OKULLARDA DEMOKRATİK OKUL KÜLTÜRÜNE İLİŞKİN
GÖRÜŞLERİN BELİRLENMESİ
Burcu YAVUZ TABAK
DOKTORA TEZİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU
Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla tezin teslim tarihinden itibaren on iki (12) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir.
YAZARIN
Adı : Burcu
Soyadı : Yavuz Tabak
Bölümü : Eğitim Bilimleri
İmza :
Teslim tarihi : …./…./2017
TEZİN
Türkçe Adı : Okullarda Demokratik Okul Kültürüne İlişkin Görüşlerin Belirlenmesi
ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI
Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındaki tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim.
Yazar Adı Soyadı: Burcu YAVUZ TABAK İmza :
JÜRİ ONAY SAYFASI
Burcu YAVUZ TABAK tarafından hazırlanan "Okullarda Demokratik Okul Kültürüne İlişkin Görüşlerin Belirlenmesi" adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı, Eğitim Yönetimi Bilim Dalı, Doktora tezi olarak kabul edilmiştir.
Danışman: Prof. Dr. Emin KARİP
Emekli Öğretim Üyesi …………
Başkan: Prof. Dr. Yüksel KAVAK
Eğitim Yönetimi Anabilim Dalı Hacettepe Üniversitesi
…………
Üye: Yrd. Doç. Dr. Kemal KÖKSAL
Sınıf Eğitimi Bilim Dalı
Gazi Üniversitesi …………
Üye: Prof. Dr. Engin KARADAĞ
Sınıf Eğitimi Bilim Dalı
Osmangazi Üniversitesi …………
Üye: Prof. Dr. Temel ÇALIK
Eğitim Yönetimi Bilim Dalı Gazi Üniversitesi
…………
Tez Savunma Tarihi: ……./……./…….
Bu tezin Eğitim Yönetimi Bilim Dalı’nda Doktora tezi olması için şartları yerine getirdiğini onaylıyorum.
Prof. Dr. Ülkü ESER ÜNALDI Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürü
TEŞEKKÜR
Bu çalışmada okullarda demokratik okul kültürüne ilişkin kavramsal bir çerçeve sunarak, geliştirilmesi amaçlanan demokratik okul kültürüne yönelik tarafların görüşlerini ortaya koymak ve ortaya çıkan bulgular ışığında iyileştirme önerilerinde bulunmak amaçlanmıştır. Elde edilen sonuç ve bulguların eğitim sisteminin ilgili taraflarına katkı sağlayacağı umulmaktadır.
Araştırma sürecinin her aşamasında görüş ve önerileriyle bana her zaman destek olan değerli hocam Sayın Prof. Dr. Emin KARİP’e, verdikleri dönütlerle yol gösteren ve çalışmamın tamamlanmasına katkı sağlayan kıymetli hocalarım Prof. Dr. Temel ÇALIK’a, Yrd. Doç. Dr. Kemal KÖKSAL’a, Prof. Dr. Engin KARADAĞ’a, ve Prof. Dr. Yüksek KAVAK’a teşekkür ederim. Lisansüstü eğitimim boyunca bilgi ve tecrübelerini paylaşan Gazi Üniversitesi Eğitim Yönetimi Bilim Dalı’nın saygıdeğer öğretim elemanlarına, çalışmamın tamamlanmasında destek veren arkadaşlarıma da ayrıca teşekkür ederim.
TÜBİTAK Bilim İnsanı Destekleme Daire Başkanlığı’nın Yurt İçi Doktora Burs Programı kapsamında doktora eğitimim süresince aldığım burs, bu araştırmanın tamamlanmasına katkıda bulunmuştur. Dolayısıyla TÜBİTAK’a ve ilgili birim çalışanlarına da teşekkür ederim.
OKULLARDA DEMOKRATİK OKUL KÜLTÜRÜNE İLİŞKİN
GÖRÜŞLERİN BELİRLENMESİ
(Doktora Tezi)
Burcu Yavuz Tabak
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Haziran 2017
ÖZ
Bu araştırmanın amacı, okullarda demokratik okul kültürüne ilişkin görüşleri belirlemek ve demokratik okul kültürüne ilişkin kavramsal bir çerçeve sunmaktır. Betimsel tarama modelindeki araştırmanın örneklemini “Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Projesi” kapsamında Türkiye’de 10 ilde (Edirne, Elazığ, İstanbul, Konya, Manisa, Mardin, Sakarya, Mersin, Samsun, Yozgat) yer alan pilot ve gönüllü okullardaki 516 ilköğretim ve 378 ortaöğretim öğrencisi, 592 okul yöneticisi/öğretmen ile 609 öğrenci velisi oluşturmaktadır. Araştırmada veri toplama aracı olarak proje kapsamında geliştirilen “Demokratik Okul Kültürü” ölçekleri kullanılmıştır. Verilerin analizinde katılımcıların demokratik okul kültürü ve boyutlarına ilişkin görüşleri betimsel istatistiklerle incelenmiş, katılımcı görüşlerinin çeşitli değişkenler (cinsiyet, eğitim kademesi ve görev türü) açısından farklılık gösterip göstermediği belirlenmiştir. Elde edilen veriler, (i) İletişim, Etkileşim ve İşbirliği, (ii) Okul ve Öğrenme Ortamı, (iii) Kimlik ve Aidiyet, (iv) Sorumluluk ve (v) Karar Alma Süreci olmak üzere beş boyutta değerlendirilmiştir. Sonuç olarak öğrenci, yönetici-öğretmen ve velilerin görüşlerine göre okullarda orta ve üzeri düzeyde bir demokratik okul kültürü bulunduğu belirlenmiştir. Projenin bu anlamda katkı sağladığı sonucuna ulaşılmıştır. Demokratik okul kültürü boyutlarında görev türü ve eğitim kademesi açısından farklılıklar bulunmuştur. İletişim, etkileşim ve işbirliği boyutu öğretmen, yönetici ve velilerin, kimlik ve aidiyet ile sorumluluk boyutları ise öğrencilerin en yüksek ortalamalara sahip olduğu boyutlardır. Okullarda etkin iletişim, etkileşim ve işbirliği süreçlerinin olduğu, katılımcıların okullarında mutlu oldukları ve okullarını sahiplendikleri görülmüştür. Katılımcıların sorumluluklara ilişkin farkındalıklarının bulunduğu, karar süreçlerinde yer aldıklarını ifade ettikleri belirlenmiştir. Katılımcılar arasında ortaöğretim öğrencilerinin tüm boyutlarda daha olumsuz görüşlere sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bunun yanı sıra Okul ve Öğrenme Ortamları boyutu tüm
katılımcıların en olumsuz görüşlerinin olduğu boyut olarak bulunmuştur. Bu bağlamda eğitim yöneticileri ve öğretmenlerin okullarda öğrenme ortamları ve süreçleri ile ilgili yeni düzenlemeler yapması, öğrenme ortamlarının çeşitlendirilmesi sosyal ve kültürel faaliyetler için daha fazla zaman ve mekânların oluşturulması, öğrenci ve öğretmenlerin bu etkinliklere teşvik edilmesi önerilmiştir. Demokratik okul kültürü oluşturma ve sürekliliğin sağlanması için geliştirilmeye ihtiyaç duyulan alanlara yönelik kapsamlı bir analiz yapılması, bu alanlarda yeni etkinlik ve eğitimlerin tasarlanması önerilmiştir.
Anahtar Kelimeler : Demokrasi, Okul kültürü, Demokratik Okul Kültürü Sayfa Sayısı :162
DETERMINING OPINIONS ON DEMOCRATIC SCHOOL CULTURE
IN SCHOOLS
(Doctoral Thesis)
Burcu YAVUZ TABAK
GAZI UNIVERSITY
INSTITUTE OF EDUCATIONAL SCIENCES
June 2017
ABSTRACT
The purpose of this study is to determine the opinions on the democratic school culture and provide a conceptual framework about democratic school culture in schools. The sample of the study which adopted descriptive survey model consisted of 516 elementary school and 378 secondary school students, 592 administrators/teachers and 609 parents from pilot and volunteer schools in 10 cities (Edirne, Elazig, Istanbul, Konya, Manisa, Mardin, Sakarya, Mersin, Samsun, Yozgat) throughout Turkey that were within the scope of the project named “Democratic Citizenship and Human Rights Education Project”. “Democratic School Culture” scales, developed within the scope of the project, were used as data collection tools of this study. For data analysis, participants’ opinions on democratic school culture and its dimensions were analysed through descriptive statistics and it was determined whether participants’ opinions differed by various variables (gender, education level and type of duty). The data obtained were evaluated based on five dimensions, namely (i) Communication, Interaction and Collaboration, (ii) School and Learning Environment, (iii) Identity and Sense of Belonging, (iv) Responsibility and (v) Decision-Making Process. In conclusion, according to the opinions of students, administrators-teachers and parents, it was identified that there was medium and high level democratic school culture in the schools. It was concluded that the project made a contribution in this sense. Significant differences were found in the democratic school culture dimensions in terms of education level and type of duty. Teachers, administrators and parents had high mean scores in communication, interaction and collaboration dimensions and students had high mean scores in identity, sense of belonging, and responsibility dimensions. It was observed that there were effective communication, interaction and collaboration processes in schools, and participants were happy with their schools and they embraced their school environment. It was determined that the participants had awareness of their
responsibilities and they participated in the decision-making process. It was concluded that secondary school students relatively had more pessimistic opinions in all dimensions. In addition, School and Learning Environment was the dimension with the highest level of pessimistic opinions of all participants. Accordingly, educational administrators and teachers were recommended to make new arrangements for the learning environments and processes at schools, diversify the learning environments, create more space for social and cultural activities and encourage students and teachers for such activities. It was recommended to carry out a comprehensive analysis on areas that needs improvement to create and maintain democratic school culture and design new activities and training in these areas.
Keywords : Democracy, School Culture, Democratic School Culture, Page Number : 162
İÇİNDEKİLER
TEŞEKKÜR ... iv
ÖZ ... v
ABSTRACT ... vii
İÇİNDEKİLER ... ix
ŞEKİLLER LİSTESİ ... xii
TABLOLAR LİSTESİ ... xii
KISALTMALAR LİSTESİ ... xv BÖLÜM I ... 1 GİRİŞ ... 1 1.1. Problem Durumu ... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ... 7 1.3. Araştırmanın Önemi ... 9 1.4. Sayıltılar ... 10 1.5. Sınırlılıklar... 10 BÖLÜM II ... 11 KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 11
2.1. Demokrasi, Eğitim ve Kültür Kavramları ... 11
2.1.1. Demokrasi Nedir? ... 11
2.1.1.1. Demokrasi ve İnsan Hakları ... 15
2.1.2. Demokrasi ve Eğitim İlişkisi... 16
2.1.2.1. Dünyada Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitimi ... 20
2.1.2.2. Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi... 22
2.1.3. Demokrasi, Eğitim ve Kültür İlişkisi ... 24
2.1.4. Türk Eğitim Sisteminde Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitimi .... 26
2.2. Demokratik Okul Kültürü ... 29
2.2.1. Kültür ve Okul Kültürü ... 29
2.2.2. Okulda Demokrasi Kültürü ... 34
2.2.2.1. Demokratik Okul Kültürüne Teorik Bakış Açısı ... 39
2.3. Demokratik Okul Kültüründe Temel Alanlar ... 51
2.3.1. İletişim, Etkileşim ve İşbirliği ... 51
2.3.2. Okul ve Öğrenme Ortamı ... 54
2.3.3. Kimlik ve Aidiyet ... 58
2.3.4. Sorumluluk ... 60
2.3.5. Karar Alma Süreci ... 63
2.3.5.1. Öğrenci Katılımı ... 64
2.3.5.2. Aile ve Toplum Katılımı ... 65
2.3.5.3. Öğretmen Katılımı ... 67
2.4. Demokratik Okul Kültürünün Geliştirilmesinde Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Projesi Kapsamında Yapılan Çalışmalar ... 70
BÖLÜM III ... 75
YÖNTEM ... 75
3.1. Araştırma Modeli ... 75
3.2. Evren ve Örneklem ... 75
3.3. Veri Toplama Araçları ... 77
3.4. Demokratik Okul Kültürü Ölçekleri İçin Ölçek Geliştirme Süreci ... 78
3.4.1. Ölçek Soru Formlarının Hazırlanması ... 78
3.4.2. Geçerlik, Güvenirlik ve Açımlayıcı Faktör Analizleri ... 79
3.4.2.1. Yönetici ve Öğretmen Formu Analizleri ... 80
3.4.2.2. İlköğretim [ilk ve ortaokul] Öğrenci Formu ... 84
3.4.2.3. Ortaöğretim Öğrenci Formu Analizleri ... 87
3.4.2.4. Veli Formu Analizleri ... 90
3.5. Verilerin Toplanması ... 94
3.6. Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması ... 94
BÖLÜM IV ... 97
BULGULAR ... 97
4.1. Demokratik Okul Kültürü ve Boyutlarına İlişkin Bulgular ... 97
4.2. Yönetici-Öğretmenlere İlişkin Bulgular ... 104
4.3. İlköğretim (İlkokul ve Ortaokul) Öğrencilerine İlişkin Bulgular ... 109
4.4. Demokratik Kültüre İlişkin Ortaöğretim Öğrencilerine Ait Bulgular .... 110
BÖLÜM V ... 117 SONUÇ VE TARTIŞMA ... 117 5.1. Sonuç ve Tartışma ... 117 5.2. Öneriler ... 126 KAYNAKLAR ... 130 EKLER ... 155
EK-1. Uygulama Yapılan Okul Listesi ... 156
EK-2.-Demokratik Okul Kültürü Ölçekleri ... 157
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1. Okulun Değerleri ... 40
Tablo 2. Felsefi Yaklaşımlara Göre Okul Amaçları ... 41
Tablo 3. Demokratik Okul Uygulamaları ... 45
Tablo 4. Bir Düşünme Biçimi Olarak Demokratik İlkeler ... 46
Tablo 5. Araştırma Örneklemi ... 76
Tablo 6. Araştırma Örneklem Büyüklüğü Formül Hesaplamaları ... 77
Tablo 7. Demokratik Okul Kültürü Ölçek Formlarının Özellikleri ... 80
Tablo 8. Yönetici ve Öğretmenlerin Demografik Verileri ... 81
Tablo 9. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği Yönetici-Öğretmen Formunun Madde-Toplam Korelâsyonları ... 81
Tablo 10. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği Yönetici-Öğretmen Formunun Açımlayıcı Faktör Analizi Sonuçları ... 82
Tablo 11. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği Yönetici-Öğretmen Formunun Madde Sayıları, Ortalama ve Standart Sapma Puanları ile Faktörler Arasındaki Korelasyon ve İç Tutarlılık Katsayıları ... 84
Tablo 12. Katılımcıların Demografik Verileri ... 84
Tablo 13 Demokratik Okul Kültürü Ölçeği İlk ve Ortaokul Öğrenci Formunun Madde-Toplam Korelâsyonları ... 85
Tablo 14. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği İlk ve Ortaokul Öğrenci Formunun Açımlayıcı Faktör Analizi Sonuçları ... 86
Tablo 15. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği İlk ve Ortaokul Öğrenci Formunun Madde Sayıları, Ortalama ve Standart Sapma Puanları ile Faktörler Arasındaki Korelasyon ve İç Tutarlılık Katsayıları ... 87
Tablo 16. Katılımcıların Demografik Verileri ... 88
Tablo 17. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği Ortaöğretim Öğrenci Formunun Madde-Toplam Korelâsyonları ... 88
Tablo 19. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği Lise Öğrenci Formunun
Madde Sayıları, Ortalama ve Standart Sapma Puanları ile Faktörler Arasındaki Korelasyon ve İç Tutarlılık Katsayıları ... 90
Tablo 20. Katılımcıların Demografik Verileri ... 91 Tablo 21. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği Veli Formunun
Madde-Toplam Korelâsyonları ... 91
Tablo 22. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği Veli Formunun
Açımlayıcı Faktör Analizi Sonuçları ... 92
Tablo 23. Demokratik Okul Kültürü Ölçeği Veli Formunun Madde Sayıları,
Ortalama ve Standart Sapma Puanları ile Faktörler Arasındaki Korelasyon ve İç Tutarlılık Katsayıları ... 93
Tablo 24. 3’lü Dereceleme Ölçeği (İlkokul- Ortaokul) Kullanılan Analizler İçin
Sınır Puanları ... 95
Tablo 25. 5’li Dereceleme Ölçeği (Yönetici-Öğretmen, Lise ve Veli) Kullanılan
Analizler İçin Sınır Puanları ... 95
Tablo 26. Yönetici-Öğretmenlerin Demokratik Okul Kültürüne İlişkin Görüşleri ... 97 Tablo 27. İlköğretim (İlkokul-Ortaokul) Öğrencilerinin Demokratik Okul
Kültürüne İlişkin Görüşleri ... 100
Tablo 28. Ortaöğretim Öğrencilerinin Demokratik Okul Kültürüne İlişkin Görüşleri ... 101 Tablo 29. Velilerin Demokratik Okul Kültürüne İlişkin Görüşleri ... 102 Tablo 30. Yönetici-Öğretmenlerin Demokratik Okul Kültürü Düzeylerine
İlişkin Betimsel Bulguları ve Cinsiyete Göre T-testi Sonuçları ... 104
Tablo 31. Okul Yöneticisi-Öğretmenlerin Demokratik Okul Kültürüne
İlişkin Görev türüne göre Anova Sonuçları ... 106
Tablo 32. Okul Yöneticisi-Öğretmenlerin Demokratik Okul Kültürüne İlişkin
Okul türüne göre Anova Sonuçları ... 108
Tablo 33. İlköğretim Öğrencilerinin (İlkokul/ortaokul) Okullarındaki
Demokratik Okul Kültürüne İlişkin Betimsel Bulgular ve Cinsiyete göre T-testi ... 109
Tablo 34. Öğrencilerin (ortaöğretim) Okullarındaki Demokratik Okul
Kültürüne İlişkin Betimsel Bulgular ve Cinsiyete göre T-testi Sonuçları ... 111
Tablo 35. Velilerin Demokratik Okul Kültürüne İlişkin Betimsel
Bulguları ve Cinsiyete göre T-testi Sonuçları ... 112
Tablo 36. Velilerin Demokratik Okul Kültürüne İlişkin Eğitim Kademesine
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Okul kültürü çerçevesi ... 33 Şekil 2. Katılım-kimlik modeli ... 59
KISALTMALAR LİSTESİ
AB Avrupa Birliği
AK/CE Avrupa Konseyi/ Council of Europe BM Birleşmiş Milletler
CMCE Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi
DVİHEP Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Projesi
MEB Millî Eğitim Bakanlığı
OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü
BÖLÜM I
GİRİŞ
Bu bölümde; araştırmanın problem durumu tanımlanarak, ilgili alan yazın gözden geçirilmiş, araştırmanın amacı, araştırmanın önemi, sayıltıları ve sınırlılıkları sunulmuştur.
1.1. Problem Durumu
Demokratik bir toplum olma yolunda ülkelerin ihtiyaç duyduğu en önemli unsur demokrasi bilincine sahip, demokratik değerleri benimsemiş ve demokrasiyi yaşam tarzı haline getirmiş bireyler yetiştirmektir. Demokratik bir toplum oluşturmada okul eğitimi önemli bir role sahiptir. Okullar demokratik bir toplumun oluşması için bireylerde bilgi, beceri, tutum ve davranış kazandırmak amacıyla gerçekleştirdikleri etkinliklerin yanı sıra okulda oluşturulan kurumsal kültür aracılığıyla bireylerin demokratik değer, tutum ve davranışları içselleştirmelerini sağlamaktadır. Okul içinde oluşturulacak kültürün sadece eğitim faaliyetlerine değil toplumların eğilimlerine de yön vermesi beklenmektedir.
Demokrasi bir yönetim biçimi olmanın yanında belli bir düşünce ve yaşayış biçimini yansıtmaktadır (Ertürk,1993). Demokrasi kültürünün var olabilmesi için demokrasi bilincine sahip ve demokratik değerleri benimsemiş bireylerin yetiştirilmesi gerekmektedir (Timuçin, 2004). Eğitim, bireylerin demokrasi kavramı konusunda bilinçlenmesi, demokratik tutum ve davranışların kazanılması ve demokrasinin bir yaşam biçimi haline gelmesinde en temel araçlardan biri olarak görülmektedir (Başaran, 1986; Bursalıoğlu, 2000; Gutman, 1987; Gülmez, 2001; Kıncal ve Uygun, 2006; Levin, 1998). Okullar demokrasinin ihtiyaç duyduğu, hak ve özgürlüklerinin farkında, sorumluluklarının bilincinde olan, kendini ifade edebilen, farklılıklara duyarlı bireyler yetiştirilmesi görevini üstlenmektedir (Levin, 1998; Print, Ørnstorm ve Nielsen, 2002; Tamer, 2011; Touraine, 2002). Bu görevin yerine getirilebilmesi için öncelikle eğitim sisteminin ve okulların kendi içinde demokratik bir yapı ve kültüre sahip olması gerekmektedir. Bu bağlamda okulların hem yapı ve işleyişinde demokratik ilkeleri benimsemesi, hem de demokrasinin somut
yaşantılarla uygulandığı ortamlara sahip olması gerekmektedir (Erdoğan, 2010; Yılman, 2006). Bu doğrultuda demokrasinin anlaşılması ve yaşam biçimi haline gelmesinin kültür ve toplum bileşenleri ile gerçekleşebileceği vurgusu yapılmaktadır.
Demokratik anlayış, okullarda, tüm üyelerin demokratik süreçlere katılımını da içeren, demokratik uygulamaların olmasıdır. Bu anlayış, tamamen gerçekleşmiş bir hedef olmayıp, hatta hayali olan, toplumdaki demokrasinin bir pratiği olabilecek ortamlar oluşturulması ve uygun vatandaş yetiştirilmesi için önemsenen, devam eden bir süreçtir (Furman ve Shields, 2005). Demokratik bir okul olmak okulun ulaştığı ya da ulaşacağı sabit bir durum değil aksine sürekli devam eden bir süreçtir. Okulun mevcut durumu ne olursa olsun burada eğitimcinin sorumluluğu daha demokratik olmaya çaba harcamaktır. Bu nedenle demokratik okul olmak okulun bazı değerlere doğru çabalıyor olması, bu değerlerin günlük pratiklere yansıyor olmasıdır (O’Hair, Mclaughlin ve Reitzug, 2000). Diğer bir ifade ile demokrasi herhangi bir kurumda veya eğitim uygulamalarında kullanılacak tamamlanmış bir ürün olarak algılanmamalıdır (Hullfish, 1960). Sergiovanni (2007) de demokrasinin hem bir süreç hem de hedef olduğunu, ikisinin birbirinden ayrı düşünülemeyeceğini belirtmektedir. Bu açıdan okullarda demokratik kültürün oluşturulması da kusursuz olarak işleyen belirli süreçlerin sonunda “demokratik olmak” olarak düşünülmemelidir. Daha ziyade demokratik kültür oluşturmak ideal olana yaklaşmak için aşamalı bir süreç, bir derecelendirme sistemi olarak düşünülebilir (Martin, 2008).
Okullarda demokrasinin oluşturulmasında gerçekleştirilen eğitim faaliyetleri iki temel şekilde açıklanmaktadır. Birincisi bilgi aktarımı yoluyla bilişsel düzeyde bireylere demokrasiyi tanıtmaktır. İkincisi ise demokratik tutum ve davranışların yaşantı yoluyla kazandırılacağı demokratik ortamların oluşturulmasıdır (Tezgel, 2006; Yeşil, 2001). Demokrasinin kültürel boyutunun siyaset teorisinde informal toplumsal bir sözleşme olarak yer aldığını belirten Gollob, Huddleston, Krapf, Rowe ve Taelman (2010), demokratik yurttaşlık ve insan hakları eğitimini (1) bilgi ve anlayış (bilişsel boyut), (2) beceri eğitimi ve yetkinlik geliştirme, (3) değer ve tutumların kazanımı boyutlarında bütünleştiren bir öğrenme süreci olarak ifade etmektedir. Bireylere gelecekteki vatandaşlık rollerinin sadece bilgi aktarımından ziyade, demokratik amaçlar ile ilgili farkındalık sağlayacak, bu amaçlarla tutarlı davranışların yer aldığı ortam ve bağlamlar oluşturulması gerekmektedir (Cox ve Anna Robinson‐Pant, 2006). Demokratik amaçlarla tutarlı olan davranışların önemsendiği okul kültürü, öğrencinin akademik başarısında etkili olmasının yanı sıra, onun sosyalleşmesinde, demokratik tutumlar ve davranışlar kazanmasında, nihai
olarak da okulun verimliliğinde etkili olmaktadır. Okul kültürü, okulda ne düşünüldüğü, ne söylendiği ve ne yapıldığını etkiler (Sergiovanni, 2007). Okul kültürü aynı zamanda bireylerin davranışlarını, birbirleri ile ilişkilerini belirler. Öğretmenlerin neyi nasıl öğreteceğini, öğrenmenin ne anlama geldiğini, öğrencilerin nasıl öğrendiğini içerir, okuldaki kurallara, karar almaya ve diğer yönetim uygulamalarına rehberlik eder (Owens ve Valesky, 2007).
Okul kültürünün oluşmasında, ders içi etkinliklerin yanında, ders dışı etkinlikler de önemli katkıda bulunmaktadır (Balcı, 2002). Buradan hareketle demokratik okul kültürünün oluşturulmasında programa konulan dersler yeterli olmamakta, süreçteki yaşantılar önemli hale gelmektedir (Büyükkaragöz; 1989; Tamer, 2011). Katılma, danışma, tartışma, açıklık, kendi kendine disiplin gibi beceriler sadece kitaplardan öğrenilecek beceriler değildir. Gerçek yaşamda, bu becerilere sahip olan, tutum ve davranışları ile günlük hayata yansıtan bireylerin bulunduğu ortamlarda öğrenilebilir (Büyükdüvenci, 1990). Bu noktada demokrasi kültürünün oluşması ve gelişmesinde başlangıç noktası okul ve sınıflar, bu konuda model olacak kişiler de demokratik değerleri benimsemiş okul yöneticileri ve öğretmenler olmaktadır (Büyükkaragöz ve Şahin, 1996; Karadağ, Baloğlu ve Yalçınkayalar, 2006; Okutan, 2010).
Alanyazın incelendiğinde Türkiye’de daha çok görüşlerin alınmasına dayalı olarak gerçekleştirilen demokratik tutum ve değerlerin belirlenmesini ve “Demokrasi Eğitimi ve Okul Meclisleri Projesi” kapsamında yapılan uygulamaların değerlendirilmesini amaçlayan çalışmalar bulunmaktadır. Türkiye’de “demokrasi ve insan hakları” veya “sosyal bilgiler” dersleri kapsamında öğretim programı, ders ve ders kitaplarının değerlendirmesine yönelik çalışmalar bulunmaktadır (Başaran, 2006; Gürbüz, 2006; Ülger, 2013) Yine sözü edilen derslerin kazanımları ve etkileri ile ilgili çalışmalar bulunmaktadır (Baştürk, 2011; Hürfikir, 2004; Izgar, 2013; Tünkler, 2013) Bu konuların yanı sıra yönetici, öğretmen ve öğrencilerin demokratik tutum, davranışlarının ya da algılarının belirlenmesini amaçlayan çalışmalar da literatürde yer almaktadır (Ağaoğlu Bakır, 2007; Baran, 2010; Duman, 2006; Kara, 2012; Kuş, 2012; Yeşil, 2001). Diğer çalışmalar ise “Demokrasi Eğitimi ve Okul Meclisleri Projesi” nin değerlendirmesine yöneliktir (Biçer, 2007; Ceylan, 2009; Metin, 2006; Özdemir, 2009; Sayın; 2010). Son yıllarda demokratik okul ve demokratik eğitim ortamlarıyla ilgili çalışmalara rastlanılmaktadır (Morhayim, 2008; Korkmaz, 2014; Sarı, 2007; Yılmaz, 2012). Bu araştırmanın da yürütüldüğü dönemde yapılan demokrasi ve insan haklarına ilişkin bir çalışmada demokratik okul kültürüne ilişkin öğretmen
görüşlerine yer verilmekte (Kaymakçı, Öztürk, Palancı ve Kırpık, 2015), diğer bir çalışmada (Kabasakal, Şahin, Kelecioğlu, Gelbal, Atar ve Doğan, 2015) ise lise öğrencilerinin demokratik okul kültürü algısı incelenmektedir. Tüm çalışmalar değerlendirildiğinde demokratik okul kültürüne ilişkin görüşleri inceleyen kapsamlı çalışmaların sınırlı olduğu görülmektedir. Diğer taraftan çalışmaların genellikle okulla ilgili olan tek bir grupla yürütüldüğü anlaşılmaktadır.
Sistemler tüm bireylerin kendini ifade etmelerine olanak tanıdıkça demokratik sistemlere dönüşmekte, bireyler de kendini ifade etme olanağını kullanarak dönüşüme katkı sağlamaktadırlar (Doğan, 1997). Meydana gelen dönüşüm, birey ve toplumların eğitim sistemlerinden beklentilerini giderek arttırmakta ve ülkeleri bu konuda çeşitli arayışlara yöneltmektedir. Ülkelerin bireysel, kültürel, ekonomik ve toplumsal gelişim konularındaki arayışı sonucunda meydana gelen demokratikleşme eğilimi eğitim ve okul yönetimini etkilemekte, okullarda demokratik kültürün geliştirilmesi yönünde çalışmalar artmaktadır. Uzun süredir tartışılagelen demokrasi ve eğitim konuları (Başaran, 1986; Gutmann, 1987; Türk Eğitim Derneği [TED], 1989; Criblez, 1999) okullarda demokratik kültürün geliştirilmesi ile ilgili olarak, okullarda demokratik yönetim (Bäckman ve Trafford, 2006), demokratik vatandaşlık eğitimi (Bîrzea, Cecchini, Harrison, Kreck, ve Spajıć-vrkaš, 2005) çerçevesinde insan hak ve özgürlükleri, öğrenci merkezli eğitim, katılım (Huddleston, 2007), kendini yöneten okullar (Şişman ve Turan, 2003), eşitlik ve farklılıklara saygı konuları üzerine yoğunlaşarak devam etmektedir (Eurydice, 2005; 2012; Osler ve Starkey, 2006; Özpolat, 2010; Şeker ve Topsakal, 2011). Değişen dünya ve karşılanması gereken ihtiyaçlar doğrultusunda demokratik sistemlerin geliştirilmesinde okullarda demokrasi değerleriyle yetiştirilmiş nesillerin etkili olacağı düşünülebilir. Bu sebeple demokrasiye katılımın nasıl olacağının öğrenilmesi gerektiği vurgulanmaktadır (Gollob, Krapf ve Weidinger, 2010).
Konu ile ilgili Avrupa ülkelerinin eğitim sistemlerinde birey ve toplumların beklentilerini karşılamak ve değişen dünyada bireylerin ihtiyaçlarını karşılayabilmek için bir dizi stratejik hedef belirledikleri, bu doğrultuda karar aldıkları ve bu kararlara yönelik uygulamalardan oluşan süreçlere girdikleri görülmektedir. Avrupa Birliği Lizbon Zirvesi sonrasında “Eğitim Öğretim Sistemlerinin Geleceği Üzerine” bildirgesinde eğitimin toplumun insani değerlerinin geliştirilmesindeki rolü vurgulanmakta, toplumun eğitim ve öğretim niteliklerini belirleyen genel amaçlar (European Council [EC], 2001):
1. İyi bir hayat sürdürebilmek için bireyin hayatının tüm potansiyeliyle kullanabilmesi, bireysel gelişim
2. Demokrasinin teşvik edilerek bireysel ve gruplar arasındaki farklılık ve eşitsizliklerin giderilmesi ve özellikle kültürel çeşitliliğin teşvik edilmesi, toplumsal gelişim
3. Ekonomik ve teknolojik gelişime uyum sağlanması, ekonomik gelişim biçiminde yer almaktadır.
Genel amaçlar doğrultusunda üç stratejik hedeften biri “eğitim ve yetiştirme sistemlerine herkesin erişiminin sağlanması” olarak belirlenmiştir. Bu hedefe ulaşmada ise (a) açık bir öğrenme ortamının oluşturulması, (b) eğitim ve öğretimin cazip hale getirilmesi ve (c) aktif vatandaşlığın, fırsat eşitliğinin ve toplumsal bütünlüğün desteklenmesi somut hedefler olarak ifade edilmektedir. Benzer şekilde Avrupa Konseyinin de benimsediği genel amaçları eğitim sistemindeki karşılığını politika yapma sürecinden uygulamaya, demokratik yurttaşlık eğitimi ve okulların demokratik yönetimi başlıklarında bulmuştur. Konsey, demokratik yurttaşlık eğitimini demokratik bir toplumda bireylerin hak ve sorumlulukları bilincinde hayata hazırlamak için tasarlanmış uygulamalar ve faaliyetler bütünü olarak ifade etmektedir. Okulların demokratik yönetimini ise okuldaki tüm kararlara insan hakları değerlerini gözetme, öğrenci katılımının sağlanması ve katılımın güçlendirilmesi, personel ve paydaşların katılımı biçiminde tanımlamaktadır (Bäckman ve Trafford, 2006).
Demokrasi ve insan hakları ile ilgili sürecin uluslararası alanda başlangıç noktası, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (Birleşmiş Milletler [BM], 1948) ile eğitimin insanın temel hakkı olması kavramının ön plana çıkması olarak görülebilir. Devam eden süreçte insan haklarının okullarda öğretilmesine (Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi [CMCE], 1978, 1985) ve aktif vatandaşlık eğitiminin desteklenmesine ilişkin girişimler bulunmaktadır (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü [UNESCO], 1974). Temel yaşam hakkının yanında çocukların, sosyal, eğitim, sağlık ve kültürel haklarını tanımlayan, çocuğun barış, değerbilirlik, hoşgörü, eşitlik ve sorumluluk ruhuyla demokrasi ve insan haklarının önemini ortaya koyan ifadelerin yer aldığı Çocuk Hakları Sözleşmesi (BM, 1990) de sürecin temel hukuki ve tarihsel dayanaklarını arasında bulunmaktadır. Günümüze kadar ise “insan hakları eğitimi”, “demokratik vatandaşlık eğitimi” olarak gelen bu kavramlar bu eğitimlerin gerçekleşeceği demokratik okul kültürü oluşturma süreci için de itici bir güç olmuştur.
Demokratik vatandaşlık kavramı 1999 yılında Türkiye’nin de üyesi olduğu Avrupa Konseyinin gündeminde yer almış ve okullarda eğitimle ilgili tüm bireylerin (öğretmen, öğrenci, veli, yönetici) katılımı ile demokratik kültürü geliştirmek ve demokratik bir toplum oluşturmayı amaçlayan “Demokratik Vatandaşlık Eğitimi Projesi’ başlatılmıştır. 2002 yılında demokratik vatandaşlık eğitiminin amaç, süreç ve yöntemleri ilgili Demokratik Vatandaşlık Eğitimi Tavsiye Kararı kabul edilmiştir (CMCE, 2002). 2010 yılında o zamana kadar birlikte kullanılan demokratik vatandaşlık eğitimi ve insan hakları eğitimi kavramları farklı olarak tanımlanmıştır. “Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi” bildirgesinde insan hakları kavramının daha kapsamlı bir kavram olarak ele alınması gerektiği belirtilmektedir. Demokratik vatandaşlık eğitimi ise toplumun siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel alanlarıyla ilgili olup hak, sorumluluk ve katılım konularına odaklanmaktadır.
Uluslararası düzenlemelerde olduğu gibi Türk eğitim sisteminin yasal temellerine bakıldığında da Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda “insan haklarına saygı” ve “demokratik devlet” ilkelerine yer verilmektedir. Milli Eğitim Temel Kanunu’nun yanı sıra eğitim politikalarına yön veren hükümet programları, kalkınma planları ve millî eğitim şûralarında eğitimde demokrasi kavramına değinilmektedir. Genel olarak değerlendirildiğinde yasal anlamda belirlenen ilkeler ve alınan kararlar eğitim sisteminin demokratikleştirilmesi ve süreç içinde okullarda demokratik değerlerin kazanılmasında demokratik kültürün oluşturulmasını öngörmektedir. Demokratik bir eğitim sistemi hedefi doğrultusunda Milli Eğitim Bakanlığı tarafından okullarda demokratik kültürü geliştirmeye dönük çalışmalar yapılmakta, demokratik kültürün öğrencilere kazandırılmasına yönelik uygulamalar hazırlamaktadır. Demokrasi kültürünün okullarda geliştirilebilmesi için 2004 yılında Millî Eğitim Bakanlığı ile Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Başkanlığı arasında imzalanan bir protokole dayanılarak “Demokrasi Eğitimi ve Okul Meclisleri Projesi” başlatılmıştır. Proje kapsamında okul, il ve Türkiye öğrenci meclisleri oluşturularak uygulama boyutuyla da desteklenmiştir.
Okullarda demokrasi kültürünün geliştirilmesine yönelik Milli Eğitim Bakanlığı tarafından Avrupa Konseyi desteği ile yürütülen “Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi” Projesi bu araştırmanın kapsamını belirlemektedir. 2011 yılında başlayan projenin amacı öğrencilerin eğitimi alanında paydaş olan gruplar arasında demokratik vatandaşlık becerilerinin geliştirilmesi ve farkındalık seviyesinin güçlendirilmesidir. Bu amaç doğrultusunda projenin beklenen dört sonucundan birisi demokratik okul kültürünün
geliştirilmesi ve Demokratik Okul Kültürü Yeterlik Çerçevesinin hazırlanması olarak belirlenmiştir. Çerçevenin hazırlanmasında Avrupa Konseyinin hazırlamış olduğu “Okullar için Demokratik Okul Yönetimi” (Avrupa Konseyi/ Council of Europe [CE], 2007) belgesinde yer alan (a) Hak ve sorumluluklar, (b) Aktif katılım, (c) Farklılıklara Saygı ilkeleri ile (a) yönetim, liderlik ve şeffaflık, (b) değer merkezli eğitim, (c) işbirliği, iletişim ve katılım, (d) öğrenci disiplini alanlarından faydalanılmıştır. Ancak bu araştırmada yapılan değerlendirmelerde bu alanların farklılaştığı görülmüştür.
Proje kapsamda demokratik okul kültürü yeterlikler çerçevesi için temel ilke, alan ve aşamalar belirlenmiş olup, demokratik anlayış, kültür ve pratikleri hayata geçirecek etkinlik örnekleri (Demokrasi Masası, Şiddetten Arınıyoruz Koridoru, Barış Güvercini vb.) okullar tarafından seçilerek pilot okullarda uygulanmıştır. Söz konusu çerçevede yer alan temel ilkeler ışığında pilot okullarda öğrenciler, öğretmenler ve veliler için etkinlik ve eğitimler gerçekleştirilmiştir. Okul tabanlı eğitimler yoluyla Demokratik Okul Kültürü’nün yaygınlaştırılması için faaliyetler düzenlenmiştir. Bu uygulamaların tüm Türkiye’ye yaygınlaştırılması için belirlenen pilot okullarda yapılan uygulamalarla demokratik kültürün geliştirilmesi beklenmektedir. Bu bağlamda, “Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Projesi” kapsamında pilot okullarda yapılan uygulamalar neticesinde okullarda demokratik kültür ile ilgili görüşlerin bilimsel olarak ortaya konulması önem arz etmektedir. Projenin tasarımı aynı zamanda bu araştırmanın da sınırlarını belirlemiştir. Proje tasarımında bir ön-test son-test uygulaması veya bir kontrol grubu uygulaması söz konusu değildir. Bu sınırlılıklar içinde bu araştırma, demokratik okul kültürünün geliştirilmesi için pilot uygulama kapsamında faaliyetlerin yapıldığı okullarda demokratik okul kültürü hakkında paydaşların görüşlerinin neler olduğunu belirlemeye odaklanmıştır. Bu bağlamda araştırmanın problemi, demokratik okul kültürünün alanlarını tanımlamak, kavramı işlevsel hale getirmek, demokratik okul kültürüne ilişkin tarafların görüşlerini ortaya koymak ve proje kapsamında yapılan etkinlikler sonucunda paydaşların demokratik okul kültürlerine ilişkin görüşlerin değerlendirilmesini yapmaktır.
1.2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı, Avrupa Konseyinin desteklediği ve demokratik okul kültürünün geliştirilmesi amacıyla Millî Eğitim Bakanlığı’nın yürüttüğü Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Projesi (DVİHEP) kapsamında proje pilot illerinde bulunan ilköğretim ve ortaöğretim eğitim kademesi okullarında (10 il: Edirne, Elazığ, İstanbul,
demokratik yönetim (democratic governance for schools) için hazırlanan raporlarını inceleyerek oluşturulan boyutlar [(1) İletişim, Etkileşim ve İşbirliği (2) Okul ve Öğrenme Ortamı (3) Kimlik ve Aidiyet, (4) Sorumluluk ve (5) Karar alma süreci] çerçevesinde, demokratik okul kültürüne ilişkin bir çerçeve sunmak, geliştirilmesi amaçlanan demokratik okul kültürüne yönelik tarafların görüşlerini ortaya koymak ve ortaya çıkan bulgular ışığında boyutlara yönelik iyileştirme önerilerinde bulunmak amacıyla alan yazına ampirik dayanağı olan sistematik bir bilgi sunmaktır.
Bu kapsamda, bireylerin yaşı ve gelişim dönemleri açısından görüş, deneyim ve geliştirilen tutumların eğitim kademelerine göre farklılık gösterebileceği söylenebilir. Ayrıca cinsiyet farklılıklarının başarı ve eğitim tercihlerinde söz konusu olduğu bu nedenle farklı cinsiyetteki bireylerin gelişim özelliklerinin de farklı olması nedeniyle farklı görüşler ifade edilebileceği nedeniyle cinsiyet ve eğitim kademelerine göre bir inceleme yapılmaktadır. Araştırmanın amacı doğrultusunda aşağıdaki alt problemlere cevap aranmıştır:
1. Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Projesine (DVİHEP) dahil olan Edirne, Elazığ, İstanbul, Konya, Manisa, Mardin, Sakarya, Mersin, Samsun, Yozgat ilköğretim ve ortaöğretim eğitim kademesi pilot okullarında bulunan; Okul yöneticisi-öğretmen, ilköğretim (ilkokul-ortaokul) ve ortaöğretim öğrencilerinin ve velilerin, demokratik yönetim çerçevesi raporlarına göre oluşturulan;
a. İletişim, etkileşim ve işbirliği b. Okul ve öğrenme ortamı c. Kimlik ve aidiyet, d. Sorumluluk ve
e. Karar alma süreci boyutları kapsamında demokratik okul kültürü hakkındaki görüşleri nelerdir?
2. Okul yöneticisi ve öğretmenlerin demokratik okul kültürü ve boyutlarına ilişkin görüşleri;
a. Cinsiyet,
b. Görev yapılan eğitim kademesi ve
c. Görev türüne göre farklılık göstermekte midir?
3. Öğrencilerin demokratik okul kültürü ve boyutlarına ilişkin görüşleri; a. İlköğretim (ilkokul ve ortaokul)
b. Ortaöğretim kademesinde bulunan öğrencilerin demokratik okul kültürü ve boyutlarına ilişkin görüşleri cinsiyete göre farklılık göstermekte midir?
4. Öğrenci velilerinin demokratik okul kültürü ve boyutlarına ilişkin görüşleri; a. Cinsiyet,
b. Velisi bulunduğu eğitim kademesine göre farklılık göstermekte midir?
1.3. Araştırmanın Önemi
Demokrasi eğitimi, demokratik eğitim gibi kavramlar Türk eğitim sisteminde uzun süredir tartışılagelen kavramlardır. Dünya’da ve Türkiye’de meydana gelen değişimler ve neticesinde ortaya çıkan demokratikleşme hareketleri ile de güncelliğini korumaya devam etmektedir. Demokratik bir toplum düzeninin sağlanmasında demokratik değerleri benimsemiş ve yaşam biçimi haline getirmiş bireylere ihtiyaç duyulmaktadır. Demokrasinin gerektirdiği bilgi beceri ve tutumların kazandırılmasında en temel araç ise eğitimdir. Bu sebeple bireylere küçük yaşlardan itibaren demokrasi eğitiminin verilmesinin yanında okulların demokrasinin yaşandığı yerler haline getirilmesi önem arz etmektedir. Bugüne kadar yapılan etkinliklerden demokratik eğitim sistemini geliştirmede sadece programa konulan derslerin yetersizliği vurgulanmış, çalışmaların farklı boyutlarda devam etmesi gerektiği belirtilmiştir. Sıklıkla vurgulanan önemli bir nokta ise demokrasi bilincinin oluşmasının yanı sıra bu bilinçle bireylerin günlük yaşamlarında da demokratik davranışları sergileyebilmeleridir. Bunun da ancak demokratik okul ortamlarının sağlanması ile mümkün olacağı düşünülmektedir. Bu bağlamda bireylerin farkındalığını arttırmak, becerilerini geliştirmek ve demokratik bir okul ortamı sağlanmak için çalışmalar yapılmaktadır. Milli Eğitim Bakanlığı’nın Avrupa Konseyi desteği ile yürüttüğü Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Projesi de bu çalışmalardan birisidir. Proje de yer alan faaliyet alanlarından biri demokratik okul kültürünün oluşturulmasıdır. Demokrasi, teorik ve soyut bir kavram olması sebebiyle öğrenilmesi zor bir kavramdır. Toplum hayatının okulda öğretilenlerden farklı olması durumunda demokrasiyi bilmek, onu yaşamak için yeterli olmayacaktır. Bu nedenle demokrasi öğrencilerin, öğretmenlerin, yöneticilerin ve velilerin kısa ve uzun süreli deneyimlerinin demokrasi ile olan ilgisine bakıldığında anlaşılabilmektedir (MacBeath, 2004). Bu nedenle projenin yapıldığı pilot okullarda tüm kademeler için süreçte yer alan tüm paydaşların (öğrenci, öğretmen, yönetici, veli) görüşlerinin alınması bütüncül bir bakış açısı sağlaması açısından önemlidir. Bu proje kapsamında pilot okullarda yapılan çalışmalar (etkinlikler, eğitimler, çalıştaylar) sonrasında demokratik okul kültürünün değerlendirmesini yapmak projenin ulaştığı sonuçların değerlendirilmesi ve geliştirilecek yeni çalışmalar için önemli görülmektedir.
1.4. Sayıltılar
Bu araştırmanın temel varsayımı, araştırmanın yapıldığı pilot okullarda bulunan tüm katılımcıların proje kapsamında gerçekleştirilen uygulamalar sonucunda demokratik okul kültürüne ilişkin görüş bildirmek için yeterli yaşantılara sahip olduğudur.
1.5. Sınırlılıklar
İletişim, Etkileşim ve İşbirliği; Okul ve Öğrenme Ortamı; Kimlik ve Aidiyet; Sorumluluk ve Karar alma süreci boyutlarının belirlenmesi ve uygulama ilkeleri, DVİHEP’nin demokratik okul kültürü çerçeve rapor ve dokümanları ile sınırlıdır. Araştırma kapsamında yer alan pilot okullarda uygulamalardan önce bir araştırma yapılmamış olması nedeniyle okullarda uygulamalardan önceki durumla ilgili bir verinin bulunmayışı bu araştırmanın sınırlılığını oluşturmaktadır.
BÖLÜM II
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Bu bölümde araştırma konusu ile ilgili olarak kuramsal bilgilere ve konu ile ilgili olan araştırmalara yer verilmektedir. Araştırmanın amacı doğrultusunda öncelikle demokrasi, eğitim ve kültür kavramları tanımlanmakta, sonrasında ise okullarda demokratik kültür ve temel alanları incelenmektedir.
2.1. Demokrasi, Eğitim ve Kültür Kavramları
Kant’a (2009) göre “Dünyada en güç iki insan buluşu bulunmaktadır: yönetim sanatı ve eğitim sanatı. İnsanlar bunların anlamları konusunda hala bir kesinliğe varmış değillerdir.” Bu nedenle öncelikle kavramlar ve kavramların birbirleri ile olan ilişkilerinin incelenmesi gerekmektedir.
2.1.1. Demokrasi Nedir?
Demokrasi, hem sözcük anlamı hem de tarihsel temelleri itibari ile Antik Yunan’a dayandırılan, genel anlamda halkın egemen olduğu bir siyasi rejim veya yönetim biçimi olarak tanımlanmaktadır (Büyükkaragöz, 1989). Demos ve kratos kelimelerinin birleşmesi ile oluşan demokrasi kavramının Antik Yunan dönemimde ortaya çıktığı bilinmektedir. Demos, belirli bir poliste (kentte) yaşayan insanlar, halk; kratos da güç, egemenlik ya da iktidar anlamına gelmektedir.
Abraham Lincoln 1863 tarihinde demokrasiyi “Halkın, halk için halk tarafından yönetimi” olarak tanımladığında farklı kültürlerde demokrasinin en iyi yönetim biçimi olduğu görüşünün yaygın olmadığı belirtilmektedir. Demokrasi konusundaki temel söylemler, Eflatun ve Aristo’ya kadar uzanmaktadır. İkinci dünya savaşının sonuna kadar da demokrasinin özellikleri bu ana düşünce tarafından oluşturulmuştur (Uygun, 2011). Lipson (1984) demokrasiyi toplumun gelişimini kendi uygarlık anlayışı doğrultusunda yönetmek isteyen siyasal sistem olarak yorumlamaktadır.
Demokrasinin sözcük anlamı halk iktidarı anlamına gelmektedir. Sartori (1996) demokrasiyi halk iktidarı olarak ifade etmenin sadece yunanca sözcüğün çevirisinden ibaret olacağını belirtmektedir. Ayrıca, çevrilen kelimelerin Yunancada günümüzdeki halk kavramına karşılık gelen anlamından uzaklaştığı ya da başka anlamları da ifade ettiğini belirtmektedir. Uygulama açısından değerlendirildiğinde ise, antik yunandaki bu yönetim biçiminin demokrasi düşüncesinin tarihte bilinen ilk örneği olarak incelenmekle birlikte gerçek bir demokrasi uygulaması olup olmadığı da tartışılmaktadır (Kepenekçi, 2008). Antik Yunan’da var olan demokrasi ile 19. ve 20. yüzyılda yaşanan demokratik düzen anlayışı farklı biçimde anlaşılmakta, uygulama noktasında da değişiklikler göstermektedir. İlk bahsedilen demokrasi de halkın, yönetime katılması demokrasi düşüncesini varlığına dair bir işaret olarak yorumlansa da yönetime katılım gösteren belirli vatandaşları kapsaması, vatandaş kavramının da sadece birbirine benzer birey ve toplumları ifade etmesi, toplumdaki diğer bireylerin katılımının sınırlı olması, nedeniyle günümüz demokrasi anlayışından farklılık gösterdiği ifade edilmektedir (Schmidt, 2001).
Tarihsel olarak bakıldığında dünyada ilk demokrasi hareketleri ile 18. yüzyıl sonlarında karşılaşılmıştır. İngiltere’de Magna Carta Libertatum adıyla bilinen Büyük Özgürlük Fermanı, Amerika’da Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi ile demokrasi için temel fikirler oluşmaya başlamıştır. Sonrasında Fransa’da yayımlanan İnsan ve Vatandaşlık Hakları Beyannamesi, demokrasi konusundaki önemli bir gelişme olarak belirtilmektedir (Turan, 2001). 10 Aralık 1948’de bütün halklar ve bütün ulusların erişebileceği ortak idealin ölçütlerini belirlediğini savunan İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilmiştir (BM, 1948). Bildirge’ ye göre “bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler, birbirlerine karşı kardeşlik anlayışıyla davranmalıdırlar” (md.1). Türk tarihinde ise 19 yüzyılda Osmanlı’da yaşanan Sened-i İttifak, Tanzimat ve Islahat Fermanları, Kanun-i Esasi gibi belgeler hak ve özgürlüklerle ilgili demokrasi düşüncesine yönelik benzer temel gelişmeler olarak görülmektedir (Binbaşıoğlu, 1982; Doğan, 2001).
Demokrasi ile yönetilmeye başlayan ülkelerin sayısı 20. yüzyılın sonlarına doğru başlayan demokratikleşme hareketleri neticesinde artmaya başlamıştır. İkinci dünya savaşından sonra demokrasi, siyasal bir düşünce olarak dünyada yayılmaya başlamıştır. 21. yüzyılda farklı kültürden insanlar demokrasiyi en iyi yönetim biçimi olarak kabul etmişlerdir (Uygun, 2011). 2500 yıldan beri tartışılmakta olan demokrasi kavramı, ilgili fikirlerin soyutluğu ve uygulamadaki güçlükleri ile günümüzde de sorgulanmaktadır. Demokrasinin
gereği olarak, vatandaşlar arasında demokratik ilke ve kurumlara da desteği olacak değerler, inançlar ve tutumlarla, katılım yönelimli bir kültür oluşturulmaya çalışılmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa ülkelerinde mevcut demokrasi kültürü geliştirilmeye çalışılmakta, diğer birçok ülkede de bu kültürün oluşması için üçüncü demokratikleşme dalgası denilen süreçlerle daha hızlı değişimlere ihtiyaç duyulmaktadır (Finkel, 2011).
Demokrasinin toplumdan topluma ve kültürden kültüre farklı algılanıp yorumlanabildiğini belirten Şaylan (1998) bu sebeple terimin hem tanımlanmasında hem de uygulanmasında anlam karmaşası ortaya çıktığını ifade etmektedir. Diğer bir görüşe göre ise demokrasi ile ilgili belirsizliğin nedeni, demokrasinin ne olması gerektiği konusunda var olan karmaşadır. Sözcüğün anlamı birçok kez ve birçok yönde değişiklik göstermektedir (Macpherson, 1984). Tarih boyunca çeşitli yer ve zamanlarda birçok toplum ve devlet düzeni oluşmuştur. Ortaya çıkan toplumları ve devlet düzenlerini sorgulayan düşünürler konu ile ilgili kesin bilgilere ulaşma ve değişmez yasalar oluşturma arayışına girmişlerdir. Ancak farklı zamanlarda ve farklı coğrafyalarda demokrasi, insanlara farklı şeyler ifade etmiştir. Demokrasi, özünde herhangi bir ideolojik durumu ifade etmeyip, aksine belirli görüşlerin herkes tarafından kabul edilmesi gerektiğinin düşünülmediği, alternatif düşüncelerin katkı sağlamasıyla görüşlerin değişebileceğini kabul etme anlayışı olarak belirtilmektedir. Bu bağlamda değerlendirildiğinde demokrasi, birbiri ile iç içe geçmiş çok boyutlu bir kavram olarak bir yönetim biçimi, karar alma süreci, yaşam biçimi ve bir değerler kümesi olarak değerlendirilmektedir (Uygun, 2011).
Demokrasinin ne anlama geldiği kadar nasıl bir şey olduğunun önemini belirten Sartori’nin (1996) değerlendirmelerinde demokrasi terimi “bir şeyi” temsil etmektedir. Demokrasiyi iki farklı bakış açısına göre tanımlamak mümkündür. Bunların birincisi demokrasi ideali, ikincisi ise demokrasi gerçeğidir. Burada kavramların farklı olarak ele alınması gerektiği belirtilmektedir. Gerçek demokrasi ile ideal demokrasi aynı anlamda değildir. Demokrasi ideal ve gerçek olanın arasındaki etkileşimle doğar ve şekillenir. Normatif teori, demokrasinin ideal ve değerleriyle ilgilenmekte ve buradan ideal bir demokrasi tanımı ortaya çıkmaktadır. Deneysel (realist) teori ise olgularla ilgilenir ve dünyada var olan demokrasilerin gerçekte nasıl işlediği ile ilgilenir. Demokrasi, olgu ve değer arasındaki etkileşimdir.
Demokrasi siyasi bir kavram olmasının yanı sıra toplumsal bir kavramdır. Bu nedenle demokrasilerde, bireylerin sosyal hakları da bulunmaktadır. Alan yazında yer alan
demokrasi kuramlarının incelenmesinden daha çok demokrasi bilincinin yerleşmesini öngören görüşler önemli görülmektedir. Büyükdüvenci’ye (1990) göre demokrasinin anlamı eşitlik, adalet, özgürlük, aklın egemenliği, insana saygı, dürüstlük gibi temel değerlerde aranmalıdır. Kavramın özünü oluşturan bu temel değerlerdir. Kurumlar da bu temel değerlerin işletildiği yerler olmalıdır. Bu anlamda demokrasi (1) değer boyutu ve (2) kurumsal boyut olarak iki boyutta açıklanmaktadır. Kurumsal boyut, demokrasinin özü olan değer boyutunun toplumdaki kurumlarda uygulanması ile gerçekleşmektedir. Kurumsal olarak demokratik olmak değerler sistemi ile desteklenmediği sürece gerçek bir anlam ifade etmeyecektir. Alan yazında demokratik değer olarak en sık yer alan kavramları Kıncal ve Işık (2003) eşitlik, yaşama saygı, özgürlük, adalet, dürüstlük, iyiyi arayış, işbirliği, özgüven, hoşgörü, duyarlılık, sorumluluk ve farklılıklara saygı olarak belirtmektedirler.
Demokrasiyi sadece kararlar alma mekanizması olarak değil, bireysel ve toplu hayatın nasıl yaşanması gerektiği ile ilgili bir takım ahlaki ilke veya ideallere dayalı bir yaşam tarzı olarak ifade eden Levin’e göre (1998) demokrasi yalnızca daha iyi kararlar almak gibi sonuçlara odaklandırılmamalıdır. Çünkü aynı zamanda idealler, değerler ve ahlaki ilkeler eğitimin de altyapısıdır. Demokratik toplumlar ulaşılabilecek birer hedeftir. Hedefler ise kişilerin koyduğu kurallar ile değil demokratik usuller içinde demokratik süreçlerle belirlenir ve o yoldan ilerler. Sartori (1996) bu durumu “Demokrasiler bizim bulduğumuz bizim tasarladığımız şeyler oldukları için biz onları korumasını ve yaşatmasını bildiğimiz sürece yaşarlar.” şeklinde ifade etmektedir.
Demokrasi üzerinde çalışan yazarlar, demokrasinin en iyi yönetim biçimi kabul ediliyor olmasında önemli olan birtakım farklı görüşlerin bulunduğunu belirtmektedir. Bir tarafta bireyi ön plana alan, demokrasiyi içine aldığı değerlerden dolayı üstün bulan ahlak temelli görüşler yer almaktadır. Diğer tarafta ise sağduyu ve mantığı ön plana alan, daha çok toplum faydasına yönelik, demokraside vatandaşların çıkarlarının daha iyi korunacağı ve beklentilerinin daha iyi düzeyde karşılanacağını temel alan rasyonel temelli görüşler yer almaktadır (Büyükkaragöz ve Kesici, 1998; Uygun, 2011; Gutmann, 1987; Lipson, 1984). Demokrasinin, “demokratik olmayan” alternatiflerine göre daha iyi bir yönetim şekli olduğunu savunan Dahl (2001) ideal bir demokrasinin her yerde ve her zaman geçerli bir tanımını yapmanın mümkün olmadığını, kişiler ve kurumlar için daha çok demokrasinin değer ve kriterlerinin önem arz ettiğini belirtmektedir. Yazara göre, demokrasinin genişlemesi demokratik fikir ve davranışların yayılmasına bağlanmaktadır. Bu özelliği ile
demokrasi sadece yönetim biçimi olarak değil düşünme ve yaşam tarzı anlamı ile gündeme gelmektedir.
Demokraside, hem birey hem de toplum açısından değerler önemli görülmektedir. Bu değerler ile toplumdaki değişimin daha barış içinde olması, fikir çatışmalarının hoşgörü temelinde barışçı yollarla çözümlenmesi, yöneticilerin demokratik kurallara uygun hareket etmesi, karar verme süreçlerinde kolaylık, hukukun üstünlüğü ve öğretimin demokratikleştirilmesi gibi faydalar sağlayacağı ifade edilmektedir (Büyükkaragöz ve Kesici, 1998).
Çağımızda demokrasiyi önemli kılan iki faktörden bahsedilmektedir. Bunlardan ilki demokratik düzenin toplumların kalkınması ve ilerlemesindeki en iyi yol olduğu ve siyasal bir sistem olarak gerekliliği, ikincisi ise insan psikolojisindeki özgürlük arayışlarıdır (Sitembölükbaşı, 2000). Demokrasi, kurumlarda bireyleri etkileyen kararların tüm örgüt üyeleri ile birlikte alınması ve tüm üyeleri eşit haklara sahip olması idealinden oluşmaktadır (Beetham ve Boyle, 1998). Tüm bu düşüncelerden hareketle demokrasinin bireyler, toplumlar ve devletler için bütüncül bir öneme sahip olduğu söylenebilir.
2.1.1.1. Demokrasi ve İnsan Hakları
Demokrasi kavramı çoğu zaman insan hakları ile birlikte kullanılmaktadır. Bunun nedeni demokrasi fikrinin aynı zamanda insan haklarının korunmasını sağlayan yollardan biri olarak görülmesidir. İnsan hakları kavramı, insanın yalnızca insan olmasından dolayı sahip olduğu hakları, insanın değerini tanıma ve koruma istemlerini ifade etmektedir (Kuçuradi, 1982). Demokratik yaşam biçiminin adalet, eşitlik, hoşgörü, sevgi, saygı, özgürlük, hak gibi unsurları aynı zamanda insan hakları eğitiminin de amaçları arasında yer almaktadır (Çüçen, 2013). İnsan haklarının korunmasını sağlayabilecek koşullarda bir demokrasinin işleyebilmesi yönetime eleştirel bir tutumla katılabilen, bireysel olarak değerlendirme yapabilen, yargıda bulunabilen, devletin varlık nedeninin bilincinde olan yurttaşları öngörmektedir. Bu nedenle gerçek anlamda demokratikleşme bu nitelikte vatandaşların yetiştirilmesi anlamına gelmektedir (Kuçuradi, 1998). Demokrasinin eğitimle ve okulla olan ilişkisinin burada başladığı söylenebilir.
Dahl’a (2001) göre demokrasiyi seçmek için nedenler oldukça fazladır. Demokrasi, vatandaşlarına demokratik olmayan sistemlerde bulunmayan birçok temel hakkı sağlaması açısından bir haklar sistemidir. Haklar, demokratik kurumların en önemli unsurları ve demokratik yönetim sürecinin temel yapı taşlarıdırlar. Ancak bu haklar sadece yasal
metinlerde yer alarak değil uygulamalarda da görülmelidir. Bireyler de bu sistemi koruyup desteklemelilerdir. Ancak bunu yapabilmeleri de yine demokratik bir sistemde yaşamaları ile mümkün olacaktır. Demokrasinin sadece yönetim biçimi olmadığı buradan anlaşılmaktadır. Demokrasinin özünün yaşama karşı belirli ilkeleri olan genel bir duygu olduğunu belirten Hullfish de (1960) demokrasinin temel ilkelerini,
1. İnsan olduğu için bireye saygı duymak,
2. Etkileşim sağlamak için fikirlere saygı duymak, 3. Uzlaşma için ortak çabaya saygı duymak ve
4. Zenginlik farklılık ve çeşitliliklere değer verilmesine saygı duymak olarak belirtmektedir.
Demokrasi bireylere diğer yönetim biçimlerine göre daha geniş bir özgürlük alanı sağlar. Demokratik süreç için haklar kadar özgür ifadenin de değeri önemlidir. Özgür ifade, ahlaki özerkliğin, ahlaki yargının ve iyi bir hayatın aracıdır. Demokratik bir kültür, kişisel özgürlüklerin değerini ortaya çıkaracak diğer hak ve özgürlükler için destek sağlayacaktır. Doğan (2001) demokrasinin insana yalnızca insan olduğu için sahip olduğu hak ve hürriyetleri kullanmasını sağladığı için üstün olduğunu ifade etmektedir. İnsan hakları eğitimi de ancak demokratik toplumlarda etkili olmaktadır. Demokrasi ve insan hakları arasındaki ilişki karşılıklı birbirine bağlılık ve karşılıklı birbirini destekleyicilik olarak nitelendirilmektedir. Demokrasinin işleyebilmesi için insan hak ve özgürlüklerinin gerekliliği kabul edilmiştir.
Demokrasiyi anlamanın yolu kavramı temsil eden temel noktaları belirlemek ve uygulandığında farklı anlam ve biçimlerin ortaya çıktığını kabul etmektir. Alan yazın incelendiğinde demokrasi bir yönetim biçimi, değerler seti anlamına gelebilmektedir. Bu bağlamda John Dewey’in demokrasi ile görüşleri ilgili siyasi yanından öte yaşam biçimini yansıtmaktadır (Vinterek, 2010). Buradan hareketle okullarda demokrasi kültürünün geliştirilmesi düşüncesi ile demokratik bilgi, tutum ve becerilerin günlük uygulamalarda yer aldığı bir yaşam biçimi kastedilmektedir. Demokratik kültür burada bir yaşam biçimi olarak düşünülmelidir.
2.1.2. Demokrasi ve Eğitim İlişkisi
Toplumların siyasi, ekonomik ve kültürel düşünce tarihindeki değişmeler eğitime ilişkin görüşleri de etkilemekte toplumsal bir kurum olan okulun da bu temel eğilimlere göre
farklılaşması gerekmektedir. Dünyada meydana gelen siyasi ve toplumsal değişimler, sosyo-kültürel bir kavram olan eğitim kavramını da değiştirmiştir.
Eğitime, tarihi açıdan bakılacak olursa demokrasinin gelişimine benzer ve onunla ilişkili olarak değişimler yaşandığı görülmektedir. Özellikle siyasal düşünceler neticesinde gelişen özgürlük ve demokrasi kavramları eğitim üzerinde doğrudan bir etki yaratmıştır (Bakır, 2005). Antik Yunanda eğitim sadece belirli insanların yararlanabildiği bir hak olarak görülürken, bir geçiş dönemi olarak kabul edilen 15 ve 16. yüzyıllarda hümanizm ve rönesans hareketleri ile günümüzdeki eğitim anlayışının temelleri atılmıştır. 17 ve 18. yüzyıllarda yaşanan aydınlanma hareketleriyle birlikte değişen siyasi ve toplumsal düşüncelerle eğitim de özgürlük ve demokrasi düşüncesinden etkilenmiş, ayrıcalıklı bir halden tüm toplumun yararına bir hak olarak görülmeye başlamıştır. Bu dönemde, John Locke ve Jean Rousseau gibi düşünürler bireyin özgürlüğünü savunmuş, demokrasiyi eğitimde uzlaşmacı bir süreç olarak görmüşlerdir. Bu süreçleri ise bireyin kendisi ile diğerleri ve birey ile toplum arasındaki tamamen çözümlenemeyen temel çekişmeler olarak ifade etmişlerdir. Giderek hızlanan toplumsal değişimlerin en yoğun yaşandığı 19. yüzyılda demokrasi fikrinin belirginleştiği görülmekte ve okullarda demokratik eğitim ilgili de önemli değişimleri kapsamaktadır (Binbaşıoğlu, 1982).
Okulda demokratik bir yaşam tarzının önemi ve değeri üzerinde ortak bir kanıya eğitimcilerin 20. yüzyılda sahip olduğu söylenebilir. Nitekim 1990’lı yıllarda dünyadaki önemli eğilimlerden biri eğitimin demokratikleşmesi olmuştur. Eğitimde demokratikleşme, hem eğitim sürecinin uzamasına, eğitimin amaç ve alanlarının genişlemesine hem de öğrencilerin çeşitli gereksinimlerini karşılayacak eğitim kurumlarının yeniden yapılanmasına yol açmaktadır (Lee, 2002).
Demokratik eğitimin önde gelen düşünürlerinden olan John Dewey de sosyal problemler üzerinde durmuş ve bu problemlerin çözümünü eğitimde görmüştür. Dewey’in eğitim felsefesinin temel kavramları “deneyim, özgürlük, disiplin, demokrasi, ilgi ve iş” olarak incelenmektedir. Bu felsefeye göre deneyim kavramı, somut yaşantılarla kazanılan bir kavram olarak yenisinin bir öncekinin üzerine eklendiği devamlılık durumu, iç ve dış koşulların arasındaki etkileşim ilkelerinin bir ürünüdür. Deneyim kavramını tamamlayan
özgürlük kavramı kültür ile ilişkilendirilmektedir. Bu ilişkiye göre hareket ve fikir
özgürlüğü ortamın kültürüne göre biçimlenmektedir. Yine bu özgürlüğü rehber niteliğindeki eğitimcilerin gözetiminde bir özgürlük olarak belirtmektedir. Bu özgürlük aslında özdenetim yani kendi kendini disipline etmek anlamına gelmektedir. Anlamlı bir
biçimde düzenlenmiş etkinlikler özgür bir ortamda yaşayarak öğrenildiğinde disiplinin bir sorun olmaktan çıkmaktadır. Demokrasiyi ise seçim, politika ve yasaların ötesinde bir yaşama tarzı olarak nitelendirmektedir. Son olarak; çocuğun güçlü ve sürekli bir ilgisinin olması onun işe katılımını sağlayacaktır (Bal, 1984).
Gökçe’ye (2005, s.55) göre “demokratik bir siyasi sistemde eğitimin en önemli işlevi, insan zihninde köklü demokrasi düşüncesini geliştirmek ve demokrasiyi insanın doğal bir davranış ve düşünce biçimi hâline getirmektir. Demokratik bir eğitim, insanların sınıf, ırk, cinsiyet, düşünce farklılığına göre değil; bireysel kavrama gücüne dayalı olarak düzenlenen eğitimdir.” Hotaman (2010) ise demokratik eğitimi, “demokrasinin ilke ve kurallarının, insan hak ve özgürlüklerinin eğitim programlarında açık ya da örtük hedeflere dönüştürülüp, öğrenme yaşantıları yoluyla toplumun genç bireylerine kazandırıldığı eğitim” olarak tanımlamaktadır. Demokratik bir eğitim sistemi (1) örgütsel gelişimi (2) öğretmen motivasyonunu (3) sınıf ortamında gerçekleşen öğretimin olumlu gelişimini arttırmaktadır (Larson, 2010; Mintrop, 2004). Demokratik bir eğitimde, tüm okul üyeleri neyin nasıl öğrenildiği konusunun belirlenmesinde anlamlı roller üstlenmektedir (Clapper, Downey, & Hauger, 2010).
Demokratik bir toplum özgürlük, eğitilmiş ve siyasal olgunluğa ulaşmış bireyler gerektirmektedir. Bir toplum sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik olarak farklı özelliklere sahip bireylerden oluşmaktadır. Eğitim yoluyla bir araya gelen bu bireyler farklı değerler oluşturmaktadırlar. Demokratik bir sistem bu farklı değerlerin bir arada yaşamasına olanak sağlamaktadır. Demokratik bir siyasal sistemde eğitimin temel işlevlerinden biri de bireylerde demokrasi bilinci oluşturmaktır. Demokratik toplumlarda eğitimin belirli özellikleri bulunmaktadır (Tezcan, 2012):
1. Halk kendini yönetecek kişileri seçtiği için, bu konuda sorumluluk hissedecek şekilde eğitilmektedir. Bireylerin okulda da yönetimine katılma ve işbirliği yapma sorumlulukları vardır.
2. Okul demokratik uğraşılar için bir ortam olmalıdır. Öğrenci-öğretmen-yönetici ve çevre ilişkileri demokratiktir.
3. Eğitim sistemi herkese açık, çok sayıda olanaklara sahiptir. Bu olanaklardan yararlanmada herkes eşit hakka sahiptir. Eğitim açık fikirliliği desteklemektedir, yenilik ve değişimlere açıktır.
4. Bireyler yaratıcı, etken ve eleştirel düşünceye sahip vatandaşlar olarak yetiştirilir. Okuldaki yapı ve süreçler yeteneklerin geliştirilmesi temeline dayanmaktadır.
Demokratik eğitimin tanımlanmasının yanı sıra uygulanabilmesi için temel oluşturan ideal veya ilkeler belirlenmektedir. O’Hair, Mclaughlin ve Reitzug (2000) demokratik eğitimle ilgili belirlenen altı ideali şu şekilde ifade etmektedir:
1. Araştırma: Bu demokratik ideal okulda devam eden günlük uygulamalarda bilgi ve fikir paylaşımında açıklık, işbirliği, başkalarının görüşlerine karşılıklı saygı ve açık iletişimin olması anlamına gelmektedir.
2. Müzakere (discourse): Demokratik okullarda öğrenme, öğretme, okul ve okulun amaçları hakkında karşılıklı görüşmeler, tartışmalar yapılmaktadır. Bu ideal araştırma ve eşitlikle uyum içinde yapılmalıdır.
3. Eşitlik: Bu ideal hem okul içinde hem de okul dışındaki uygulamalarda adil ve tarafsız olmak anlamındadır. Demokratik bir okulda, okul içindeki karar vermeye katılım, öğrencilere sağlanan fırsatlar, ortak iyiyi gözetme bu idealin özellikleri arasındadır. 4. Özgünlük: Bu idealin olduğu okulda öğretmenler öğrenmenin akademik başarıdan öte
hayat kalitesi için değerli olduğunu düşünmektedir. Bu nedenle sınıf ve okullarda öğretilen yeni bilgiler günlük yaşamla ilişkili ve gerçektir.
5. Liderlik: İşbirlikçi liderlik ve paylaşılan karar vermeyi sağlayan bir idealdir. Geleneksel bir okulda olanın aksine demokratik bir okulda liderlik okul içindeki herhangi biri tarafından yapılabilmektedir. Liderin birey ve grupları etkilemekten daha çok süreçleri kolaylaştırıcı rolü bulunmaktadır. Liderlik, araştırma ve müzakere idealleri için öncülük etmektir.
6. Hizmet: Öğrencilerin hayatlarında bir fark yaratmak, ailelerin beklentilerinin karşılanması ve toplumun ihtiyaçlarına yönelik bir inançtır. Okul içi ve okul dışı uygulamalarda diğer ilke ve inançlarla ilişki kurmaktadır. Bu ideale göre demokratik okullar bireysel duyarlık ve sosyal sorumluluk geliştirmektedir.
Demokratik eğitim idealleri olarak açıklanan yukarıdaki kavramlarda okuldaki demokratik uygulamalarla ilgili bakış açısı da sunulmaktadır. Okuldaki bilgilerle günlük yaşam arasında ilişki kurulmakta, etkileşim, işbirliği ve karara katılım vurgulanmaktadır. Diğer yandan birey, aile ve toplum dikkate alınmaktadır. Demokrasinin öğretilmesinden daha çok okul ortamlarında öğretmen, öğrenci ve yöneticiler tarafından yaşanması gerektiği anlaşılmaktadır.
Demokrasinin, demokratik süreçlerde yer almada gerekli olan becerilerin niteliği ile ilgili olduğunu ifade eden Vinterek (2010) demokrasi bilgisi olarak aldığı kavramı (1) demokratik nesne, (2) demokratik beceri, (3) demokratik duruş olmak üzere üç özellik
