647 NUMARALI KARAHĠSAR-I SAHĠP ġER‘ĠYYE SĠCĠLĠ
Ömer DEMĠRTAġ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Tarih Anabilim Dalı
DanıĢman:Doç. Dr. Sadık SARISAMAN
Afyon
Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kasım 2004
ÖZET
ÇalıĢmamızda, H.1333-1334 (M.1915-1916) yıllarını içeren 647 Numaralı Karahisar-ı Sahip ġer„iyye Sicili incelenmiĢtir.
ġer„iyye sicillerinin Ģehir tarihleri açısından taĢıdığı önemden dolayı, çalıĢmıĢ olduğumuz Karahisar-ı Sahip ġer„iyye Sicili'nde bulunan 325 adet belge basit transkripsiyon ile günümüz alfabesine çevrildikten sonra dikkatli bir plan dahilinde tasnife tabi tutularak değerlendirilmiĢtir. Defterden, Karahisar-ı Sahip'in idarî ve fizikî yapısı ile ilgili olarak merkeze bağlı kazâlar, merkez kazâ ve diğer kazâların nahiye, köy ve mahalle isimleri ile bazı yer isimlerini tespit etmek mümkün olmuĢtur. Bu durum sadece Karahisar-ı Sahip ile sınırlı kalmamıĢ Osmanlı Devleti'nin değiĢik yerlerindeki Ģehir, mahalle ve yer isimlerini de öğrenmek mümkün olmuĢtur. Ayrıca devletin değiĢik birimlerindeki görevliler; nâip, kadı, muhtar, komutan v.d. ile bu görevlilerin görev yerleri de ortaya çıkarılmıĢtır.
Bu dönemde Karahisar-ı Sahip halkı, Balkan SavaĢları ve Birinci Dünya SavaĢı'nın etkisi ile ekonomik yönden sıkıntı içerisindedir. SavaĢ dönemi olması nedeni ile birçok aile reisinin ve genç erkek nüfusun, askerlik hizmetinde bulunması, Ģehit olması ya da savaĢ sonunda kayıp olduğuna karar verilmesinden dolayı geride kalanlarda ekonomik sıkıntı had safhadadır. Yetim çocuklar için, Eytâm Müdürlüğü ile bünyesindeki Eytâm Sandıkları devreye girmiĢ ve aktif olarak faaliyette bulunmuĢlardır. Belgelerin çoğunun içeriğini, ekonomik sıkıntıya dayalı meseleler oluĢturmaktadır.
ÇalıĢmamız, XX. yüzyılın ilk çeyreği gibi önemli bir zaman kesitinde, Afyonkarahisar'ın sosyo-ekonomik durumuna kısa süreliğine de olsa ıĢık tutmuĢ olması açısından son derece önemlidir.
ABSTRACT
This study examines that is the court registration book of Karahisar-ı Sahip region between the year 1915-1916 A.D. number of which is 647.
As court registrations has importance for the history of cities, offical writings in Karahisar-ı Sahip court registration book carefully categorized and dealt with from registration book it's possible to learn administrative geographical divisions concering the names of the town that depends on the administrative of the centre the villages of the centre city and the towns and some settlements. This situation was no limited Karahisar-ı Sahip but also the names of city the districts and some settlements in different places of the Ottoman Empire are detemined besides the officers that are in different positions of the goverment the vice of the vicorey, the commender, the elected head of a village or a neighborhood with a town were revelead.
The economik of view in this period, the people of Karahisar-ı Sahip were under the hard economic conditions by the effects the Balkan War and and the First World War considering as the war the most heads of family, young men population were under the military service, most of them died of for Ġslâm or lost int he war couldn't return home. Rests of their relatives had very hard life exceedinly. The Orphan's Foundaion that taken respensilities of the Orphan's Fund was become a part of an activity and gone into action. The subject of most registrations is about hard life condition.
In the first guarter of 20's registration is also importance to reveal Afyon's social and economic situations for a short time in important points.
ÖNSÖZ
Osmanlı Tarih AraĢtırmaları açısından, hukukî, ekonomik, idarî, askerî ve sosyal içeriğiyle büyük önem taĢıyan Ģer„iyye sicilleri ile ilgili çalıĢmalar son yıllarda hız kazanarak, Ģehirlerin tarihine de farklı açılardan bakabilme imkanını sunmuĢtur. Bu nedenle Afyonkarahisar'ın tarihine ıĢık tutabilecek sosyal, iktisâdî, askerî ve idarî konularda birçok bilgi içeren 647 Numaralı Karahisar-ı Sahip ġer„iyye Sicili'ni (H.1333/1334, M.1915/1916) tez konusu olarak ele aldık.
GiriĢ kısmında kısaca Afyonkarahisar ve genel olarak Ģer„iyye sicilleri ile birlikte 647 Numaralı Karahisar-ı Sahip ġer„iyye Sicili hakkında bilgi verilmiĢtir. Diğer bölümlerde ise defterden çıkan belgeler ıĢığında Afyonkarahisar'ın idarî ve fizikî, sosyal ve ekonomik yapısına iliĢkin değerlendirmeler ile metnin transkripsiyonu yapılmıĢtır. ĠncelemiĢ olduğumuz Sicil Defterinde, vekâlet, vesayet ve nafaka hüccetleri, alacak davaları ve terekelerden oluĢan orijinal nitelikte pek çok belge yer almaktadır.
Bu ve benzeri çalıĢmaların yapılması gerek Osmanlı Tarihi hakkında ve gerekse Ģehir tarihi hakkında daha sağlıklı bilgiler içeren eserlerin ortaya çıkmasını hızlandıracaktır.
ÇalıĢmamla ilgili olarak, her zaman yakın ilgi, destek ve teĢviklerini gördüğüm, tecrübelerinden yararlandığım danıĢman hocam Sayın Doç. Dr. Sadık SARISAMAN‟a sonsuz teĢekkürlerimi sunarım. Ayrıca yardımlarından dolayı Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜLER, Uzm. Mustafa KARAZEYBEK ve Uzm. Gürsoy ġAHĠN ile birlikte ismini burada zikredemediğim, çalıĢmamda yardımlarını esirgemeyen herkese teĢekkür etmeyi bir borç bilirim.
ÖZGEÇMĠġ
Ömer DEMĠRTAġ Tarih Anabilim Dalı
Yüksek Lisans
Eğitim
Lisans: 1996-Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Tarih Öğretmenliği Lise: 1992-Ermenek Lisesi, Matematik Bölümü
Ortaokul: 1989-Sarıveliler Ortaokulu Ġlkokul: 1986-TepebaĢı Köyü Ġlkokulu
ĠĢ/Ġstihdam
1996- Afyon, Mehmet Akif Ersoy Lisesi, Tarih Öğretmeni
2001- Afyon, Kocatepe Ġlköğretim Okulu, Sosyal Bilgiler Öğretmeni
KiĢisel Bilgiler
Doğum yeri ve yılı: Ermenek-01.10.1975 Cinsiyet: Erkek
TABLOLAR
Sayfa Tablo 1. Defterde yer alan kazâ ve köy adlarına ait liste 6 Tablo 2. Defterde geçen köylerin eski ve yeni adlarına ait liste 8 Tablo 3. Defterde adı geçen görevliler ve görevlerine ait liste 9 Tablo 4. Defterde adı geçen köy ve mahalle muhtarlarına ait liste 12 Tablo 5. Karahisar-ı Sahib'e ait mahalleleri gösterir liste 14 Tablo 6. Karahisar-ı Sahib'e ait mevki adlarını gösterir liste 16
Tablo 7. Defterde adı geçen câmilere ait liste 18
Tablo 8. Defterde adı geçen vakıflara ait liste ___________________________20 Tablo 9. Defterde adı geçen hastahânelere ait liste________________________23 Tablo 10. Defterde adı geçen mesleklere ait liste 25 Tablo 11. 1915-1916 yıllarında buğday fiyatlarının yükseliĢini gösteren tablo 32 Tablo 12. Diğer bazı tarım ürünleri ve fiyatlarına ait liste 33 Tablo 13. Hayvan ve hayvansal ürünlere ait fiyat listesi 34 Tablo 14. Altın ve diğer takı fiyatlarına ait liste 35
Tablo 15. ÇeĢitli eĢya fiyatlarına ait liste 36
Tablo 16. Defterde adı geçen kitaplara ait liste 37
Tablo 17. Askerî birlik ve görevlilere ait liste 50
EKLER
Sayfa Ek 1. Defterde bulunan belge çeĢitlerine ait liste 549 Ek 2. Defterde yer alan Karahisar-ı Sahip dıĢındaki ülke, vilâyet, sancak, kazâ,
nâhiye, köy, mahalle ve mevkilere ait liste 550 Ek 3. Defterde yer alan özel isim ve lakaplara ait liste 552 Ek 4. A.ġ.S., 647/s.23/53 (4 C.1333) Nafaka Hücceti 566 Ek 5. A.ġ.S., 647/s.27/58 (14 ġ.1333) Eytâm Sandığı ile ilgili, alacak davası 567 Ek 6. A.ġ.S., 647/s.99/76 (22 M.1334) Eytâm Sandığı ile ilgili (Nafaka Hücceti) 568 Ek 7. A.ġ.S., 647/s.30/62 (23 Haziran 1331) Kadı tayinine iliĢkin bir belge 569 Ek 8. A.ġ.S., 647/s.225/221 (24 B.1334) Gayrimüslimlerin askerlik yaptığına dair 570
KISALTMALAR
Ad. : Adet
AKÜ : Afyon Kocatepe Üniversitesi
a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
a.g.l. : Adı geçen lügât
a.g.t. : Adı geçen tez
A.ġ.S. : Afyon ġer„iyye Sicilleri
b. : Baskı Bkz. : Bakınız c. : Cilt C. : Cümâde‟l-âhire Ca. : Cümâde‟l-ûlâ Der. : Derleyen H. : Hicri Haz. : Hazırlayan Ġ.A. : Ġslâm Ansiklopedisi Mah. : Mahallesi M. : Muharrem
M.S.B. : Milli Savunma Bakanlığı
M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı
N. : Ramazan B. : Receb R. : Rebî„ü‟l-âhir Ra. : Rebî„ü‟l-evvel S. : Safer s. : Sayfa ss. : Sayfadan sayfaya ġ. : ġa„ban L. : ġevvâl T.D.K. : Türk Dil Kurumu
T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı
T.T.K. : Türk Tarih Kurumu Üniv. : Üniversitesi VGM. : Vakıflar Genel Müdürlüğü v.b. : Ve benzeri v.d. : Ve diğerleri Yay. : Yayınları
y.y. : Yayın yeri yok
Z. : Zi‟l-hicce
ĠÇĠNDEKĠLER
Sayfa
KAPAK……….Ġ
ÖZET ... ĠĠ
ABSTRACT ... ĠĠĠ
TEZJÜRĠSĠVEENSTĠTÜMÜDÜRLÜĞÜONAYI ... ĠV
ÖNSÖZ ... V ÖZGEÇMĠġ ... VĠ TABLOLAR ... VĠĠ EKLER ... VĠĠĠ KISALTMALAR ... ĠX ĠÇĠNDEKĠLER ... X GĠRĠġ ... 1
I.ġER‘ĠYYESĠCĠLLERĠVETARĠHÎÖNEMĠ ... 2
II.647NUMARALIKARAHĠSAR-ISAHĠPġER‘ĠYYESĠCĠLĠ ... 3
I.BÖLÜM6 KARAHĠSAR-ISAHĠPSANCAĞI'NINĠDARÎVEFĠZĠKÎYAPISI6 I. KAZÂ,NÂHĠYEVEKÖYLER ... 6
II. ĠDARECĠLER ... 9
III.MAHALLELER ... 14
IV. MEVKĠ ADLARI ... 16
V. TARĠHÎESERLER ... 17
A) MEDRESELER ... 17
B) CÂMĠLER VE MESCĠTLER ... 18
C) VAKIFLAR VE VAKIF ESERLERĠ ... 18
D) TÜRBELER VE TEKKELER ... 20
VI. KURUMVEKURULUġLAR ... 20
A) EYTÂM MÜDÜRLÜĞÜ (EYTÂM SANDIĞI) ... 20
B) HASTAHÂNELER ... 23
II.BÖLÜM ĠKTĠSÂDÎYAPI
I. MESLEKGRUPLARI ... 24
II. TARIM,HAYVANCILIKVETĠCARET ... 28
III. PARA-FĠYAT ... 30
A) TAHIL FĠYATLARI ... 31
B) HAYVAN VE HAYVANSAL ÜRÜN FĠYATLARI ... 33
C) ALTIN VE DĠĞER TAKI FĠYATLARI ... 35
D) ÇEġĠTLĠ EġYALAR ... 35
III. BÖLÜM SOSYAL VE ASKERÎ YAPI I. DEMOGRAFĠKYAPI ... 38 II. AĠLE ... 39 A) BOġANMA ... 40 B) NAFAKA ... 42 C) VERÂSET ... 44 III. LAKAPLAR ... 46
IV. ASKERLĠKVEASKERÎYAPI ... 47
A) ASKERLĠK HĠZMETĠNE ĠLĠġKĠN GENEL BĠR DEĞERLENDĠRME ... 47
B) VATAN SAVUNMASINDA AFYONKARAHĠSAR ... 49
1. Askerî Görevliler ... 50
2. SavaĢlar ... 51
IV.BÖLÜM DEFTERDE BULUNAN BELGELERĠN ÖZETLERĠ VE DEFTERĠN TRANSKRĠPSĠYONU I. BELGELERĠNÖZETLERĠ ... 53
II. DEFTERĠNTRANSKRĠPSĠYONU ... 113
SONUÇ ... 532
BĠBLĠYOGRAFYA ... 535
SÖZLÜK ... 540
EKLER ... 549
ġer„iyye Sicilleri ve önemi üzerinde durulmuĢtur. ġer„iyye sicillerinde genel olarak karĢılaĢılan belge türleri ve nitelikleri açıklanmıĢ ve 647 No'lu Karahisar-ı Sahip ġer„iyye Sicili'nde bulunan belgeler hukuki açıdan tasnife tabi tutulmuĢtur. I. Bölümde Karahisar-ı Sahip'in fizikî ve idarî yapısı hakkında bilgi verilmiĢ olup II. ve III. Bölümde ise belgelerdeki bilgilerden hareketle Karahisar-ı Sahip'in içinde bulunduğu sosyal ve ekonomik durum ortaya çıkarılmaya çalıĢılmıĢtır.
Son bölümde ise defterin tamamının transkribesine ve yararlanacaklara kolaylık sağlaması için belgelerin kısa kısa özetlerine yer verdik. Transkribe çalıĢmasında defterin aslına sadık kalarak sayfa ve belge numaralarını transkribe ve özetlere de aktardık. Konuyla alakalı bazı tabloları ekler kısmına yerleĢtirerek metni tablolar yığını görüntüsünden kurtarmayı amaçladık. Yine çalıĢmamızın sonuna sözlük ve dizin ekleyerek daha rahat kullanılır hale getirdik. ÇalıĢmamızda sıklıkla kullanılan "defter" kelimesiyle kastedilen, çalıĢmamızın ana kaynağı olan 647 Numaralı Karahisar-ı Sahip ġer„iyye Sicili'dir.
Osmanlı Devleti döneminde her mahallenin kendi kimliği vardır ve kent mekanı, bu farklı kimlikte mahallelerin oluĢturduğu çeĢitlenmiĢ bir yapıya sahiptir. Mahalle ölçeğinde yapılacak çözümlemeler, kent tarihi yazımında bir yöntem seçeneğidir. Kentin tümünü tek düze bir alanmıĢ gibi ele alıp çalıĢmak ve bulguları bu anlayıĢla ortaya koymak gerçeklere daha çok yaklaĢılmasına engeldir1. Bu düĢünceden hareketle
her mahalleyi ayrı bir bütün olarak ele almaya ve mahalle düzeyinde değerlendirmeler yapmaya çalıĢtık. ġimdi Afyonkarahisar'ın ismi hakkında kısa bir bilgi verdikten sonra diğer kısımlara geçelim.
ġehrin en eski adının Akronio olduğu Yunanca yazılı metinlerden anlaĢılmaktadır. Latince kitâbelerde Akronium2 olarak geçen bir kaleden
bahsedilmektedir. Afyonkarahisar, Selçuklu egemenliği altında iken Karahisar-ı Devle, Sahip Ata'ya izâfetle Osmanlılar döneminde de Karahisar-ı Sahip olarak anılmıĢ, koyu
1
Sevgi Aktüre, "Tarih Ġçinde Anadolu Kenti Mekansal Yapı Çözümlemelerine ĠliĢkin Bazı Gözlem Ve Öneriler" Kent Tarihçiliği Sempoyumu (5-6 Mart 1994 Ġstanbul), Toplu Konut Ġdaresi-Tarih Vakfı Ortak Yay., Ġstanbul 1994, s.50
renkli volkanik kayalardan oluĢan bir tepe üzerindeki kalesinden dolayı Karahisâr Ģeklinde Ģöhrete sahip olmuĢtur3.
Anadolu coğrafyasında, Karahisâr ismi çok sık kullanılır. Sert bazalt veya lavlardan oluĢmuĢ kaya kütlelerinin koyu renginden dolayı kara, yüksek, eriĢilmesi güç bir yerde kurulmuĢ harap kalelere ve bunların yakınında bulunan köy, kasaba ve Ģehir gibi yerleĢim yerlerine hisâr adı verilmiĢtir4. Sahip ismi ise Anadolu Selçukluları'nın son
dönemlerinde yaĢayan ve Moğol istilâsı sırasında buraya sığınan Sahip Ata Fahreddin Alî Bey'in adından gelmektedir. Günümüzde kullanılan Afyon adı ise bu bölgede eskiden beri geniĢ ölçüde üretimi yapılan haĢhaĢa dayanır5. Defterde ki belgelerde de,
bu ürünle ilgili değiĢik yerlerde bilgi mevcuttur6.
I. ġER‘ĠYYE SĠCĠLLERĠ VE TARĠHÎ ÖNEMĠ
ġeri„yye sicilleri, kadılar tarafından tutuldukları için "kadı defterleri" veya "sicilleri", mahkeme konusu davaları içerdikleri için "mahkeme defterleri" veya "Ģer„î mahkeme defterleri" ya da "sicil-i mahfuz" diye değiĢik Ģekillerde adlandırılmıĢlardır7.
Bugünkü mahkemelerde nasıl olaylar kayda geçiriliyorsa, eskiden de kadı önüne gelen her olay kayda geçirilmiĢtir8.
ġeri„yye Mahkemeleri, Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢundan Tanzimat Dönemine kadar uzun yüzyıllar her türlü hukuki anlaĢmazlıkların çözüldüğü bir makam olmuĢtur. Bu mahkemelerde bir kadı ile mahkemenin bulunduğu yerin büyüklüğüne göre sayıları değiĢen muhtelif yardımcılar görev yapmaktaydılar.
Osmanlı Devleti'nde Ģer„iyye sicilleri, XV. Asırdan baĢlayarak XX. Asrın ilk çeyreğine kadar çok uzun bir zaman dilimini ihtiva etmektedir. Türk Tarihi, Türk Siyasi, Türk Ġktisâdî, sosyal ve hukûk hayatına dair kararları içermesi bakımından da bu siciller, Türk kültür tarihinin temel kaynakları arasında yer alır9.
Kadıların bulundukları yerlerde birer Ģer„î mahkemenin kurulduğu bilinmektedir. ġer„î ve hükmî uygulamalarla ilgili iĢleri kendilerine gönderilen emirler
3
Feridun Emecen, "Afyonkarahisar", Ġslam Ansiklopedisi, T.D.V. Yay., c.I, Ġstanbul 1988, s.443
4 Besim Darkot, "Karahisar", Ġslam Ansiklopedisi, c.VI, M.E.B. Yay., EskiĢehir 1997, s.276 5 Emecen, a.g.m., s.443
6 A.ġ.S., 647/s.53/17;81/54;187/185;209/204;222/218 7
Abdülaziz Bayındır, Ġslam Muhakeme Hukuku (Osmanlı Devri Uygulaması) Ġslami Ġlimler AraĢtırma Vakfı Yay., Ġstanbul 1986, s.1
8 Süleyman Gönçer, Afyon Ġli Tarihi, c.II, Afyon 1991, s. 42
çerçevesinde görerek Hânefi Mezhebi hükümlerine göre karar veren kadıların, nikah, evlenme, boĢanma, miras taksimi, yetim ve gâip malının korunması, vakıf hükümlerine uyulması, cürüm ve cinayet ile bütün diğer davalar ile ilgili kararlarına ve diğer hususlarına dair bilgiler sicillerde yer alır10.
AraĢtırmacılar tarafından yapılan çalıĢmalarda11, sicillerin ihtiva ettiği konular
çeĢitli yönleriyle değerlendirilmiĢtir. Sicillerde, bölge tarihçiliği, Ģehir hayatı, çeĢitli bölgelerde yaĢayan insanların etnik, dini, etnografik ve sosyo-ekonomik durumları ele alınmıĢtır12. Bu belgelerden hareketle, toplumun yapısı, yaĢantısı, Ģehir ve kasabalardaki
etkili zümreler ile halk tabakalarının oluĢturduğu sistemin iĢleyiĢi değerlendirilmiĢtir13.
II. 647 NUMARALI KARAHĠSAR-I SAHĠP ġER‘ĠYYE SĠCĠLĠ
Tez konumuz olan 647 No‟lu Karahisar-ı Sahip ġer„iyye Sicili, tarih olarak H.13 Cümâde‟l-ûlâ 1333/16 ġa„ban 1334–M.1915/191614 yıllarını kapsamaktadır.
Defter, 127 varak 254 sayfadan ibarettir. Numaralandırma sayfa esas alınarak yapılmıĢtır. Defterde belgeler numaralandırılırken önce 67‟ye kadar numara verilmiĢ sonra yeniden 1‟den baĢlayarak 256‟ya kadar numaralandırılmıĢtır. Numaralandırmanın
10 Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Devleti'nin Ġlmiye TeĢkilatı, Ankara 1984, s.108-109 11
ġer„iyye Sicilleri esas alınarak Karahisar-ı Sahip ile ilgili değiĢik çalıĢmalar yapılmıĢtır. Bunlar; Mehmet GüneĢ, XVIII. Yüzyılın Ġkinci Yarısında Karahisar-ı Sahip Sancağı (ġer‘iyye Sicillerine Göre), Gazi Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara 2003; Naci ġahin, ġer‘iyye Sicillerine Göre XIX. Yüzylın Sonlarında (1875-1900) Karahisâr-ı Sâhib Sancağı, Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara 2002; Üçler Bulduk, XVI. Yüzyılda Karahisar-ı Sahib Sancağı, Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara 1993; Mehmet GüneĢ, Tanzimat Dönemi Öncesinde Karahisâr-ı Sâhib Sancağı (67 Numaralı ġer‘iyye Siciline Göre), Gazi Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1996; Suzan Gedizli, 618 Numaralı Karahisar-ı Sahp ġer‘iyye Sicili (H.1306/1308-M.1889/1891), A.K.Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Afyon 1997; Zübeyde Tiryakioğlu, 612 Numaralı Karahisar-ı Sahip ġer‘iyye Sicili, A.K.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Afyon 1996; Naci ġahin, 568 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib ġer‘iyye Siciline Göre Afyon (H.1260/1265-M.1844/1849), A.K.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Afyon 1998; Mehmet Biçici, 569 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib ġer‘iyye Sicili, A.K.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Afyon 1998; Meral ġahin, 576 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib ġer‘iyye Siciline Göre Afyon (1844/1851), A.K.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Afyon 2001; Muhittin ÖzaĢkın, 606 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib ġer‘iyye Sicili, A.K.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Afyon 1998; Ġbrahim BaĢ, 578 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib ġer‘iyye Siciline Göre Karahisâr-ı Sâhib Sancağı,A.K.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Afyon 2001; Gürsoy ġahin, Karahisâr-ı Sâhib'de Sosyo-Ekonomik Yapı (1684-1686), A.K.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Afyon 2001
12 Rifat Özdemir, "ġer„iyye Sicillerinin Sosyo-Ekonomik Tarih ve Halk Kültürü Açısından Önemi"
S.Battal Gazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu-Tebliğler, Ġnönü Üniv.Yay. Ġstanbul 1987, ss.179-187
13
Mehmet ĠpĢirli, "Sosyal Tarih Kaynağı Olarak ġer„iyye Sicilleri", Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih AraĢtırma Merkezi ve Sosyoloji Seminerleri (28-29 Mayıs 1990), Ġstanbul 1991, s.157
14 ÇalıĢmamızda kullanılan tarihlerin çevrimini "http://www.ttk.gov.tr/takvim.asp" internet adresini esas
çift olmasından dolayı, muhtemel karıĢıklıkları önlemek için dipnotlarda belgeyi belirtirken sayfa numarası ile birlikte belge numarasını da verdik. Meselâ; A.ġ.S., 647/s.226/223 diye verilen dipnot, 647 numaralı Afyonkarahisar ġer„iyye Sicili'nin 226. sayfasındaki 223 numaralı belge demektir. Ġki yerde aynı belge numarasının arka arkaya gelen farklı iki belgeye verildiği15 dikkate alındığı zaman toplam (67+256+2) 325 adet
belge vardır. 18,5x48,5 cm. boyutundaki defterin sırtı siyah meĢin, satıhları mor pantizot bez kaplıdır.
Defterin metninde farklı yazı çeĢitlerinin olması birden fazla kâtibin elinden çıktığını göstermektedir. Silinti fazla bulunmamakla birlikte bazı yerlerde yanlıĢ yazılan yerlerin üzerlerinin çizildiği, bazı yerlerde ise tekrarların yapıldığı görülmüĢtür.
Bu Sicil Defteri Karahisar-ı Sahip'in diğer sicilleri gibi Afyonkarahisar Müzesi'nde muhafaza edilmekte iken, Ankara Milli Kütüphâne‟ye nakledilen 158 defterden16 biridir. Afyon Kocatepe Üniversitesi'nin kurulmasıyla beraber, bir proje
dahilinde AKÜ Tarih Bölümü'nce Ģer„iyye sicillerinin tamamına ait mikrofilmler temin edilmiĢ ve bu mikrofilmlerden 71 defterin fotokopisi elde edilmiĢtir17. ÇalıĢtığımız
defterde bu suretle temin edilmiĢtir. Fakat mikrofilme alınırken üç belgede18 sayfa
kenarlarının bir kısmının çok az da olsa filme çekilmediğini tespit ettik. Buraları okurken ifade tekrarı, cümlenin geliĢi ya da kelimenin bir kısmı var ise olan kısımdan hareketle okunamayan kısmı okumaya çalıĢtık. Buna rağmen birkaç kelimeyi özellikle de özel isim olanları haliyle okuyamadık. Okuyamadığımız yerlere nokta nokta (…) koyduk ve ifadenin geliĢinden tahmin ederek okuduğumuz yerleri ise köĢeli parantez içerisine aldık. Böylelikle, çalıĢmamızdan faydalanacakların muhtemel hatalara karĢı ihtiyatlı olmalarını amaçladık.
Defterin transkripsiyonunu yaparken satırların birbirinden ayrılmasını sağlamak için satır sonlarına " / " iĢareti koyduk. Bir baĢka husus ise, kiĢi ve yer isimlerini yazarken kalın seçenekte yazılmıĢ olmasıdır. Bundaki amaç, çalıĢmamızdan faydalananların isimleri daha kolay algılamalarını sağlamaktır.
15 103 ve 126 numarası arka arkaya iki farklı belgeye verilmiĢ. Herhangi bir karıĢıklığa meydan
vermemek için 103-a/103-b ve 126-a/126-b olarak numaralandırılmıĢtır.
16
Akgündüz, a.g.e.,s.83
17 Özer Küpeli, "ġeriyye Sicillerinin ġehir Tarihçiliği ve Afyonkarahisâr Tarihi Ġçin Önemi" TaĢpınar,
S.3, (Kasım 2001), s. 57
Defterdeki ilk belge H.13 Cümâde‟l-ûlâ sene 1333 (M. 29 Mart 1915) tarihli bir hüccet son belge ise H. 16 ġa„ban 1334 (M. 18 Haziran 1916) tarihini taĢıyan bir baĢka "hüccet"tir. Defterde bulunan belgelerin cinsi ve belge numaraları Ek 1.'deki tabloda gösterilmiĢtir.
Defterde bulunan belge çeĢitleri hüccet, i„lâm, mürâsele ve buyrultu olup bunları kısaca açıklayalım.
Hüccet; hakim huzurunda ikrar, takrir, akit, vâsi tayini ve bir hususa izin verilmesi gibi hüküm içermeyen hususlar hakkındaki belgeler19 olup konularına göre
nikah, talâk, fesh-i nikah, mehir, nafaka, vâsi tayini gibi kısımlara ayrılır20.
Ġ„lâm, lügatte; bir davanın, mahkemece nasıl bir hüküm ve karara bağlandığını gösteren resmî vesika21 demektir. Her i„lâmda mutlaka kadının imzası ve mührü,
taraflar, dava konusu ve iddia ile davalının cevabı, isbât davaları, kadının kararı ve tarih bulunur. Ġ„lâmların en önemli özelliği kadının kararının bulunmasıdır22. ġer„iyye
mahkemelerinde kadı, yargılamayı bitirdikten sonra verdiği kararı önce sözlü olarak anlatır, daha sonra ise kararı içeren i„lâmı düzenlerdi. Bunun bir sureti sicil defterine kaydedilir birer sureti de davalı ve davacıya verilirdi23.
Mürâsele; Anadolu ve Rumeli kazaskerleri tarafından kadı ve nâiplere ve onlar tarafından nâhiye nâiplerine tayinleriyle, selâhiyetlerini mübeyyin olarak yazılan resmi emirler hakkında kullanılan bir tabir olup, kadılar tarafından bir husus hakkında yazılan resmi kağıtlara da mürâsele denilirdi24
.
Buyrultu ise; sadrazamların yazılı emirleri demek olup, sadrazam, kaptan-ı derya, vezir beylerbeyi ve kazasker gibi devlet erkanının yazılı emirlerine denir. Bazen beylerbeyi veya sancak beyinin de buyrultu gönderdiği Ģer„iyye sicillerindeki kayıtlardan anlaĢılmaktadır. ġer„iyye sicillerinde yer alan önemli bir buyrultu kaydı da, kazaskerlere ait kadı tayin25 buyrultularıdır. Bazı üst rütbeli kadılar dıĢındaki bütün
kadıların tayini kazasker tarafından yapılmaktadır26.
19 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M.E.B.Yay.,c.I-III, Ġstanbul
1983, s.607
20
Ahmet Akgündüz, "ġer„iye Mahkemeleri ve ġer„iye Sicilleri", Türkler, c.X, Yeni Türkiye Yay. Ankara 2002, ss.60-67
21 Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Lûgat, Aydın Kitabevi Yay.,13.b., Ankara 1996, s.426 22 Halil Cin-Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, c.I, Ġstanbul 1990, s.420
23
Cin-Akgündüz, a.g.e., c.I, s.355
24 Pakalın, a.g.e., c.II, s.621
25 Defterde kadı tayiniyle ilgili bir buyrultu vardır.bkz.Ek 7.,A.ġ.S., 647/s.30/62 (23 Haziran 1331) 26 Akgündüz, a.g.m., s.67
I.BÖLÜM
KARAHĠSAR-I SAHĠP SANCAĞI'NIN ĠDARÎ VE FĠZĠKÎ YAPISI I. KAZÂ, NÂHĠYE VE KÖYLER
Afyonkarahisar, Osmanlı idarî teĢkilatında Anadolu Eyâleti'ne bağlı bir sancak olmuĢ ve 1839'da Hüdâvendigar Vilâyeti teĢkil edilince buraya bağlı sancaklardan biri haline getirilmiĢtir. Önceden merkezden tayin edilen sancak beyleri tarafından idare edilmekte iken 1867'de mutasarrıflık olarak kazâlara ve nâhiyelere ayrılmıĢtır27
. 1918 yılında ise Hüdâvendigâr Vilâyeti ile iliĢkisi kesilerek vilâyet merkezine dönüĢtürülmüĢtür28
.
Defterde geçen kazâ, nâhiye ve köy isimleri belgelerden tek tek tespit edilmiĢ ve burada bağlı olduğu kazâ ya da nâhiyeyi gösterir Ģekilde listelenmiĢtir. Sancak merkezinin adı, defterde ki bütün belgelerde Karahisar-ı Sahip olarak yazılmıĢ farklı bir kullanımla karĢılaĢılmamıĢtır.
YerleĢim yerlerinin isimlerinde dikkati çeken en önemli husus bu isimlerin Türk dili ve kültürüne uygunluğudur. Salar, Dinar, Karabağ, Efe Sultan, Karaca Ahmet Sultan, KıĢlacık, Bayramgazi … köyleri ile kara, karaca, ak, viran, ören, kızıl, hisar, ala, gök, salar29 vb. gibi ifadeleri içeren birçok isim bu duruma örnek verilebilir.
Tablo 1. Defterde yer alan kazâ ve köy adlarına ait liste
Kazâlar Nâhiyeler Köyler Belge No (sayfa no/belge no)
Karahisar-ı Sahip Erkmen 1/4 " Kal„acik-i Sagîr 3/7 " Küçük Höyük 3/7 " Sülümenli 4/12,8/21 " Gebeceler 5/14 " Ġnas 6/16,94/69,142/126-a " Bulca 6/17,76/50,78/51 " Fethi Beğ 6/17 " Nûh 9/24,124/107 " Selimiye 9/25 " Susuz 12/30,98/75,99/76,187/185 " Ümraniye 13/33,14/36 27 Emecen, a.g.m., s.444
28 Gönçer, a.g.e., c.II, , s.13
29 Bu vermiĢ olduğumuz örnekler defterimizde mevcut olanlar olup bu konuda daha ayrıntılı bilgi için
" Karaca Ahmed Sultan 14/35,16/41 " Süğlün 22/52 " Salar 22/52,24/55,30/64,53/18,61/30,79/52,79/53, 83/55,85/58,121/103-b,121/104,164/159, 178/175, 185/183,187/185 " Kal„acik-i Kebîr 22/52,103/83,183/182,242/241 " Çakır 23/53,145/130,163/157,180/177 " Seydiler Sultan 28/59,111/93 " Meymenet 49/14,51/15,72/45 " Akcin 57/23,161/154 " Feleli 62/32,65/36,91/64 " IĢıklar 64/35,65/36,151/140,195/189, 196/190 " Ġmrallı 72/45 " Elpirek 89/62,199/193 " Büyük Çobanlar 92/66 " Çobanlı 94/70,168/164 " Dinar 97/73,100/78,107/88,114/97,125/110,174/1 72 " Mahmarı 110/92,149/137 " Halimuğru 115/98,116/99 " Karaarslan 121/104,187/185,247/247 " Serban 124/107 " KumartaĢ 124/108 " Çavdarlı 126/111,186/184,187/185 " Deper 140/123,242/241 " Osman 154/144 " Akkoyunlu 159/152 " PaĢa 162/155,209/204 " Çıkrık 165/160,194/188 " Anbanas 165/161,187/185 " Bayatcık 168/164 " Hamîdiye 176/174 " Sarıcaova 182/180 " Sâdık Beğ 217/211 " Nûrî Beğ 221/217,231/229 " Beğ 222/218,241/240 " Belkaracaviran 222/218 " Ġhsaniye 237/234 " KıĢlacık 242/241 " Bayramgazi 251/252 Bolvadin Kazâsı 12/31,14/36,113/96,158/151,211/205, 240/239,247/246 " " " Çaydan Cedîd 14/36 " " " Karabağ 158/151,211/205 Sandıklı Kazâsı 137/119,155/147,252/254 Karahisar-ı Sahip ġuhud Nâhiyesi 17/42,19/46,21/50,74/46,80/54,83/56,85/57,93/67,97/74,138/120,142/126-b,154/145, 208/203,229/226,237/235,238/236,238/237, 243/242,244/243, 252/253
" BedeĢ 83/56,85/57 " Efe Sultan 97/74,154/145,221/217 " Balçıkhisâr 138/120 " Mahmûd 208/203 Sincanlu Nâhiyesi 76/50,78/51,88/60,88/61,91/64,94/71,139/122, 164/158,205/200,214/207,226/222,248/248 " Saraycık 76/50,78/51,164/158 " Balmahmud 76/50,78/51,220/215 " Garibce 88/60,88/61 " Çobanözü 91/64 " Güneği 139/122 " Küçük Höyük 164/158,205/200 " Hırka 214/207 " Sinir 3/7,226/222 " Akviran 94/71,222/218,248/248
Köylerimizin bir kısmının ismi sonradan değiĢmiĢ olup bugün kullanılmakta olan isimlerine Tablo 2'de yer verdik. Buna göre, çalıĢmıĢ olduğumuz 647 Numaralı A.ġ.S.,de geçen köylerden ismi değiĢenler ve bugünkü isimleri Ģöyledir30
. Listede yer almayan ama eski adı Corca-i Kebir, Corca-i Sagir ve Mihail olan köyler çalıĢtığımız defterde yeni adlarıyla, sırasıyla Fethibey, Sadıkbey ve Nuribey olarak zikredilmektedir.
Tablo 2. Defterde geçen köylerin eski ve yeni adlarına ait liste
Eski Adı Yeni Adı Eski Adı Yeni Adı
Deper Ataköy Elpirek Saraydüzü
Arap Bayramgazi Mecîdiye Omuzca
Ġnas Demirçevre Karaca Ahmed Sultan Karacaahmet
Anbanaz Beyyazı Feleli Kocaöz
Halimuğru Bozdoğan Seydiler Sultan Seydiler
Kal„acik-i Kebîr Büyük Kalecik PaĢa Köy AhmetpaĢa
Sibsin Çayırbağ Akviran Akören
KumartaĢ Erenler Güneği Güneyköy
Meymenet Kızıldağ Karacaviran Karacaören
Çobanlı Küçük Çobanlı Mahmarı TaĢoluk
Kal„acik-i Sagîr Küçük Kalecik Sinir Tınaztepe
BedeĢ Kayabelen Efe Sultan Efeköy
30 Afyonkarahisar'a bağlı köylerin eski ve yeni isimleri ile ilgili daha fazla bilgi için; bkz.,Mustafa
Karazeybek, "Osmanlılar Dönemi'nde Afyonkarahisar" Anadolu'nun Kilidi Afyon, Afyon Valiliği Yay., Afyon 2004, ss.,106-112
II. ĠDARECĠLER
Osmanlı Devleti'nde taĢra idaresi, aĢağıdan yukarıya doğru köy, nâhiye, kazâ, sancak, ve eyalet Ģeklinde teĢkilatlanmıĢtı. Kazâların birleĢmesinden sancaklar, sancakların birleĢmesinden ise eyaletler ortaya çıkmıĢtı31. ÇalıĢtığımız yıllarda
Afyonkarahisar, sancak merkezi olmasından dolayı; tasarruf eden, kendinde kullanma hakkı ve salâhiyeti gören32 anlamına gelen, sancak yönetiminin en yüksek idarî amiri
konumundaki mutasarrıflar33
tarafından idare olunuyordu.
1864 yılında kabul edilen Vilâyet Nizamnâmesi ile taĢra yönetiminde değiĢiklik yapılmıĢ vilâyet, sancak, kazâ, köy Ģeklinde idarî birimlere ayrılmıĢ daha sonra bunlara bir de kazâ ile köy arasına, nâhiye eklenmiĢtir. Bu değiĢiklikle, vilâyet yöneticisi vali, sancak yöneticisi mutasarrıf, kazâ yöneticisi kaymakam, nâhiye yöneticisi ise nâhiye müdüründen oluĢuyordu34. Rumî 23 Haziran 1331 tarihi itibari ile Karahisar-ı Sahip
Mutasarrıfı35 Mehmed ġükrî Efendi'dir36
Defterde yer alan 22 Haziran 1331 tarihli bir telgraf metninden37 Karahisar-ı
Sahip Kadısı Ġbrâhim Zihnî Efendi'nin Çatalca Kadılığı'na, Bolu Kadısı Ömer Lütfî Efendi'nin ise Karahisar-ı Sahip Kadılığı'na tayin olunduğu anlaĢılmaktadır. Ayrıca belgede Bolu Kadısı'nın görevine baĢlamasına kadar geçen sürede Karahisâr Müftîsi Alî Feyzî Efendi'nin kadılık görevini vekâleten yerine getirmesi istenmektedir. Bundan da müftülerin kadı vekili olarak görevlendirilebildikleri sonucuna ulaĢılmaktadır.
Yine defterde geçen ifadelerden hareketle; Yûsuf Ziyâeddin Efendi, Mustafâ Hulûsi Efendi ve Mehmed Vâsıf Efendiler'in daha önceki yıllarda kadılık yaptıkları sonucunu ortaya çıkartıyoruz.
Tablo 3. Defterde adı geçen görevliler ve görevlerine ait liste
Görevli Adı Ünvanı Belge No
(Sayfa/Belge no)
Tâhir Efendi ibn-i Ġslâm Efendi
Karahisar-ı Sahip Müderrisi 252/254
Yanbolu-zâde Fahreddîn Sert Mahmûd PaĢa Medresesi 16/40
31 Yusuf Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet TeĢkilatı ve Sosyal Yapı, 3.b., T.T.K.
Yay., Ankara 1996, s. 83
32
Develioğlu, a.g.l., s. 691
33 1867 yılından 1919 yılına kadar geçen zaman diliminde Afyonkarahisar mutasarrıflarının isimleri için
bkz., Gönçer, a.g.e., c.II, ss.28-31
34 Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta 1997, s.221 35
Rumî Mayıs 1331 tarihinden Rumî Nisan 1334 tarihine kadar Afyonkarahisar Mutasarrıfı olarak "ġevket Bey" adı geçmektedir. Bkz., Gönçer, a.g.e.,c.II, s. 31
36 A.ġ.S., 647/s.30/62 37 A.ġ.S., 647/s.30/62
Efendi Müderrislerinden
Ahmed Efendi Zabt Ketebesi 240/239,252/253
BaĢkâtib Mehmed Tâlib Efendi
Livâ Muhâsebeci Vekili 235/232
Mülâzım-ı Evvel Alî Rıza Efendi
Medîne-i Mezkûre Askerî Hastahânesi DiĢ Tabîbi
207/202
Ohannes Karahisar-ı Sahip Millet Kethüdâsı 48/12,152/141
Abdullah Efendi ibn-i Cemâl
Medîne-i Mezkûre Belediyye
Tabîbi 124/108
Yûsuf Ziyâ‟eddîn Efendi Nâ‟ib-i Esbak 111/93
Ahmed Efendi Tereke Kâtibi 104/85,116/99,194/188,
196/190
Mahmûd Âgâh Beğ Karahisar-ı Sahip Emvâl-i Metrûke
Tasfiye Komisyonu Re‟isi
101/79,118/101,152/142, 216/209
Yûsuf Ziyâ‟eddîn Kadî-i Esbak 105/86
Mahmûd Efendi Efendi ibn-i Yûnus
Karahisar-ı Sahip Telgrâf Muhâbere Me‟mûru
101/80
Ġbrahim Ağa ibn-i Yûsuf Çiftçi BaĢı 69/40,92/65
ġevket Beğ ibn-i
Abdulhalîm Efendi Karahisar-ı Sahip Jandarma Tabur Kâtibi 61/29
Ġsmâ„îl Hakkı Beğ Karahisar-ı Sahip Nizâmiyye Tabur
Kâtiblerinden
61/29
Bahâ‟eddîn Beğ Karahisar-ı Sahip Jandarma Tabur
Kumandânı
58/25 Ahmed Sâlih Efendi ibn-i
Ârif Efendi
Livâ Vergi BaĢkâtibi 47/11
Hasan Efendi Karahisar-ı Sahip Eytâm Müdürü 5/15,7/19,12/30,17/43,30/63
,31/66,43/5,48/13,49/14,51/ 15,71/44,72/45,79/53,80/54, 83/56,88/61,89/62,94/71,97/ 74,99/76,99/77,101/80,104/ 85,114/97,116/99, 120/103-a,123/106,127/113,129/115, 159/152,165/161,167/163, 174/172,176/174,178/175, 180/177,182/181,183/182, 185/183,187/185,194/188, 196/190,200/194,209/204, 211/205,222/218,228/224, 231/ 230
Mehmed Nusret Efendi ibn-i Mehmed Emîn Efendi
Bidâyet Mahkemesi Cezâ Re‟isi 45/7
Mehmed Elmâs Efendi ibn-i Hamza Ağa
Medîne-i Mezkûre Müddeî-i Umûmisi
45/7
Osmân Nûrî Beğ Karahisar-ı Sahip Jandarma Bölük
Kumandanı
42/4,52/16,143/127,218/2 13
Alî Feyzî Efendi Karahisâr Müftîsi 30/62
Ġbrahim Zihnî Efendi Karahisar-ı Sahip Kadîsı 30/62
Mehmed ġükrî Efendi Karahisâr Mutasarrıfı 30/62
Aynacı-zâde Ahmed Efendi ibn-i Yûsuf Efendi
Nâfi„a Kondüktörlerinden 30/63
Mustafâ Hulûsi Efendi Kadî-i Sâbık 30/63,31/65,110/92
Yûsuf Ziyâ‟eddîn Efendi Medîne-i Mezbûre Nâ‟ibi 29/61
Alî Efendi Karahisar-ı Sahip Ġcrâ MübâĢiri 8/22
Ġzzetlü Hayreddîn Beğ Karahisar-ı Sahip Ġstasyon Kumandânı BinbaĢısı
53/17 Mülâzım-ı Sânî Hasan
Basrî Efendi
Ġstasyon Kumandan Yâveri Ġkinci Sınıf Ġhtiyât Zâbiti
253/255
Kadî Mûsâ Nâ‟ib-i Kâtib Vekili 29/61
Mehmed Tevfîk Efendi Mahkeme-i ġer„iyye BaĢkâtibi 1/2,18/45,19/47,43/5,
158/150
Osmân Efendi Mahkeme-i ġer„iyye Mukayyidi 43/5
Mehmed Vâsıf Efendi Kadî-i esbak 100/78
Abdî Efendi ibn-i Kâsım Efendi
Karahisâr ve Konya Hattı makinisti 65/36 Ermeni Milletinden
Ġzmidliyan Agop Efendi veledi Kirgor
Kumpanya Da„vâ Vekîli 65/36
ġükrî Beğ Efendi Harbiyye Nezâret-i Celîlesi
MünakkaĢlarından
143/127 YüzbaĢı Salâhaddîn Beğ Âsitâne-i Aliyye Hastahâne-i
Askerî Kâtibi 143/127
Sa„dî Beğ ibn-i Âgâh Beğ Karahisar-ı Sahip Emvâl-i Metrûke Tasfiye Komisyonu BaĢkâtibi
143/127 Alî Süleyman Efendi Gureba Hastahânesi Eczâcı-ı Evveli 207/202
Mehmed Rızâ Efendi Burûsa Kadîsı 45/7
Mehmed Fahreddîn Efendi Ġstanbul Kütübhânesi Sahibi38
102/82
Es‟seyyid Mustafâ Rızâ bin Hasan Tahsîn
Dârü‟l-Hilâfeti‟l-Aliyye Kadîsı 27/57
Ömer Lütfî Efendi Bolu Kadîsı 30/62
ġükrî Beğ Efendi Tedkîk ve Tevhîd Hesâbât
Komisyonu MüfettiĢlerinden
52/16
Mehmed Subhî Beğ Suriye Mutî„a Müdîri 53/17
Defterde bahsi geçen bir baĢka yönetici sınıfı da muhtarlardır39. Köy ve
mahallelerde devletin resmî gücünün temsilcisi olan muhtarlıkların bugünkü anlamda kurulmasına Tanzimat'tan hemen önce baĢlanmıĢtı40. Muhtarlık konusuna bir ıĢık tutar
düĢüncesi ile tespit edilen mahalle ve köy muhtarlarının isimlerine Tablo 9.'da yer verdik. Her mahallenin denenmiĢ, iyi huylu ve becerikli oldukları anlaĢılmıĢ mahalle
38
"Ġstanbul Kütüphânesi sahibi" diye geçen ifade, kütüphânenin mülkiyetinin devlete ait değil de özel mülke ait olduğu sonucuna götürmektedir. Belgede Ġstanbul Kütüphânesi sahibi olarak Mehmed Fahreddîn Efendi'nin adı geçmekte ise de "sahibi" ifadesinden kasıt kütüphânenin sadece tasarruf hakkının kendisine ait olduğudur.
39
Afyon'da ise muhtarlık teĢkilatının ne zaman kurulduğu tespit edilememiĢ olmakla birlikte araĢtırmacı Muzaffer Uyan, Afyonkarahisar köylerine muhtar atandığına dair 2 Haziran 1840 tarihli bir arĢiv belgesinden söz etmektedir. Bkz., Muzaffer Uyan, "Mahalli Ġdareler", Afyonkarahisar Kütüğü, c.I, A.K.Ü. Yay., Afyon 2001,s.243;
40
Osmanlı Devleti'nde muhtarlık teĢkilatı ilk defa 1829 yılında Ġstanbul'da bazı mahallelerde kurulmuĢtur. bkz., Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, 2.b., T.T.K. Yay., Ankara 1997, s.38; N.ġahin, ġer‘iyye, s.94 Uyan, a.g.m., s.243; Abdullah Saydam, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Trabzon 1995, s.107
halkından iki kiĢi oybirliği ile muhtar seçiliyor ve bunlardan birisine "muhtar-ı evvel" diğerine "muhtar-ı sani" deniliyordu41. Defterde yer alan muhtarlarda muhtar-ı evvel ya
da muhtar-ı sani ifadelerine rastlamadık.
Tablo 4. Defterde adı geçen köy ve mahalle muhtarlarına ait liste Köy/Mahalle Adı Muhtarın Adı/Lakabı Belge No
(sayfa no/belge no)
Ġnas Karyesi Danacı Oğlu Mollâ Tâhir 6/16,142/126-a
Kal„acik-i Kebîr Karyesi
Kulak Oğlu Hasan bin Hasan 22/52
Kal„acik-i Kebîr Karyesi
Sancakdar Oğlu Mustafâ bin Mustafâ bin Mehmed
103/83,183/182
Salar Karyesi Osmân Hoca Oğlu Mehmed bin Osmân 24/55
Salar Karyesi Murâd Oğlu Veysel bin Süleyman bin
Abdullah
83/55,85/58
Salar Karyesi Aygır Oğlu Veysel Ağa ibn-i Süleyman 185/183
Mahmarı Karyesi Kâtib Mehmed Efendi ibn-i Hüseyin bin Ömer 110/92
Mahmarı Karyesi Kâtib Mehmed Efendi ibn-i Hasan 149/137
Osmân Karyesi Topçu Oğlu Alî Osmân bin Ġbrahim 154/144
IĢıklar Karyesi A„yân Oğlu Mehmed bin Hasan 64/35,151/140
Bulca Karyesi Oruç Oğlu Mehmed Alî bin Mehmed 76/50,78/51
Balmahmud Karyesi Hâcı BektâĢ Oğlu Ahmed bin BektâĢ ibn-i
Ömer 78/51
Balmahmud Karyesi Müslim Oğlu Hâcı Alî bin Bekir 220/215
Elpirek Karyesi Mahmûd Oğlu Mehmed bin Mahmûd bin
Abdullah
89/62 Elpirek Karyesi Sarı ġeyh Oğlu Süleyman Ağa ibn-i
El-hâcc Mehmed
199/193
Akviran Karyesi BektâĢ Oğlu SatılmıĢ ibn-i BektâĢ 94/71
Akkoyunlu Karyesi Hâcı Ġbrahim Oğlu Mollâ Ġbrahim bin Mahmûd bin Velî
159/152
PaĢa Karyesi Hâcı ĠbiĢ Oğlu Abdullah bin Osmân 162/155
Çakır Karyesi Güdük Efendi Hasan bin Hüseyin 163/157
Dinar Karyesi Ca„fer Oğlu Ahmed bin Hasan bin Bekir 174/172
Deper Karyesi Arab Oğlu Abdullah bin Mehmed 242/241
ÇavuĢbaĢ Mah. Hâcı Hüseyin bin Yahya 10/28,67/38
ÇavuĢbaĢ Mah. EkĢi Oğlu Ömer bin Mustafâ 218/213
Kâhil Mah. Fıruncu Oğlu Sâlih bin Mehmed 12/31,48/13,56/22,106/87
Gökce Mah. Hâcı Halîl Oğlu Mehmed 25/56
Gökce Mah. Benli Oğlu Hâcı Halîl bin Ġbrahim 150/139
Gökce Mah. Ârif Ağa ibn-i Murâd 240/239
Arab Mescidi Mah. Bâkî Oğlu Ġsmâ„îl bin Hâcı Hasan 25/56,66/37,87/59
Arab Mescidi Mah. Bâkî Oğlu Ġsmâ„îl bin Hüseyin 213/206
Medli Mah. Ġbrahim bin Sâlih bin Abdullah 44/6
Burmalı Mah. Emîr Alî Oğlu Tâhir bin Ahmed 46/9,48/13,71/44
Burmalı Mah. Emîr Oğlu Alî bin Tâhir bin Abdullah 94/71
Karaman Mah. HurĢîd Oğlu Nûrî bin Halîl 46/10
Karaman Mah. YüzbaĢı Oğlu Nûrî bin Halîl Efendi 113/95
Karaman Mah. Temürcü Eyyûb Oğlu Nûrî Efendi ibn-i Halîl 158/150,201/195
Fakîh PaĢa Mah. Yağcı Hâcı Hüseyin Ağa 47/11
Fakîh PaĢa Mah. Bayrakdar Oğlu Hâcı Hüseyin bin Süleyman 249/250
Mecîdiye Mah. Kigork 48/12
Mecîdiye Mah. Tekkeli-zâde Hâcı Hüseyin Efendi ibn-i
Osmân 54/19,123/106,129/115
Marulcu Mah. Mumcu Oğlu Sarrâç Necîb bin Alî 55/20,99/77,102/81
Efecik Mah. Benli Oğlu Ömer bin Hâcı Mahmûd 56/22
Efecik Mah. Mûy-tâb Oğlu Ahmed Ağa 109/91
Efecik Mah. Benli Ömer Oğlu Mahmûd bin Ahmed 226/223
Hamîdiye Mah. Nu„mân Mehmed ibn-i Ağa Sâmî 60/27
Hamîdiye Mah. Yamin bin Hasan 96/72
ÇavuĢoğlu Mah. Nizâm Oğlu Bekir Ağa bin Alî 60/28
Karamanoğlu Mah. Çoban Oğlu Hasan bin Alî bin Mehmed 66/37,120/103-a Karamanoğlu Mah. Çoban Oğlu Hasan bin Alî bin Himmet 120/103-a Câmi„-i Kebîr Mah. Çıracı-zâde Ġsmâ„îl Efendi ibn-i Alî Ağa 85/58,226/223
Bedrik Mah. Emîr Himmet Oğlu Mustafâ bin Ġsmâ„îl 87/59,130/117
Nurcu Mah. Ahmed Ağa ibn-i Mehmed 93/68,207/202
Nurcu Mah. Yorgancı Oğlu Ahmed bin Mehmed 235/232
Hâcı Yahya Mah. Hâcı Sâlih bin Hâcı Mehmed 106/87
Hâcı Yahya Mah. Yılanlı Oğlu Abdullah bin Mehmed 127/113,141/125
Hâcı Mustafâ Mah. Sandıkçı Oğlu Mehmed Ağa ibn-i Abdullah 108/90,167/163
Nakilci Mah. Leblebici Alî Ağa ibn-i Ahmed bin Alî 108/90
Hâcı Nasûh Mah. Ġmam Oğlu Mehmed bin Ömer bin Alî 112/94,150/139
Hâcı Nûh Mah. Mollâ Alî Oğlu Mehmed Efendi 117/100
Akmescid Mah. Koca Kavuk Oğlu Hakkı bin Sâlih 142/126-b,171/168,226/ 223
Hâcı Mahmûd Mah. Kassâb Oğlu Mustafâ bin Eyyûb 144/128,182/179,182/181
Yukarı Pazar Mah. Sarı-zâde Ġbrahim Hakkı Efendi 145/131
Yukarı Pazar Mah. Sarı-zâde Hâcı Hâfız Efendi ibn-i El-hâcc Yahya Beğ
193/187 Fakîh PaĢa Mah. Bayrakdar Oğlu Hâcı Hüseyin bin Alî bin
Süleyman
148/136 Sinân Halîfe Mah. Hâcı Bâlâ Oğlu Süleyman bin Ahmed bin
Hâcı Mehmed 148/136
Hâcı Mustafâ Mah. Sandıkçı Oğlu Mehmed Ağa ibn-i Abdullah bin Mûsâ
234/231,249/250 Dâ‟î Receb Mah. Mumcu Oğlu Bekir bin Alî bin Ġbrahim 235/232
BaĢ Mah. (ġuhud) Helvâcı Oğlu Hâcı Alî Ağa 74/46
BaĢ Mah. (ġuhud) Hatîb Oğlu Osmân bin Yûsuf bin Abdullah 238/237
KayıĢ Mah. (ġuhud) Cennet Oğlu Mollâ Hasan bin Alî 208/203
KayıĢ Mah. (ġuhud) Hâcı Ca„fer bin Alî bin Ca„fer 238/237
Pazar Mah. (ġuhud) Ġhtiyar Oğlu Hâfız Osmân bin Mustafâ 243/242,244/243
BedeĢ Karyesi (ġuhud) Tülü Oğlu Hüseyin bin Mustafâ 85/57
Mahmûd Karyesi
(ġuhud) Mûsâ Ağa bin Süleyman bin Alî 208/203
Efe Sultan Hasan (ġuhud)
Cingöz Hasan bin Himmet bin Mustafâ 97/74 Efe Sultan Karyesi
(ġuhud)
Efe Oğlu Hâcı Hasan bin Himmet 154/145
Balçıkhisâr Karyesi (ġuhud)
Tablo 9'da görüldüğü üzere azınlıklardan da muhtarlık yapanlar olmuĢtur. 7 N. 1333 tarihli belgede42 Mecîdiye Mahallesi muhtarı olarak Kigork adı geçmektedir.
Mecîdiye Mahalle muhtarının azınlıklardan olması, azınlıkların toplumsal hayatın içerisinde aktif olarak rol aldıklarına örnek teĢkil etmiĢ olması açısından önemlidir.
III. MAHALLELER
Mahalleler, ya dinî bir yapının çevresinde toplanma veya aynı meslekten olanların bir araya gelmeleri, ya da aynı dinden olanların birlikte yaĢama arzuları sonucu oluĢmuĢtur43
.
Yapılan çalıĢmada, geçen mahalle isimlerinin genelde Türk ve Ġslâmî karakter taĢıdıkları görülmüĢtür. Defterde, Karahisar-ı Sahip kazâ ve nâhiyelerine ait toplam 63 mahalle adı geçmekte olup bunların 10 tanesi kazâ ve nâhiyelerinde geri kalanlar ise merkezde bulunmaktadır.
H.1333 ve H.1334 yıllarına göre Karahisar-ı Sahip‟teki mahalle isimleri aĢağıdaki gibidir.
Tablo 5. Karahisar-ı Sahip‟e ait mahalleleri gösterir liste
Mahalle Adı Belge No (sayfa/belge no)
Anıstına 36/1 Akmescid 19/47,33/67,65/36,69/41,71/43,75/48,75/49,76/50,78/51,85/58,92/65, 94/69,103/84,104/85,118/101, 137/119,142/126-b,144/129,153/143, 155/147,156/148,162/156,170/166,171/168,181/178,197/191,226/223 ,236/233,246/245,247/246,248/249,252/254 Arab Mescidi 2/5,3/6,16/40,20/49,22/52,25/56,28/60,52/16,55/21,61/29,62/31,66/37 ,87/59,122/105,150/139,198/192,213/206,217/210 Bedrik 18/44,87/59,127/113,130/117,160/153,229/227 Burmalı 46/9,48/13,52/16,58/24,71/44,94/71,157/149,161/154,172/169,222/ 218,247/247 Câmi„-i Kebîr 85/58,128/114,226/223 Can Baba 225/221 Cansız 9/26,25/56,125/109,130/116,145/131,173/171 ÇavuĢoğlu 4/11,8/23,11/29,19/47,60/28,87/59,146/132,245/244 ÇavuĢbaĢ 4/11,10/28,11/29,67/38,70/42,92/65,108/89,130/116,146/132,166/162 ,168/164,202/198,218/213,231/230 Çerçel 193/186,216/209 Dâ‟î Receb 14/36,150/139,235/232,246/245 Doğancı 11/29,36/1,108/90 Efecik 56/22,87/59,109/91,157/149,161/154,172/169,173/170,226/223 Egeste 2/5,3/6,4/10,45/8,75/49,108/89 42 A.ġ.S., 647/s.48/12
Fakîh PaĢa 1/1,4/12,23/53,27/57,28/60,29/61,30/63,47/11,90/63,119/102,122/105 ,148/136,203/199,216/209, 225/220,241/240,249/250 Gökce 1/3,7/20,25/56,66/37,150/139,153/143,240/239 GündoğmuĢ 23/54,78/51,156/148,169/165 Hâcı Abdurrahman 6/18,25/56,68/39 Hâcı Ali Oğlu 15/37,62/31,69/40,157/149,172/169 Hâcı Ca„fer 69/40,74/47,147/134,219/214,254/256 Hâcı Dâvud 48/12,230/228 Hâcı Evtal 6/16,20/49,29/61,31/66,69/41,103/84,111/93,187/185,250/251 Hâcı Eyyûb 15/37,23/54,69/40,203/199 Hâcı Mahmûd 6/16,16/41,17/43,27/57,27/58,122/105,139/122,144/128,147/ 134,152/142,170/166,173/171,182/ 179,182/181,228/225 Hâcı Murâd 152/141 Hâcı Mustafâ 24/55,25/56,68/39,108/90,113/96,128/114,144/129,152/142,153/143, 167/163,200/194,219/214, 234/231,239/238,249/250 Hâcı Nasûh 20/48,23/53,66/37,71/43,74/47,112/94,150/139,153/143,201/ 195,201/196,239/238 Hâcı Nûh 6/18,23/54,75/48,75/49,85/58,94/71,117/100,127/112,139/122, 166/162,182/181,203/199,224/219, 248/249 Hâcı Yahyâ 8/23,14/36,16/41,22/52,28/60,44/6,45/8,57/23,106/87,127/113, 141/125,146/133,153/143,166/162, 202/198,209/204 Hamîdiye 1/2,14/36,28/59,47/11,60/27,94/70,94/71,108/90,118/101,158/ 151,168/164,181/178,182/180,211/ 205,218/212 Ġğneci 48/12 Kadınana 48/12,230/228 Kâhil 4/10,12/31,14/35,20/48,36/1,44/6,48/13,56/22,92/66,93/67,102/82, 106/87,107/88,108/89,111/93,119/102,127/112,128/114,138/121,140/ 123,140/124,141/125,155/146,158/150,164/158,166/162,171/168,173 / 171,179/176,228/225,249/250,250/ 251 Kal„a 103/84 Kara Kâtib 2/4,10/28,67/38 Karaman 4/12,10/28,12/31,14/34,20/49,21/51,46/10,87/59,94/70,106/87,113/ 95,139/122,144/129,146/133,152/142,158/150,187/185,200/194,202/ 197,215/208,224/219,226/223,228/225,236/233,247/247 Karamanoğlu 66/37,94/70,120/103-a,169/165 Kaya 10/27 Kayadibi 1/3,3/6,40/3,63/33,64/34,76/50,92/65,94/71,102/82,137/119,149/138, 156/148,182/180 Kubelü 7/20,21/51,111/93,153,156,166,254 Marulcu 1/3,5,22,26,40,77,160/81,106/87,119/102,138/121,179/176,182/180 Mecîdiye 1/2,7/19,10/27,14/35,42/4,44/6,48/12,54/19,61/29,74/47,93/67,102/82 ,123/106,125/110,129/115,220/215 Medli 6/18,25/56,44/6,47/11,63/33,64/34,75/48,87/59,107/88,146/133,155/1 46,175/173,181/178,219/ 214,236/233,246/245,247/246 Mollâ BahĢi 53/18,55/20,57/23,61/29,94/69,193/186,202/197,206/201,226/ 223 Nakilci 59/26,68/39,108/90,125/109,137/119,155/146 Nurcu 16/38,17/43,37/2,93/68,123/106,146/133,171/167,198/192,207/202,2 15/208,220/216,228/224,235/ 232 Sinân Halîfe 12/30,30/63,93/67,148/136,181/178,216/209 Sinân PaĢa 9/26,44/6,58/24,68/39,69/41,71/43,74/47,94/70,103/84,107/88,108/90 ,110/92,113/96,118/101,140/124,141/125,142/126-b,144/129,146/133
,158/150,158/151,160/153,172/169,173/170,182/ 181,187/185,197/ 191,200/194,202/197,206/201,226/223,248/249,253/255 TaĢkapulu 236/233 Voyvoda 9/26,76/50,130/116,220/215 Yukarı Pazar 8/23,145/131,161/154,193/187 Zâviye Sultân 8/22,16/38,94/69,140/124,142/126-b,144/129, 146/132,147/134 Ağılönü (Bolvadin) 247/246 Ġmâret (Bolvadin) 113/96 Gestemed (Bolvadin) 113/96,247/246 ġazi (Bolvadin) 113/96 Çakır (Sandıklı) 252/254 Pazar (ġuhud) 21/50,142/126-b,243/242,244/243 Eblek (ġuhud) 243/242,244/243 Hisâr (ġuhud) 237/235,238/236 BaĢ (ġuhud) 74/46,229/226,238/237,243/242,252/253 KayıĢ (ġuhud) 17/42,19/46,80/54,93/67,208/203,237/235,238/ 236,238/237
IV. MEVKĠ ADLARI
Defterimizdeki belgelerden biri sancak dahilinde, diğeri ise Karahisar-ı Sahip Sancağı dıĢındaki yerleĢim merkezleri olmak üzere iki grupta toplayabileceğimiz yer isimleri ortaya çıkmıĢtır. Arazi anlaĢmazlıkları, tarlaların ya da meraların sınırlarının çizilmesi, miras paylaĢımı, alım-satım, gibi dava konusu olan meseleler çözülürken sınırların belirlenmesi gerektiğinden bu tür iĢlemlerin sonucunda mahallî özellik taĢıyan, unutulmaya yüz tutmuĢ yer isimlerini bulundukları mahallerle birlikte öğrenebiliyoruz.
Defterdeki belgelerden arazi isimleri yanı sıra Ģehirde bulunan Kalaycılar Ġçi, Gön Pazarı gibi ticarî mekanlara ait yer isimleri de tespit edilmiĢtir.
Buna göre Karahisar-ı Sahip'e ait ve birinci grupta toplamayı uygun gördüğümüz yer isimleri Ģu Ģekildedir.
Tablo 6. Karahisar-ı Sahip'e ait mevki adlarını gösterir liste
Mevki (Mahâll) Adı Belge No (sayfa no/belge no)
Kalaycılar içi (Karahisar-ı Sahip) 3/6
Gön Pazarı (Karahisar-ı Sahip) 1/1
Gözsüzlü Çiftliği (Ümraniye Karyesi) 14/36
Derici Höyüğü (Ümraniye Karyesi) 14/36
Oyulcak Sırtı (Ümraniye Karyesi) 14/36
Emîr Çaylı Kabristanı (Ümraniye Karyesi) 14/36
Akpınar (Ümraniye Karyesi) 14/36
Harman Yeri (Ümraniye Karyesi) 14/36
Deve Pınarı (Ümraniye Karyesi) 14/36
Deve Pınarı Gediği (Ümraniye Karyesi) 14/36
Kovalık (Ümraniye Karyesi) 14/36
Koca Pınar (Ümraniye Karyesi) 14/36
Ak Gedik (Ümraniye Karyesi) 14/36
ĠĢleyen Çiftliği (Ümraniye Karyesi) 14/36
Mezar Üstü (Meymenet Karyesi) 51/15
Sarı Dere (Meymenet Karyesi) 51/15
Nersis Oğlu Tarlaları (Meymenet Karyesi) 51/15
Höyük mevki„ (Susuz Karyesi) 187/185
Pazar mahalli (PaĢa Karyesi) 209/204
Karahisar-ı Sahip Merkez ÇarĢusu 148/136
Kavaflar Ġçi mevki„ (Karahisar-ı Sahip) 148/136
Karahisar-ı Sahip dıĢındaki yer isimleri, askerlik dolayısıyla belgelere yansıyan Ģehit, vadeyle ölüm ve muhârebeler ayrıca, memuriyet dolayısıyla bulunulan yerlerle ilgili belgelerden tespit edilmiĢtir.
Defterde yer alan Karahisar-ı Sahip dıĢındaki ülke, vilâyet, sancak, kazâ, nâhiye, köy, mahalle ve mevki„leri gösteren liste Ek 2.'de sunulmuĢtur.
V. TARĠHÎ ESERLER
Afyonkarahisar tarihî eser bakımından oldukça zengin bir Ģehirdir. Bu zenginlikte, eski çağlarda yerleĢim yeri olarak kullanılmasının yanı sıra Türk-Ġslam kültür ve medeniyetine ev sahipliği yapmasının da çok büyük rolü olmuĢtur.
ÇalıĢmamıza yakın bir tarih olan 1898 yıllığında Afyon'da 2 kilisenin varlığından bahsedilmekle birlikte bu kiliselerle ilgili 1906 yıllığında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır44. Defterde gayrimüslim unsurlarla ilgili belgelerin az olmasından
dolayı, ibadet yerlerine ait bilgilere ulaĢamadık.
Yine yukarıda bahsi geçen 1906 tarihli Hüdâvendigâr Vilâyeti Yıllığı'ndan alınan bilgilere göre Afyonkarahisar genelinde 135 câmi, 66 mescit, merkezde ise 24 câmi, 23 mescit bulunduğu belirtilmektedir45.
Defterimizde adı geçen ve gruplara ayırdığımız eserler Ģunlardır. A) MEDRESELER
Osmanlı Devleti'nin en önemli eğitim kurumu olan medreselerden sadece bir tanesinin ismi defterde geçmekte olup adı Sert Mahmûd PaĢa Medresesi46
'dir. Bu
44 Mustafa Ergün, "20.yy. BaĢlarında Afyon ġehir Kültürünün Çevredeki Diğer ġehirlerle Mukayesesi",
IV.Afyonkarahisar AraĢtırmaları Sempozyumu Bildirileri (29-30 Eylül 1995 ,Afyonkarahisar) , Afyon Belediyesi Yay., s.18; N.ġahin, ġer‘iyye, s.92
45 Selami Akkan, Osmanlı ArĢiv Belgelerine Göre Afyon'daki Vakıf Hizmetleri, Süleyman Demirel Üniv.,
medrese Ġmaret Hamamı yanında H.1231 (M.1816) yılında yaptırılmıĢ olup diğer adı Çukur Medrese‟dir47. Ġncelenen dönemde, müderrisinin Rumî 1331 tarihinde vefat eden
Yanbolu-zâde Fahreddîn Efendi48 olduğu anlaĢılmaktadır.
B) CÂMĠLER VE MESCĠTLER
Afyonkarahisar câmi ve mescit bakımından zengin bir Ģehirdir. Defterde de bunlardan birkaçının adı geçmektedir. Defterde yer alan câmi ve mescitlerden bazıları bânisinin adıyla anılırken bazıları da Ģekline izâfeten adlandırılmıĢtır. Meselâ çalıĢtığımız defterde yer alan Ka„be Mescidi, Kâbe'nin ölçülerine uygun olarak yapılmıĢ olduğundan49
bu isimle anılmaktadır.
Tablo 7. Defterde adı geçen câmilere ait liste
Câmi‘/Mescit Adı Belge No (sayfa no/belge no)
Zülâlî Câmi„-i ġerîfi 4/10
Kesik BaĢ Sultan Câmi„-i ġerîfi 13/32
Ġmâret Câmi„-i ġerîfi 16/40
Mevleviyye Dergâhı Câmi„-i ġerîfi 16/38
Küçük Câmi„-i ġerifi (ġuhud Nâhiyesi, KayıĢ Mah.) 17/42,19/46
Câmi„-i ġerîf (ġuhud Nâhiyesi, Pazar Mah.) 21/50
Ka„be Mescidi (ÇavuĢoğlu Mah.) 4/11
El-Hac Ġbrahim Câmi„-i ġerîfi (Nûh Karyesi) 9/24
Hâcı Ömer Câmi„-i ġerîfi50
(Sinân PaĢa Mah.) 206/201
Câmi„-i ġerîf (Gebeceler Karyesi) 5/14
Câmi„-i ġerîf (Selîmiye Karyesi) 9/25
Câmi„-i ġerîf (Ümraniye Karyesi) 13/33
C) VAKIFLAR VE VAKIF ESERLERĠ
Vakıf, bir hizmetin sürekli olarak yapılabilmesi amacıyla, bir kimsece belli koĢullarla ve resmî yoldan ayrılan mülk ya da para51 anlamına gelmektedir. Vakf edene
vâkıf, vakf edilen Ģeye de mevkûf denir. Vakıflarla ilgili kavramlardan biri olan mütevellî ise vakfın iĢlerini Ģeriat ve vakıf Ģartları dahilinde yürüten kiĢi52 demektir.
VIII. yüzyıl ortalarından XIX. yüzyıl sonlarına kadar, islâm dünyasında özellikle Türk-Ġslâm dünyasında, bugün modern devletlerin topluma sunmak zorunda olduğu
46 A.ġ.S., 647/s.16/40 47
Gönçer, a.g.e., c.II, s. 84
48
A.ġ.S., 647/s.16/40
49 Gönçer, a.g.e., c.I, s.355
50 Câminin mutasarrıfının vefatı ve oğlunun da küçük olmasından dolayı, yerine getirilecek kiĢi ilmî bir
heyet tarafından imtihan edilerek göreve baĢlatılmıĢtır. Bugün çok tartıĢılan görevlendirmelerde "liyâkat"ın esas alınması hususuna güzel bir örnektir. Bkz.,A.ġ.S.,647/s.206/201
51 Bekir Sıtkı Baykal, Tarih Terimleri Sözlüğü, T.D.K.Yay., Ankara 1974, s.148
52 Nuri Köstüklü, 1820-1836 Yıllarında Hamid Sancağı ve Türkiye (182 Numaralı Isparta ġer‘iyye
hizmetlerin hemen hemen tamamı vakıflar tarafından gerçekleĢtirilerek sunuluyordu. Bu vakıflar, bazı dönemlerde hemen hemen devlet bütçesinin yarısına denk senelik gelir getiren bina, arazi, ve nakit para gibi mevkûf mallara, diğer bir ifadeyle akarât denilen gelir kaynaklarına sahipti53.
Vakıflar amaçlarına göre genel olarak hayrî ve zürrî vakıflar olmak üzere iki kısımda incelenebilir. Hayrî vakıflar sevap ve ibadet gibi bir fiil iĢlemek amacıyla doğrudan doğruya tüm insanlığa veya sınırlı bir kesime, örneğin sadece fakirlere ve kimsesizlere yardım için kurulan vakıflardır. Bu tür vakıflarda vâkıfın ailesinin de bu vakıftan yararlanması mümkündür. Vâkıfın sadece ailesinin yararlandığı vakıflara ise zürrî vakıflar denir. Zürrî vakıflarda amaç, vakfedenin aile fertlerinin vakıftan yararlanmalarını sağlamaktır54. Defterde geçen, Nakîb-zâde Abdullah Efendi ibn-i
Hamza Efendi Evkâfı55 zürrî vakıflara örnek olarak verilebilir.
Zürrî vakıflarla ilgili bir baĢka husus da, bu vakıfların vakfiyelerinde geçen evlâd/veled tabirlerinin bir, iki ya da daha fazla sayıda tekrarının ne anlama geldiğidir. Bir kez geçiyorsa sadece vâkıfın kendi çocuğuna Ģamil olup vakfın geliri torunlara aktarılamaz. Evlâd-ı evlâd tabiri geçiyor yani iki defa söylenmiĢse çocuğunun çocuğuna aktarılır. Evlâd kelimesi üç kere kullanılmıĢ ise bu üçüncü nesile kadar değil bütün nesli kapsadığını gösterir56
.
Abdurrahîm Mısrî Sultan Vakfı ile ilgili belgede, vakfın kurucusu olan Abdurrahîm Hazretleri, vakfa ait paradan Çelik-zâde Necati Efendi'ye borç vermiĢ fakat borçlu borcunu ödememiĢtir. Bunun üzerine konu dava vekili Ahsenihavî-zâde Ahmed Efendi aracılığı ile Bidâyet Mahkemesi'ne götürülmüĢtür. Bidâyet Mahkemesi, dava konusunun Ģer„î mahkemeyi ilgilendirmesinden dolayı davanın reddine karar vermiĢ olay Mahkeme-i ġer„iyye‟ye intikal etmiĢtir. Buradan ise borçlunun, dava vekili masrafları da dahil olmak üzere bütün borcunu vakıflara ait hazineye yatırması yönünde karar çıkmıĢ ve böylelikle vakfın zarar görmesi engellenmiĢtir57.
53 Nazif Öztürk, "Tanzimat Dönemi Vakıf Uygulamaları", 150. Yılında Tanzimat, (Yay.Haz.Hakkı
Dursun Yıldız), T.T.K. Yay., Ankara 1992, s.571
54Hüseyin AltaĢ, "Vakıflarda Evladiye ve Aile Vakıfları", Vakıf Medeniyeti Sempozyumu Kitabı (12-13
Mayıs 2003),VGM.Yay., Ankara 2003, s.99
55 A.ġ.S., 647/s.148/136
56 ġakir Berki, Vakıflarla Ġlgili Önemli Meseleler, Bayrak Yay., Ġstanbul 1990, ss.29-38 57 A.ġ.S., 647/s.203/199
Ġncelediğimiz defterde, vakıflarla ilgili belgelerin konuları; vakfın adına dava vekili tayini ya da önceki vekilin azledilerek yerine yenisinin belirlenmesi, vakfın alacağının tahsili ve vakfiyye sureti tanzimidir.
Tablo 8. Defterde adı geçen vakıflara ait liste
Vakıf Adı Belge No(sayfa no/belge no)
Vezir-i a„zâm merhûm Sinân PaĢa Vakfı58 131/118
Kadı-asker Feyzu‟llah Efendi Evkâfı59
5/15 Nakîb-zâde Abdullah Efendi ibn-i Hamza Efendi Evkâfı 148/136
Nakîb-zâdeler Vakfı 148/136
Abdurrahîm Mısrî Sultan Vakfı 203/199
Abdülbâkî Vakfı 248/249
Mısrî Sultan ve Kasım PaĢa Vakfı 254/256
D) TÜRBELER VE TEKKELER
Türbe, içinde çoğu kez ünlü kiĢilerin gömülü bulunduğu yapı, anıtsal mezar60
demek olup defterde sadece, Kesik BaĢ Sultan Hazretleri'nin Türbesinin61 adı geçmekte
olup, türbenin yeri ile ilgili bir kayıt mevcut değildir.
Defterde tekke olarak ise sadece Ġstanbul'da bulunan ve ifadeden anlaĢıldığı kadarıyla ismini bir mahalleye veren Selâmi Alî Efendi Tekkesi62geçmektedir.
VI. KURUM VE KURULUġLAR
A) EYTÂM MÜDÜRLÜĞÜ (EYTÂM SANDIĞI)
Eytâm, yetim kelimesinin çoğulu olup, ana babası ölmüĢ, yalnız kalmıĢ küçük çocuklar, öksüzler anlamına gelmektedir63 .
Yetim konusu gerek Ġslâm öncesi ve gerekse Ġslâmiyetin kabulünden sonraki dönemde Türklerin üzerinde önemle durdukları konulardan biridir. Osmanlı Devleti'nde dul ve yetimlerin haklarının gözetilmesi ile ilgili sosyal yardım teĢkilatları kurulmuĢtur. Bunların baĢında ise vakıflar gelmektedir.
58 Sinân PaĢa Vakfı ile ilgili geniĢ bilgi ve değerlendirmeler için bkz., Mustafa Karazeybek, “Sinân PaĢa
Evkâfı”, VI. Afyonkarahisar AraĢtırmaları Sempozyumu (10-11 Ekim 2002), Afyon Belediyesi Yay., Afyon 2003, ss.395-416; Ġbrahim Zeybek, SinânpaĢa Belgeseli, SinanpaĢa Belediyesi Yay., [yy] tarihsiz, ss.115-131
59 Bu vakıf Afyonkarahisar'da olmayıp Ġstanbul Üsküdar'dadır. Defterde ismi geçtiği için burada yer
verdik.bkz., A.ġ.S., 647/s.5/15 60 Baykal, a.g.e., s.142 61 A.ġ.S., 647/s.13/32 62 A.ġ.S., 647/s.207/202 63 Develioğlu, a.g.l., s.244
1851 yılında Eytâm Nazırlığı, 1868'de Tuna Valisi Mithat PaĢa tarafından ıslahhâneler, 1872'de DarüĢĢafaka, 1915'te de Trablusgarp ve Balkan SavaĢları'nda babaları Ģehit olan çocukların korunması amacıyla da Dârüleytâmlar kurulmuĢtur64.
Kimsesiz çocukların bakımı meselesi sadece Balkan Harbi ve Birinci Dünya Harbi'nin çıkardığı bir mesele değildir65. TaĢra eytâm idarelerinin baĢına, Eytâm Müdürleri
1908'den önce iki yıllığına seçilirdi. Ancak yapılan bir değiĢiklikle her yıl ġubat ayı sonunda eytâm meclislerinde muhâsebeleri görülenlerin herhangi bir usulsüzlüğü bulunmaz veya istifa etmez ise sürekli görev yapmaya devam etmiĢlerdir66. 1915-1916
yıllarında Karahisar-ı Sahip Eytâm Ġdaresi'nin müdürü Hasan Efendi ibn-i Hâcı Mehmed Efendi'dir67. 1915 yılında Karahisar-ı Sahip Askerî Hastahânesi olarak
kullanılan binanın yetimler evi olarak kullanılması teklif edilmiĢse de bunun mümkün olmadığı belirtilmiĢtir68.
Batılı devletler Kırım SavaĢı'nda ölen veya Ģehit düĢen askerlerin çocuklarına yardım amacı ile sosyal güvenlik fonu oluĢturmuĢlardı. Osmanlı Devleti de bu uygulamadan esinlenerek Ģehit mülkî ve askerî ailelerin yetimleri için yardım sandıkları oluĢturmuĢtur69.
Birinci Dünya SavaĢı sırasında Türkiye'yi terkeden Ġngiliz, Fransız ve Ġtalyanlar'ın boĢalttıkları yurt ve mektep vb. binalara el koyularak bu binalar Dârüleytâm haline getirildi ve savaĢlar sebebiyle kimsesiz kalan çocuklar da buralara yerleĢtirildi70
.
Toplam 325 belgenin 56'sında Eytâm Müdürü ya da Eytâm Sandığı ifadesi geçmekte olup, bunlardan bir kısmı âkil-bâliğ ve reĢit olmayan çocukların mallarının Eytâm Sandığı'na teslimi, bu teslimin Ģartları, vasinin bu mallar üzerindeki hakkı ya da âkil-bâliğ olup rüĢdünü isbat edenlerin mallarının iadesi vs. ile ilgili iken bir kısmı da Eytâm Sandığı'ndan alınan borçlarla ilgilidir. Bunlardan birinde de; Emîne Hâtûn bint-i
64
Mehmet ÇANLI, "Eytam Ġdaresi ve Sandıkları (1851-1926), Türkler, c.XIV, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s.57
65 Nazif Öztürk, "Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Sosyal YardımlaĢma Kurumları", Vakıf Medeniyeti
Sempozyumu Kitabı (12-13 Mayıs 2003), VGM.Yay., Ankara 2003, s.63
66
ÇANLI, a.gm.,s.63
67 Karahisar-ı Sahip Eytâm Müdürü'nün Hasan Efendi olduğuna dair ilk belge A.ġ.S.,647/s.5/15 (2
C.1333) numara ve tarihli, son belge ise 647/s., 231/230 (10 Ra.1334) numara ve tarihli belgedir.
68Yusuf ILGAR, "Afyonkarahisar'da Eğitim" Anadolu'nun Kilidi Afyon, Afyon Valiliği Yay.Afyon,2004,
s.293
69Ġsmail Hızal, "Ġlk Sosyal Güvenlik Birimlerinden Eytâm Sandıkları", IV.Afyonkarahisar AraĢtırmaları
ve Sempozyumu Bildirileri (29-30 Eylül 1995 Afyonkarahisar), Afyon Beldiyesi Yay.,s.286
