak gösterilebilir.
Etkinlik 3
Okulunuzda sunulan veya sunulmasını istediğiniz öğretmen, yönetici ve ailelerin bilgi, beceri ve tutumlarını desteklemeye yönelik eğitim olanak-ları nelerdir? Okulumda...Öğretmenlere sunulan / sunulmasını istediğim destek hizmetleri:
Yöneticilere sunulan / sunulmasını istediğim destek hizmetleri:
Etkinlik 4
Yukarıda ifade edildiği gibi kaliteli kapsayıcı bir erken çocukluk eğitiminin üç temel belirleyici bileşeni (erişim, katılım ve destek) mevcuttur. Aşağı-daki tabloda halen görev yaptığınız okulu veya daha önce görev yapmış olduğunuz başka bir okulu kapsayıcı eğitim bileşenleri açısından değer-lendirebileceğiniz bir form sunulmaktadır. Her kriter için oluşturduğunuz yanıtların gerekçelerini yazınız.Kapsayıcı Okul İzleme Kontrol Listesi Evet Hayır
Evet/Hayır Diye Yanıtlama
Gerekçeniz Okulunuz tarafından hazırlanmış stratejik plan, kapsayıcı eğitim bakış
açısını yansıtıyor mu?
Okul personelinin gelişmesi için alınan tedbirler kapsayıcı eğitim yak-laşımını yansıtıyor mu?
Okul yönetiminin hazırladığı belgeler ve gerçekleştirdiği işler kapsayıcı eğitimin özelliklerini yansıtıyor mu?
Engeli olan çocuklar okula erişebilir durumda mı?
Tüm çocuklar mevcut eğitim programına eşit ve adil biçimde katılabi-liyorlar mı?
Engeli olan çocuklar ve tipik gelişim gösteren çocukların okulda kalma süreleri eşit mi?
Tüm çocuklar okulun çeşitli bölümlerini birlikte mi kullanıyorlar? (Bah-çe, oyun odası vb.)
Çocuklar için ders dışı faaliyetler (çocuk kulübü vb.) mevcut mu? Çocuklar için okul sonrası ders dışı faaliyetler varsa, tüm çocuklar için erişilebilir mi?
Mevcut eğitim programı ve okul sonrası programlara katılım tüm ço-cuklar arasındaki etkileşimi teşvik edecek şekilde hazırlanmış mı? Okuldaki tüm öğretmenlerin iş birliği yaptığı bir okul ortamı mevcut mu? Okul personeli (özel eğitimciler de dahil olmak üzere) çocukların birey-selleştirilmiş eğitim planları konusunda iş birliği yapıyor mu?
Okul personeli (özel eğitimciler de dahil olmak üzere) çocukların eğitim programlarının uyarlanması konusunda iş birliği yapıyor mu?
Okul personeli (özel eğitimciler de dahil olmak üzere) etkin öğrenme sağla-mak için farklı öğretim tekniklerinin kullanılması için iş birliği yapıyor mu? Öğretmenler çocukların özerkliklerini destekleyecek ve eğitim program-larına katacak şekilde düzenlemeler yapıyorlar mı?
Destekleyici hizmetler uzmanlar arasında disiplinlerarası bir yaklaşımla sunuluyor mu?
Eğitim personeli fırsat buldukça iş birliği içerecek şekilde eğitimler ger-çekleştiriyor mu?
3.3. Kapsayıcı Eğitimin İlkeleri Kapsayıcı eğitim, tüm çocukların kendi gelişim ve öğrenme özelliklerine göre desteklenmesi ve her çocuğun kendine özgü özellikleriyle eğitim sürecine dahil edilmesi bakış açısını temel alan bir süreç olarak aşağıdaki ilkeleri içermektedir (UNESCO, 2009): Kapsayıcı değerleri eyleme geçirme. Her canlıya eşit derecede önem verme. Herkesin aidiyet hissetmesine yardımcı olma. Çocukların öğrenme ve öğretim sürecine katılımlarını teşvik etme. Dışlanmayı, ayrımcılığı, öğrenme ve katılım engellerini azaltma. Kültürel anlamda çeşitliliği ve herkese saygıyı eşit biçimde desteklemek için okul kültürü, politikalar ve uygulamalar geliştirme. Eğitim ve öğretim süreçlerinden geniş ölçüde yararlanmak için kapsayıcı uygulamaları kullanma. Öğrenmeyi desteklemek amacıyla çocuklar arasındaki ve yetişkinler ara-sındaki farkları inceleme. Çocukların yüksek kalitede eğitim alma hakkını kabul etme. Çocuklarla birlikte, çalışanlar ve aileler için de okulları geliştirme. Başarıların yanı sıra, olumlu okul ortamı oluşturmanın değerini vurgulama. Okullar ile okulların değerleri ve çevreleri arasındaki olumlu ilişkileri teşvik etme. Kapsayıcı eğitim yaklaşımı ile öğrenme ortamlarına dahil olmanın topluma dahil olmanın bir göstergesi olduğunun farkına varma.
Etkinlik 5
Bu ilkelerin öğrenme ortamlarında gözlenebiliyor olması, öğrenme or- tamlarının kapsayıcı eğitim açısından uygun olup olmadığının da göster- gesidir. Bu ilkeleri kendi okulunuz veya sınıfınız açısından değerlendirdi-ğinizde neler dikkatinizi çekiyor?
Okul ve/veya sınıfımın kapsayıcı eğitim ilkeleri açısından değerlendirmesi:
(Örnek: Çocukların bireysel özellikleri ne olursa olsun tüm çocuklara göz hizasında hitap etmek) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) Kapsayıcı eğitimi uygulayan bir öğretmen, sınıfındaki tüm çocukların bireysel özelliklerini ön plana çıkarmalı, tüm çocukların kendi gelişim hızında öğrenme sürecinden yararlanmasını hedeflemelidir.
Etkinlik 6
Lütfen aşağıdaki tablodaki soruları kapsayıcı eğitim ilkeleri çerçevesinde kişisel görüşünüze göre doldurunuz.
Örnek Durum:
Çocuklar, okul çıkışında bahçede top oynamak için sözleşirler. Öğretmen, çocukların top oyna-maya herkesi çağırırken ortopedik engeli olan Ahmet'i çağırmadıklarını farkeder ve konuşma-larına şahit olur. Grup içerisinden Cengiz’i yanı-na çağırıp neden Ahmet’i de oyuyanı-na dahil etme-diklerini sorar. Cengiz, Ahmet’in durumundan dolayı oyuna katılamayacağını söyleyince öğ-retmen, Ahmet’in de hakem olabileceğini ya da golleri kaydedebileceğini belirtir. Bunun üzerine Cengiz gidip Ahmet’i de çağırır ve arkadaşları-na onun hakem olacağını söyler.
Bu örnek durumda kapsayıcı eğitimin hangi il-kesinin yansımasını görüyorsunuz?
Yukarıdaki örnekten yola çıkarak öğrenme ortamlarında kapsayıcı eğitimi hâkim kılmak için nelerin gelişmesi gerektiğini düşünüyorsunuz? Kapsayıcı eğitimin sınıf ortamlarında gerçekleşip gerçekleşmediğini anlamak çoğu zaman sadece bir durumun ya da anın uygun biçimde yorumlanıp yorumlanmadığına bağlıdır. Örneğin öğretmenin az gören çocuğa “Geç arka sıraya otur!” demesi uygun bir söylem midir? Eğer öğretmen ışıktan rahatsız olan bir çocuğun yerini gereksini-me bağlı olarak o an değiştirebiliyorsa, bu durum kapsayıcı eğitim bakımından uygun bir örnek olabilir.
Engel, çocuğun yetersizlik yüzünden yaş, cinsiyet, sosyal ve kültürel unsurlara bağlı olarak oynaması gereken rolleri gereği gibi oynayamama durumudur. Okul öncesi eğitim ve ilkokul 1. sınıflarında farklı sebeplerle engellilik açısından tıbbi tanı sürecine hiç girmemiş ama sınıflarda gelişim ve öğrenme açısından akran-larına göre farklı özellikler sergileyen ve çeşitli gereksinimleri olan çocuklar da gözlemlenebilmektedir. Bu çocuklar engel riski altında eğitim öğretim sürecinde yer almaya devam etmektedir. Öğretmenlerin tanılama sürecine sokmadan ya da yönlendirme yapmadan engel riski altındaki bu çocuklar için sınıfta eğitim öğretim süreçlerine yönelik destek mekanizmalarını devreye sokma imkanları da mevcuttur. Bu çocukların gereksinim duyduğu desteği sağlamak için öncelik- le bu çocukları tanımaları, gelişim ve öğrenme açısından gözlemler gerçekleşti-rerek onların gereksinimlerini belirlemeleri büyük önem arz etmektedir. Kapsayıcı eğitim bakış açısıyla yaklaşıldığında, çocuğun tıbbi tanı almış ol-ması veya olmaması öğretmen için bir farklılık teşkil etmemelidir. Öğretmen, sınıfındaki her çocuk gibi engel riski taşıdığını düşündüğü çocuğa da kendi pedagojik bilgi ve becerisi ölçüsünde kaliteli bir eğitim sunma sorumluluğu-na sahiptir. Risk altındaki bu çocuklara sınıfta destek sağlayabilmek adıpedagojik bilgi ve becerisi ölçüsünde kaliteli bir eğitim sunma sorumluluğu-na ilk yapılması gereken çocuğun gelişim ve öğrenmesinin öğretmen tarafından düzenli olarak takip edilmesidir. Ardından çocukta görülen farklılıkların ka-yıt altında alınması, bu kayıtların çocukların gereksinimleri ölçüsünde eğitim öğretim sürecinde kullanılması izlenmesi gereken diğer basamaklardır. Engel riski açısından çocuklarda gözlenebilecek bir dizi davranış ve özellikler engel türüne göre aşağıda listelenmiştir. Eğer çocuklarda bu davranış ve özellikler- den biri ya da birkaçı düzenli olarak gözleniyorsa özel gereksinimleri olabile-ceği değerlendirilebilir. Bu değerlendirme neticesinde öğretmenler kendi bilgi ve becerileri ölçüsünde çocuklara ek destek sunabilirler. Sunulan ek desteğin yeterli olmadığı ve istenen gelişimin gözlenemediği durumda ise ayrıntılı bir değerlendirme için aile ve çocuk tanılama sürecine veya yeterli desteği sağla-yacak uzmanlara yönlendirilebilir. Okullarımızda görülebilen ve çocukların resmi olarak özel eğitim hizmetleri için tanılanabildiği ve görülme sıklığı diğerlerine göre daha yüksek olan engel türleri aşağıda özetlenmiştir. Buradaki bilgiler öğretmene özel gereksinimleri olduğu halde engel tanısı almamış çocukları desteklemede de yarar sağlayacaktır. 4.1. Zihinsel Engel Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği tarafından geliştirilen ta-nıma göre zihinsel engel, zihinsel işlevlerde önemli derecede normalin altında
ENGEL VE ENGEL TÜRLERİ
kalma durumudur. Bu da hem zekâ hem de bireyin uyum davranışlarında ak-ranlarından anlamlı biçimde farklılaşması demektir. Bu farklılaşmaların anlamlı biçimde geriliği aşağıdaki durumlarda gözlenebilmektedir: Kısa dikkat süresi Geç ve yavaş öğrenme Bellek sorunları Soyut kavramlarda sorunlar Soyut problemlere çözüm önermede sınırlılık Güdülenmede düşüklük Öğrendiklerini koruyamama Genellemede sorunlar yaşama Akademik becerilerde sorunlar yaşama Sosyal becerilerde zorluklar yaşama Basmakalıp davranışlar Dil gelişiminde gerilikler 4.2. İşitme Engeli İşitme engeli, işitme duyarlılığının kısmen veya tamamen kaybından dolayı ko-nuşmayı edinmede, dili kullanmada ve iletişimde yaşadığı güçlükler nedeniyle özel eğitim ve destek hizmetlerine gereksinim duyma durumudur. İşitme kaybı sonucunda ortaya çıkabilen bazı özellikler aşağıda sıralanmıştır: Dil gelişiminde gecikme Konuşma geriliği/bozukluğu Akademik ve sosyal gelişimde yavaşlık 4.3. Görme Engeli
Görme engeli, iki farklı kategoride sınıflandırılmaktadır. Görme engeli yasal tanıma göre, gerekli düzeltmeler yapıldıktan sonra iyi gören gözdeki görme keskinliğinin 20/200 ya da daha az ve görme alanının 20 dereceden az olma durumu körlük, görme keskinliğinin 70/200 arasında olma durumu ise az gör-me durumu olarak tanımlanmaktadır. 2018 yılında yayınlanan MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde ise görme engeli olan birey "görme gücünün kısmen ya da tamamen kaybından dolayı özel eğitim ve destek eğitim hizmetine gerek-sinimi olan birey" olarak tanımlanmaktadır. Görme olmadan sadece dokunma ve işitmeye dayalı bir şekilde dünya ile temas bireylerin öğrenmelerini ciddi biçimde etkileyebilmektedir. Bu yoksunluk onların
dünya ile tecrübelerinin oluşmasını sınırlayabilmektedir. Görme engeli olan ço-cuklarda gözlenebilecek durumlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir. Bağımsız hareket etme becerilerinde yetersizlik Sosyal ilişkilerde sınırlanma İlginç olanları fark edememe Etrafı hızlı ve doğrudan kontrol edememe ve bu durumun getirdiği zorluklar Kaygı hâli Ses kaynağını tanıyamama Etraftaki şeyler ve onlarla ilişkisini anlamakta zorluklar
4.4. Ortopedik Yetersizlikler/Süreğen Hastalıklar
Ortopedik yetersizlikler (kol bacak eksikliği, kalça çıkıklığı, kas hastalığı, sereb-ral palsi vb.) ve süreğen hastalıklar (astım/bronşit, epilepsi, migren, kanser, diyabet vb.) çocukların engelli olarak kabul edilmesi için diğer bir nedendir ve aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:
Ortopedik yetersizlik Süreğen hastalık
Çeşitli hastalıklar, kazalar, travmalar, tümörler veya doğumsal anomaliler nedeniyle kas, kemik ve eklem-lerden oluşan iskelet sisteminin işlevlerini yerine ge-tirememesi sonucunda meydana gelen yetersizliktir.
Bireyin içinde bulunduğu sağlık sorunla-rı nedeniyle günlük yaşamını sürdürmede güçlüklerle karşılaşması ve sürekli tedavi ve bakıma gereksinimi olması durumudur.
Bu çocuklarda aşağıdaki durumlar da görülebilmektedir ancak, bu durumların tüm çocuklarda görülemeyebileceğinin bilinmesi akılda tutulmalıdır: Zihinsel yetersizlik ve ilişkili durumlar Sosyal ilişkilerde sınırlanma Bağımsız hareket sorunları Dil gelişimi sorunları
4.5. Dil ve Konuşma Bozukluğu
Dil içerik, biçim ve kullanım bileşenleriyle oluşmuş bir yapıdır. Kişiler arasındaki sözel iletişimin temelini oluşturur. Bu bileşenlerin herhangi birinde ya da birden fazlasında ortaya çıkabilen sorunlar nedeniyle bireyler dil ve konuşma bozuk-luğu tanısı alabilirler. Toplumda yarık dudak, kekemelik ve benzeri şekillerde adlandırılabilen bazı sorunlar da bu başlık altında değerlendirilir. Çocuklarda aşağıdaki durumlar gözlenebilmektedir:
Sosyal kabul ve uyum sorunu
Öz güven sorunları
4.6. Öğrenme Güçlüğü
Öğrenme güçlüğü, okuma, yazma, bilgileri işleme, konuşma dili, yazı dili veya düşünme becerileri gibi akademik becerilerde güçlükler yaşama, buna karşın ortalama veya ortalamanın üzerinde zekaya sahip olma durumu (Mastropieri ve Scruggs, 2004) olarak tanımlanabilir. Öğrenme ortamlarında öğrenme güçlüğünün gözlemlenebileceği durumlar: Okumada zorluklar Heceleme sorunları Okuduğunu anlamada yetersizlik Metinlerde ana fikri bulmada sınırlılık Sonuç çıkarmada güçlükler Yazmada güçlükler Kelimeleri yanlış yazma Harfleri ters yazma Matematik işlemlerinde sorunlar yaşama Dil ve konuşmada zorluklar Soyut düşünmede zorluklar Güdülenme sorunları Öğrendiklerini genellemede sorunlar yaşama Sosyal becerilerinde zayıflıklar Bellekte tutma sorunları Çocukların belli bir kısmında algı problemleri de sergilenebilmektedir.
4.7. Otizm Spektrum Bozukluğu
Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) iletişim/sosyal ve davranışsal olmak üzere iki temel alanda kendini göstermektedir. Sosyal etkileşim alanındaki zorluklara ilişkin olarak sosyal-duygusal empati eksikliği, öfkelenme, sosyal etkileşim baş-latmada sınırlılık ya da iletişim girişimine tepki verememe, sosyal etkileşim için gerekli sözel olmayan zorluklar (örneğin, göz kontağı, vücut dili ya da jestleri anlamlandırma) ve son olarak sosyal ilişkileri anlama, geliştirme ve devam ettir- me konularında eksiklikler yaşama otizmin sosyal etkileşim alanındaki belirleyi-cileri olarak kabul edilmiştir. Diğer alan olan davranışsal göstergeler arasında ise tekrarlı motor hareketler, nesneleri kullanma ve konuşmada güçlük, rutinlerde değişikliklere tolerans eksikliği, aynılığı koruma, çok sınırlı ilgi alanları ve çevresel uyaranlara aşırı tepkili olabilme hâli yer almaktadır. Bu davranışsal özelliklerin
erken dönemlerden itibaren görülmeye başlaması, kişinin sosyal ve diğer alan-larda işlevde bulunmasını akranlarından anlamlı düzeyde farklılaştırıyor olması gerekmektedir. OSB’li çocuklarda aşağıdaki durumlar gözlemlenebilir: Davranış problemleri Konuşma bozuklukları İletişim sorunları Sosyal problemler Akranları veya diğerleri ile sınırlı ya da hiç gelişmeyen sosyallik Bu örnekler sınıflarda en sık rastlanan problemlerdendir. Ayrıca, sınıflarda ta- kıntılı davranışlar, yüksek ses veya ışığa karşı hassasiyet gibi durumlar da gö-rülebilmektedir.
4.8. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) DEHB, belli bir düzenle devamlılık arz eden, işlevde bulunma ve gelişimi olum-suz etkileyebilen dikkat eksikliği ve hiperaktif/dürtüsellik durumudur. Üç temel gruba ayrılmaktadır: Dikkat eksikliği, çocuğun görevden uzaklaşması, ısrarlı biçimde devam edememesi, odağını koruması gibi sorunlarla betimlenir. Hipe-raktivite, çocuğun sürekli olarak uygun olmayan biçimde aşırı hareketlilik, el çırpmalar ve aşırı konuşma şeklinde gözlemlenebilir. Dürtüsellik, çocuğa zarar verebilecek, çekinmesi gerektiği davranışlarla karşılaştığı anda, neredeyse hiç düşünmeden eyleme geçmesi hâlidir. Öğretmenlerin sınıf ortamlarında çocuk-larda görebilecekleri bazı ipuçları: 4.8.1. Dikkat Eksikliği Detaylarla uğraşmada sorunlar Dikkat temelli olarak oyun ve görevlerde tutarlı biçimde sorun yaşama Yönergeleri takip etmede zorluklar Zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınma Unutkanlık 4.8.2. Hiperaktivite / Dürtüsellik Aşırı hareketlilik Sıklıkla sıra terketme Koşma ve tırmanma davranışlarındaki yoğunluk Sessiz biçimde aynı etkinlik/oyuna devam edebilme Durmaksızın konuşma Diğerlerinin iş ve oyunlarını sıklıkla kesme Sırasını bekleme ve benzeri sabır gerektiren durumlarda aşırı zorlanma
4.9. Risk Grubu Çocuklar Öğrenme ortamlarında engel gruplarının dışında kalan fakat çeşitli özellikleri iti- barıyla öğretmenlerin dikkatini çekebilen ve gelecek için dikkat edilmesi gerek-tiğine dair ipuçları sunan çocuklar da mevcuttur. Bu çocuklar gelişimsel gerilik için risk altındaki çocuklar olarak adlandırılmaktadır. Bu çocuklar henüz engel tanısı almak için yeteri kadar ipucu sağlamamaktadır, fakat olasılığın yükseldiği izlenimini vermektedirler. Erken çocukluk döneminde alınan bazı tedbirler bu çocukların engel tanısı almadan akranları ile beraber eğitim almalarının önünü açmaktadır. Risk altında olduğu düşünülen çocuklar için sınıf ortamlarında alınacak tedbirler, çocuğun hangi düzeyde olduğuna ve sınıf ortamında ne tür düzenlemeler yapı- lırsa bu çocukların akranları ile birlikte eğitim almaya devam edebileceğinin tes-pit edilmesine bağlıdır. Dolayısıyla risk altında olduğu düşünülen çocuklar için ilk yapılması gereken, öğretmenin çocuğu yakından takip etmesi, onu gelişimsel açıdan tanıması ve özelliklerinin farkına varmasıdır. Bu süreçten elde edilen verilerle öğrenme ortamları (öğretmen davranışları, sınıf ortamı, materyaller ve değerlendirme) düzenlenir. Daha sonra çocukların özellikleri ve gereksinimleri- ne göre gelişim planları hazırlanır ve bu plan çerçevesinde öğretim devam etti-rilerek çocuklar sürekli bir değerlendirmeye alınır ve süreç devam eder. Şekil 2 bu döngüyü göstermektedir. Eğer eğitim yılı içerisinde devam eden değerlendir-melerde çocukla ilgili olarak daha özel tedbirler alınması gerektiğine dair görüş gelişirse, özel eğitim hizmetlerine uygunluğu için, eğitsel değerlendirme amaçlı olarak, rehberlik ve araştırma merkezlerine yönlendirilebilirler. Şekil 2. Tanılama Öncesi Risk Grubundaki Çocuklar İçin Eğitim Akışı Farkına Varma ve Değerlendirme Tedbirlerin Alınarak Planın Uygulanması Plan Geliştirme
Gelişim bir süreçtir ve çocukların bedensel, zihinsel, dil, sosyal ve duygusal açıdan sürekli ilerleme kaydederek değişmesini içermektedir. Gelişimin temel gerekliliği olgunlaşma ve öğrenme arasında etkileşimin gerçekleşmesidir. Öğ-renme ise, çocukların çevreleriyle kurdukları etkileşimler sonucunda yaşantılar aracılığıyla yeni davranışlar edinmesi ya da davranışlarında değişiklik meydana gelmesidir. Çocukların küçük yaşlardan itibaren kaliteli eğitim imkanlarına eriş-meleri ve katılmaları onların gelişim ve öğrenmeleri için önemlidir. Bu nedenle kaliteli kapsayıcı bir erken çocukluk eğitiminin sunulması için çocukların gelişim ve öğrenmesinin önündeki engellerin tespiti ve bu engellerin üstesinden gelin-mesi önemlidir.
5.1. Çevre ve Tutum Kaynaklı Engeller
Kaliteli kapsayıcı eğitimin önündeki engellerden bir kısmı çevre ve tutum kay-naklı engeller başlığı altında toplanabilir. Çocukların aileleri ve aile ortamından kaynaklı engeller, öğrenme ortamı ve eğiticiden kaynaklı engeller çevre ve tu-tum kaynaklı engeller arasında sayılabilir.
5.1.1. Anne Babanın Engelleyici Tutum/Davranışları ve Baş Etme Önerileri Çocukların ilk sosyal ortamı olarak değerlendirilebilecek olan aile, çocukların geli- şim ve öğrenmeleri üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Ailelerin çocuklarını yetiş-tirirken sergilediği tutumlar çocukların gelişim ve öğrenmeleri üzerinde olumlu ve olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Çocuklarını yetiştirirken ve onlara eğitim imkan-ları sunarken, her ailenin kendine özgü kuralları ve bakış açıları vardır. Kapsayıcı eğitim açısından bakıldığında ailelerde farkındalık önemlidir. Kendini fark etmek ve kabul etmek, diğer bireylerdeki farklılıkları gözlemleyebilmek ve kabullenmek, kapsayıcı eğitim açısından değişimin en önemli ilk adımlardan birisidir.
KAPSAYICI EĞİTİMİN ÖNÜNDEKİ ENGELLER VE BU ENGELLERİN ÜSTESİNDEN GELME
Öğretmenlerin kapsayıcı eğitim uygulamalarında aile tutumlarını avantaja çe- virmeleri mümkündür. Öğretmenlerin kapsayıcı eğitim açısından aileleri de sü-rece dahil ederek öğrenme ortamında yapabileceği çalışmalar için şu örnekleri verebiliriz: Aileleri de bilgi kaynağı olarak kullanıp sınıfındaki çocukları tanımak, onların güçlü yanlarını ve gelişmesi gereken yanlarını dikkate alarak onların bireysel özellikleri temelinde çocuklar için bireyselleştirilmiş eğitim planlarını diğer paydaşlarla birlikte hazırlamak. Örneğin, okul öncesi eğitime devam eden akranlarından farklı gelişim özellikleri olan bir çocuk için programda yer al-mayan kazanımları aile görüşmeleri yoluyla toplanan bilgiler ışığında çocuğa uyarlamak.
Çocuğa özgü hazırlanan bu planın sınıf içi uygulama sürecinde aileyi bilgi-lendirmek. Örneğin, aile ile düzenli toplantılar yaparak, onların uygulamalar hakkındaki yorumlarını ve tutumlarını keşfetmek, çocukta planın uygulan-masıyla gerçekleşebilecek gelişim ve öğrenme değişimleri hakkında aileyle bilgi alışverişi yapmak.
Ailelerin çocukları ile etkileşimlerini düzenlemelerine yardımcı olacak
top-lantılar ya da etkinlikler düzenlemek. Örneğin, çocuk yetişkin etkileşiminin geliştirilmesi üzerine bilgilendirme toplantısı yapılması ya da bulunan doğru ve güvenilir kaynakların ebeveynlere iletilmesi. Hazırlanan bireysel plan içerisinde ailelerin rollerini netleştirerek sorumluluk-larını onlara kazandırmak. Örneğin, aileler çocukları ile evde ve dışarıda nasıl konuşabilirler ya da neler yapabilirler üzerine bilgi sunmak.
Hazırlanan eğitim programının etkisini izleyerek ailelere geri bildirim
sun- mak. Örneğin, çocuğun gerçekleştirmeye başladığı yeni bir kazanım hakkın-da aileye bir bilgilendirme mektubu göndermek. Ailelerin uygulanan programa katılımlarını artıracak düzenlemeler yapmak. Örneğin, ebeveyn günleri düzenlemek, ebeveynlerin uzmanlıklarını çocukla- ra tanıtabilecekleri paylaşım toplantıları hazırlamak ya da proje çalışmaların-da beraber çalışmalarını sağlayacak düzenlemeler yapmak.
Ailelerin uygulanan programda aldıkları rollerden dolayı olumlu biçimde pekiştirilmelerini sağlamak. Örneğin, ailelere sağladıkları destekten dolayı olumlu dönüt sağlayarak, teşekkür etmek. Çocuklar ve sınıf ortamı hakkında olumlu paylaşımlar yapmak. Çocuklarla ebeveynlerini ya da velilerini sınıf ortamının doğal unsurları hâline getirmek. Örneğin, ebeveynlerin sınıfta gerçekleştirilen ya da gerçekleştiril-mesi planlanan etkinlikler için görüşlerini almak ya da geliştirici önerilerini sormak.
Tüm çocukların oluşturduğu sınıf ortamı ile ilgili olarak tüm ebeveynlerin
sürecin parçası olmasını sağlamak. Örneğin, sınıftaki tüm çocukların ebevey- nleri ile birlikte bir araya gelinen (bayramlaşma, saha gezisi, özel gün kutla-maları ya da paylaşım günleri hazırlama) ortamlar oluşmasının sağlanmak.
Ayrıca, farkındalık kazandırmak amacıyla, Ailelere; çocuklarını toplumla ve toplumun bireyleri ile mümkün olduğunca tanıştırmaya teşvik etmek ve ailenin çocuklarının bireysel farklılıkları müm- kün olduğunca erken yaşlarda kavrayabilmeleri ve farklılıklara saygı kültürü-nü oluşturmaları için onlara sosyal ortamlar oluşturmaya teşvik etmek. Aileleri çocuklarıyla birlikte mümkün olduğunca eğlence ve boş zaman etkin-liklerine katılım için teşvik etmek. Aileyi çocuğunun arkadaş çevresi ile sosyalleşebilmesi için sosyal etkinlikler planlamaya teşvik etmek. Aileyi ebeveyn tutumları ve sonuçları konusunda bilgilendirmek.
Etkinlik 7
Öğretmenlerin çocukların davranışlarını olumlu yönde geliştirmeye ça-lışırken ebeveynlerin de bu çabayı kendi ortamlarında desteklemeleri önemlidir. Aşağıdaki örnek durumu inceleyerek, kapsayıcı eğitim açısından aile tu-tumundan kaynaklanan engellerin üstesinden gelmek için hem çocukları hem de aileleri destekleyecek şekilde alabileceğimiz tedbirler üzerine gö-rüşlerinizi paylaşınız. Örnek Durum:
Mert, oyun zamanında blok merke-zindeki arkadaşları Arda ve Emre ile oynamaktadır. Bir süre sonra mer-kezden bir çocuğun ağlama sesleri duyulur. Öğretmen yanlarına gitti-ğinde Mert ile birlikte oynayan Ar-da’nın ağladığını görür. Her ikisi ile de konuştuğunda Mert’in uçaklar için bir alan inşa etmekte çok ısrarcı oldu-ğunu, Arda’nın kule yapmak istediğini öğrenir. Bu sırada Emre elindekileri bırakmış, bir adım geri çekilmiş ve konuşulanları dinlemektedir.
Örnek Öneri:
Öğretmen çocuklara büyük bir ha-valimanı resmi gösterip parçalarına dikkat çekerek, resimde neler oldu-ğuna karar vermelerini sağlayarak bir benzerini yapmalarını ister. Ak-şam evlerine giderken bugün ger-çekleştirdikleri havalimanı projesi-nin resmini de aileleriyle paylaşır ve çocuklarını beraber çalıştıkları için takdir etmelerini rica eder.
Size göre etkili olabilecek bir öneri?
5.1.2. Akran İlişkileri Çocukların gelişim ve öğrenmeleri üzerinde etki eden bir diğer önemli unsur ço-cukların birlikte zaman geçirdikleri akranları ve onlarla etkileşimde bulundukları akran ortamlarıdır. Çocuklar için akran etkileşimi çok küçük yaşlardan itibaren yaşamın önemli bir parçasıdır. Araştırmalar bir yaşındaki çocukların dahi arka- daşlık kurmaya çalıştığını ve arkadaşlıkta karşılıklı ilgiye önem verdiğini göster-mektedir. Kapsayıcı öğrenme ortamlarında çocukların gelişim özelliklerini ve onların akran-larıyla gerçekleştirdikleri etkileşimleri dikkate almak gerekmektedir. Öğrenme ortamında çocuklar arasında gelişebilecek olumsuz durumların azaltılabilmesi için öğretmenlerin hem tüm çocuklarla hem de ailelerle birlikte tedbirler alma-ları uygundur (Bkz. Öğretmen Kılavuzu Bölüm 9, Kapsayıcı Eğitim Ortamının
Öğrenme Bakımından Desteklenmesi). Öğrenme ortamında akran etkileşimini
tüm çocukların faydasına geliştirmek için alınabilecek bazı tedbirler şunlardır: Çocuklar arasında ayrıştırıcı dil kullanmamak. Örneğin, sınıfta engeli olan
çocuktan “o” ve “biz” diye bahsetmek yerine her zaman sadece “biz” diyerek konuşmak. Çocuklara sınıf içinde eşit ve adil biçimde ilgi sunmak. Sınıf içerisinde engeli olsun olmasın tüm çocukların gereksinimleri dahilinde ilgi görmelerini sağla-mak. Çocukları, öğretmen rehberliğinde, paylaşımlı etkinliklere yönlendirmek. Ör-neğin, öğretmenin seçim yapma ve paylaşımlarda model olmasıyla sürecin devamını sağlamak.
Çocuklar ve ailelerin de dahil olduğu bir kural geliştirme süreci uygulamak. Örneğin, hep birlikte kararlar alınmasını sağlamak. Çocukların sınıf kurallarını öğrenmeleri için farklı özelliklere sahip çocuklara farklı destekler sunmak. Örneğin, sözel iletişim konusunda zorluklar çeken bir çocuğa uygun davranış biçimleri örnekleri izlettirilerek neden-sonuç iliş-kisini anlamasına yardımcı olmak. Çocukların etkileşim içinde olmalarını sağlayacak etkinliklere fırsatlar veri-lerek çocuklar arasındaki ilişkinin gelişmesi için fırsat oluşturmak. Örneğin, aynı projeyi birlikte tamamlamaları için rollerini verip, gerçekleştirmeleri için rehberlik etmek. Öğrenme ortamında akran ilişkilerini geliştirmek için benzer örnekler artırıla- bilir. Akran ilişkileri açısından dikkat edilmesi gereken öncelikle “herkesin” öğ-renme ortamının bir parçası olduğu, birlikte olmanın önemli olduğu ve akran ilişkilerinde öğretmenin rehber vazifesi görmesi gerektiğidir.
Etkinlik 8
Aşağıda sunulan örnek durum ile ilgili görüşlerinizi lütfen paylaşınız. Örnek Durum:Cem, anaokulunda 5 yaş grubuna devam eden bir çocuktur. Eğitim öğretim yılı başladıktan 2 ay sonra okula başlayan ve sosyal olarak diğerleri ile sınırlı etkileşime giren Cem, oyun başlatmakta ve diğerlerinin oyunlarına katılma konusunda zorluklar yaşamaktadır. Oyun zamanlarında gözlem yapan öğretmen, Cem’in oyun oynayanlara bakarak etraflarında gezindiğini ancak oyuna katılmak istediğini sözlü olarak ifade edemediğini gözlemlemiştir. Sistematik olarak Cem’i gözlemleyen ve notlar alan öğretmen Cem’in oyuna katıldığı ender durumlarda da istediği olmadığında farkettirmeden arkadaş-larını ısırdığını ya da çimdiklediğini gözlemlemiştir. Bu gibi durumlarda arkadaşları Cem’i oyundan çıkartmaktadır. Cem’in saldırgan davranışlar sergilemesi ve akranlarına fiziksel zarar vermesi öğret-meni şaşırtmıştır. Davranışın sıklığına ve hangi durumlarda ortaya çıktığına dair daha sağlıklı veri elde etmek için öğretmen bir süre daha Cem’i gözlemlemeye devam etmiştir. Olumsuz davranışlara neden olabilecek ihtimalleri not alan öğretmen bu süreçte hemen anne ve baba ile birlikte görüşme talep ederek, Cem’in evdeki durumuna ilişkin aileden bilgi edinmiş ve ev ziyareti yapmak üzere ran-devu almıştır.
Bu öğretmene Cem’in akranları tarafından kabulünü artırmak için vereceğiniz önerileri aşağıdaki kutucuğa yazınız.
Örnek Öneri:
Öğretmen, Cem’i gözlemleyerek hangi oyunlara ilgi duy-duğunu tespit eder. Cem’i de diğer akranlarıyla etkile-şime sokabilmek için muhtelif zamanlarda Cem’in ilgi duyduğu oyunları tüm sınıfla birlikte oynamaya özen gösterir. Aynı zamanda katılım sırasındaki uygun davra-nışları için de rehberlik eder.
5.1.3. Eğitimcinin Engelleyici Tutum ve Davranışları Çocukların gelişim ve öğrenmeleri üzerinde etki eden en önemli unsurlardan bir diğeri de öğretmenlerdir. Öğretmenler eğitim öğretimde karar verme sürecinde çocuklara göre daha belirleyicidir. Öğretmenlerin bu süreci etkili yönetemediği durumlarda öğrenme ortamının niteliği düşmektedir. Öğretmenlerin sahip oldu- ğu bilgi, beceri ve tutumlar sınıf atmosferini doğrudan etkilemektedir. Öğret-menlerin sınıf içerisinde öğrenme, gelişim ve katılımı olumsuz etkileyebilecek bazı tutum ve davranışların farkında olmaları önemlidir. Okulu oluşturan sosyal ortamın öğretmeni desteklemesi ve öğretmenin kendini geliştirmesi ya da öğ-retmenin desteğe ihtiyaç duyması hâlinde yardım istemesi önemli becerilerdir.
Öğretmenlerin farkında olmaları gereken önemli bir diğer husus ise sergile-dikleri davranışların sınıftaki çocukların davranışları üzerinde doğrudan etkisi olduğudur. Eğer öğretmende engeli olan çocuklara dönük olumsuz tutumlar mevcutsa ya da kendi yeterlikleri ile ilgili olumsuz düşünceleri varsa, bu öğret-menin öğrenme ortamını kapsayıcı eğitim bakımından geliştirmekte zorluklar yaşayabileceği öngörülebilmektedir. Bu tür durumlarda öğretmenlerin aşağıda-ki önerileri dikkate almaları yararlı olacaktır: Öğretmen bir mesleki gelişim portfolyosu oluşturabilir ve bu portfolyoyu et-kin biçimde kullanabilir. Okuldaki diğer öğretmen, yönetici ve ebeveynlerden destek talep edebilir. Kendisini izleyerek bireysel ve mesleki anlamda gelişmesi gerektiğini düşün-düğü noktalarla ilgili kendine kişisel ve mesleki gelişim planı yapabilir.
Etkinlik 9
Aşağıda sınıf ortamından bir “durum” sergilenmiştir. Bu duruma göre öğretmen için neler önerebilirsiniz?
Örnek Durum:
Sevda Öğretmen, genelde çocukların ne yaptığını çok yakından takip eden, onlara daha iyi olmaları için geri bildirim veren, her zaman güzel sözlerle yapmakta oldukları şeyler hakkında olumlu şeyler söyleyen neşe dolu bir öğretmendir. Onun bu hâli diğer öğretmenlerin takdirini toplamaktadır. Ancak, Sevda Öğretmenin sınıf içinde bir çocuğu diğerlerine göre daha az teşvik etmekte, çocuğa yönelik olumlu ya da olumsuz herhangi bir geri bildirimde bulunmamaktadır.
Sevda Öğretmenin bu durumu için ne önerirdiniz? Örnek Öneri:
Sınıfına diğer bir öğretmeni davet ederek, diğer çocuklara ve bu çocuğa dönük kullandığı teşvik edici ifadelerin, geri bildirimlerin, pekiştirme-lerin sayısını tespit ettirir, durumun daha fazla farkına varmasını sağlardım. Ardından da ken-disini nasıl desteklememizi istediğini sorardım.
Sizin Öneriniz:
5.1.4. Öğrenme Ortamlarının Fiziksel Özellikleri
Öğrenme ortamları deyince ilk akla gelen okul ve sınıfların fiziksel olarak öğren- me ve gelişimi destekleyici özelliklere sahip olması gerektiğidir. Kapsayıcı eği-tim bakımından ele alındığında, erişim ve katılım boyutları açısından önem arz eden öğrenme ortamlarının fiziksel özellikleri sınıftaki tüm çocukların bireysel ve gelişimsel özellikleri dikkate alınarak değerlendirilmelidir. Kapsayıcı öğren-me ortamları tasarlanırken şu önerilerin dikkate alınması çocukların gelişim ve öğrenmeleri açısından yararlı sonuçlar doğuracaktır: Sınıfta çocukların gelişimsel özellik ve gereksinimlerine göre ısı, ışık, ses, havalandırma ve izolasyon düzenlemeleri yapılabilmeli (örneğin, yansıma ya
