Kültür ve Okul Kültürü

Kültür insanın ortaya koyduğu, içinde var olduğu tüm gerçeklik olarak ifade edilmektedir. İnsanın nasıl düşündüğü, duyduğu, yaptığı, istediği, ne tür bir yaşama biçimini benimsediği, insanın meydana getirdiği örgütler, dernekler, kurumlar, okullar gibi insana ait her şey kültürden sayılmaktadır. İnsanlar arasındaki her türlü karşılıklı etkileşmeler, her türlü yapıp oluşturma alışkanlıklar, bütün manevi ve maddesel ürünler kültür kavramının içinde yer almaktadır (Uygur, 1996). İnsan, kültürün bir ürünü iken aynı zamanda insan yeni düşünce, yaşam ve eylem türleri ile sahip olduklarını sürekli genişletebilmektedir. Kültür hem insanın yapıp ettikleri hem de insanı oluşturandır. İnsanın mevcut durumda yapabilirliği ile ilgili bir kavram olduğu kadar şimdiye kadar yaptıklarının da bir kavramıdır (Özlem, 2000). Kültürün birbirini tamamlayan ve ne olduğunu somutlaştıran özellikleri bulunduğunu belirten Güvenç’e (1991) göre kültür, bir toplumda yaşayan insanlar tarafından oluşturulmaktadır, toplumsaldır. Bu nedenle içinde bulunulan toplumda öğrenilir ve öğretilebilir. İnsanlar hem öğrendiklerini hem de ürettiklerini bir sonraki kuşağa aktarırlar bu nedenle tarihsel ve süreklidir. İnsanın yararına olan değerler olduğu için ideal bir sistemdir ve insanların gereksinimlerini karşılamaktadır. Ayrıca zaman, mekân ve şartlara göre değişim sürecine tabidir, farklı birey ve grupları bütünleyicidir. Kültür, insanı yaşadığı toplum içinde sosyalleştirmektedir. Bir toplumda kültür davranışları belirlemekte, davranışlar da kültüre göre belirlenmektedir. Bu açıdan düşünüldüğünde, kültür davranışlar yolu ile sürdürülürken kültür de bu davranışların sınırını çizmektedir (Vinterek, 2010).

Kültürü bireylerin algıları oluşturmaktadır; aynı zamanda kültür, toplumdaki herkesin algıları hakkında tüm bireylerin görüşlerini içermektedir. Kültürün tanımı, kültürün hangi bakış açısından incelendiği ile ilgilidir. Allaire ve Firsirotu’ya göre (1984) kültür kavramı temelde düşünsel sistem ve sosyo-kültürel sistem olmak üzere iki açıdan ele alınmaktadır. Düşünsel olarak, kültür zihinsel yapı, süreçler ve ürünler bağlamında “öğrenilmiş alışkanlıklar ve bilgiler sistemi”, “paylaşılan anlamlar ve semboller sistemi”, “öğrenilen ve paylaşılan insan davranışları”, insanların davranışlarını belirleyen standart kurallar bütünü olarak tanımlanmaktadır. Sosyo-kültürel olarak kültür, sosyal sistemin bir parçası bağlamında “birbiri ile ilişkili düşünce, semboller ve davranışlar örüntüsü” “insanın içinde bulunduğu çevreye uyum sağlama mekanizması” gelecek kuşaklara aktarılan sosyal miras” şeklinde ifade edilmektedir. Kültür, bireylerin yaşam biçimlerinin ne olduğu ve insan olmayı nasıl tanımladığı ile ilgili iki anlamın birleşimidir (Corbett, 1999).

Kültür kavramının kapsamı ile ilgili olarak Güçlü (2014) kavramın ele alınış biçiminin başlarda genel düşünme şekli algılandığını sonrasında toplumun entelektüel gelişimi olarak ele alındığını, ardından sanatın genel bir yapısı olarak görüldüğünü ve nihayetinde fikrî ve ruhî yaşam şekli olarak tanımlandığını ifade etmektedir. Kültürün en önemli iki bileşenini değerler ve inançlar olarak belirten Tischler’e göre (2015) değerler toplumdaki iyi, doğru, istenen ve kaçınılan olanlara yönelik ölçütler, inançlar ise doğru olabilmek adına benimsedikleri kanaatlerdir. Bir toplumda bireyler kendilerine özgü inançlara sahip oldukları gibi ortak değerleri de paylaşmaktadırlar. Aynı zamanda değerler ulaşılmak istenen ideal bir kültür görünümü çizmekte, ancak gerçek kültür farklı olmaktadır. Toplumun gerçekte ne durumda olduğu mevcut olan şeylere dayanmaktadır. Yazara göre değerler durağan değildir, zaman içinde değişebileceği gibi kültürden kültüre de değişmektedir. Normlar ise bu değerlere göre yapılandırılan somut veya soyut davranış kurallarını ifade etmektedir. Yukarıda ifade edilen iyi ve doğru olarak görülenlere uygun nasıl davranılacağıdır. Kültür, bir toplumun inançlar, davranışlar ve anlayışlar bütünüdür. Kültür, öğrenildiği için insanların kendilerini ifade ediş biçimlerini ve düşüncelerini açığa vurur.

Honigmann (1959) toplumda kültürel davranışların birbiri ile ilişkili üç temel kavram,- toplumsal örgüt, ideoloji ve teknoloji- tarafından belirlendiğini ifade etmektedir. Toplumsal örgüt; ilişki ve iletişim ağları, yapılar ve kurumlardır. İdeoloji, toplumun inançları, bilgi ve değerleridir. Teknoloji ise insanın meydana getirdiği yöntem, teknik, madde ve enerji olarak belirtilmektedir. Bu öğeler arasında karşılıklı etkileme özelliği

bulunmaktadır. Toplumsal örgütler olan okullar ideoloji yolu ile sosyo-kültürel mirası aktarırken, teknolojiye de yardımcı olmaktadır (Aktaran: Tezcan, 1985). Nitekim eğitimle ilgili kuramların felsefe kaynaklı olmasının yanı sıra ideolojik anlamlarda taşıdığını belirten Uluğ (1999) bu nedenle her kuramın belirli şartlarda oluşan kültürel ortamların sonucunda ortaya çıktığını ifade etmektedir.

Kültür, birleştirici bir unsur olarak temelinde bulunan paylaşılan değerler, artifaktlar ve varsayımlar ile örgütlerdeki insan ilişkileri ve yönetim uygulamalarını etkileyerek amaç ve eylemlere ortak bir yön vermektedir (Schein, 1990). Hoy ve Miskel (2010) kurumlarda kültürü üç düzeyden oluşan bir yapıda incelemektedirler. Aynı zamanda birbirleriyle iç içe yer alan düzeylerden en derinde yer alan sayıltılardır. İkinci olan değerler, üçüncü ise kurumun en görünen kısmını oluşturan normlardır. Normlar sayıltı ve değerlerin günlük yaşamda, somutlaşmış olarak ortaya çıkmış hali şeklinde ifade edilebilir. Kültür kavramını okul yaşamı için ilk defa kullanan Waller (1932) okulları sosyal bağlamda incelemiş, okul kültürünü okulların karmaşık ritüeller, bir dizi gelenek, adet, yaptırım ve ahlaki kodları ile kendine ait bir kimliğe sahip olduğunu ifade etmiştir (Akt: Peterson ve Deal, 2009, s.8). Okul kültürü- zaman zaman atmosfer veya iklim olarak da adlandırılan- tutumlar, değerler, normlar, inançlar, günlük uygulamalar, ilkeler, kurallar, öğretim yöntemleri ve örgütsel düzenlemeler sistemi olarak tanımlanabilmektedir. Bu açıdan öğrenciler, öğretmenler, eğitim dışı personel ve veliler de dâhil olmak üzere okul topluluğu içinde yer alan bireylerin davranışlarının belirleyicisidir. Aynı zamanda okulların çevreyle etkileşiminin niteliği ve nasıl problem çözdüğü, yeni fikirleri ve reformları nasıl uyguladığı ile ilgili bilgiler taşımaktadır (Eurydice, 2005). Okullarda kültürel yapıları etkileyen özelliklerle ilgili olarak, okulun fiziki koşullarından daha çok okuldaki bireylerin etkileşimlerinden kaynaklandığı ifade edilmektedir (Celep, 2000).

Okul kültürü, okul yaşamının her noktasını etkileyen ritüel ve gelenekler, norm ve değerlerden oluşan güçlü bir ağdır. Okuldaki kültür günlük hayattaki davranışları netleştirmekte okulda neyin önemli ve değerli olduğunu belirlemektedir. Benimsediği temel değerleri ile kimlik ve aidiyet oluşturmaktadır. Olumlu bir okul kültürü motivasyonu güçlendirmekte, meslektaşlığı, işbirliğini, iletişimi ve problem çözme pratiklerini geliştirmektedir. Böylelikle okulun etkinliğin ve verimliliğini arttırmaktadır (Peterson ve Deal, 2009, s.10-11). Kültür, okulda öğrenci katılımı ve okul üyeliğine karşı bireysel tutumlarla ilişkilidir. Bu nedenle okul kültürü ve öğrenci davranışları birbirini karşılıklı olarak etkilemektedir. Öğrencilerin okula ve kendi bireysel tutumlarına ilişkin kültür

algıları, onların okula yönelik temel duygularını şekillendirmektedir. Bunun yanı sıra topluluk olmak için önemli görülen sosyal ve kültürel etkinliklere katılmaya olan isteklerini de etkileyeceğini belirten Higgins-D’Alessandro ve Sadh (1998) eğitimcilerin demokratik bir toplum oluşturmak için okul kültürünün geliştirilmesine odaklanmasının akademik başarının artmasının yanı sıra öğrencilerin okula karşı tutumlarını değiştirebileceği ve okula bağlılıklarının güçlenebileceği ifade etmektedirler.

Valentine ve Gruenert (2006) okullarda var olan kültür tiplerini belirlemek için Fullan ve Hargreaves (1996) ile Deal ve Peterson’ın (1999) çalışmalarına dayalı olarak “Okul Kültürü Tipolojisi” isimli etkinliği geliştirmişlerdir. Yaptıkları çalışmada, Okul Kültürü Tipinin belirlenmesi için (1) öğrenci başarısı, (2) meslektaş farkındalığı, (3) paylaşılan değerler, (4) karar verme, (5) risk alma, (6) güven, (7) açıklık, (8) ebeveyn ilişkileri (9) liderlik (10) iletişim (11) sosyalleşme ve (12) örgüt geçmişi olarak okul kültürünü yansıtan 12 unsur belirlenmiştir. Öğretmenlerden okullarını en iyi açıklayan ifadeleri belirlemeleri istenmiştir. Sürecin sonunda baskın olan (1) Toksik, (2) Parçalanmış, (3) Bölünmüş, (4) Zoraki Meslektaş Dayanışması, (5) Teselli Edici İşbirliği ve (6) İşbirlikçi olarak altı tür okul kültürü ortaya çıkmıştır (Gruenert ve Whitaker, 2015). Okul kültürü üzerinde uzun süredir çalışılmaktadır ancak farklı açılardan yeniden ele alınmaktadır. Eğitimin amaçları, bu amaçlara ulaşmada okulların rolü, eğitim programlarında hangi bilgi, beceri ve tutumlar öğretildiği, okulun yönetim ve toplumla ilişkilerinin nasıl olduğu, öğrenci ihtiyaçları ve öğrenmesinin ne olduğu ve okul toplumunun üyelerinin istediği ilişkiler ve davranışlar nasıl olduğu okul kültürünün temellerinin belirlenmesinde etkili olmaktadır. Şekil 1’de bu soruların cevapları ve okul kültürünün tanımlanması ve analiz edilmesi ile ilgili bir çerçeve yer almaktadır (Caldwell ve Spinks, 1992). Çerçeve incelendiğinde bir okul kültürünün içinde görsel, sözel ve davranışsal bir takım göstergeler olduğu görülmektedir. Tüm bu davranış ve semboller okul kültürünün değerlerini, felsefesini ve ideolojisini yansıtmaktadır. Yine bu felsefe, değer ve ideolojiler de davranış ve sembollerle ilişkilidir. Kültür ve okul kültürü birlikte düşünüldüğünde, içinde bulunduğu toplumla da etkileşim halinde olduğu görülmektedir.

Şekil 1. Okul kültürü çerçevesi. “Leading the self-managing school. “, Caldwell, B. ve

Spinks, J.M. 1992, London: Falmer. Kavramsal/Sözel Göstergeler 1. Amaçlar 2. Program 3. Dil 4. Metaforlar 5. Örgütsel hikâyeler 6. Örgütün kahramanları 7. Örgüt yapıları Davranışsal Göstergeler 8. Ritüeller/Törenler 9. Seremoniler/Merasimler 10. Öğretme ve öğrenme 11. Operasyonel süreçler 12. Kural ve düzenlemeler (Ödül ve yaptırımlar)

13. Psikolojik ve sosyal destekler 14. Aile ve toplum etkileşim

şekilleri

Kavramsal soyut temeller

Değerler Felsefe İdeoloji

Görsel/maddi Göstergeler ve semboller 15.Tesis ve ekipmanlar 16.Artifaktlar ve hatıralar 17.Arma ve sloganlar 18.Üniformalar Toplumla Etkileşim Toplumla Etkileşim

Eğitim kurumlarının var olan değerleri koruma ve aktarma işlevi olarak statik bir yönü olduğu gibi gelecek için araştırma, tartışma, geliştirme gibi önemli becerilere sahip insanlarını yetiştirme işlevi olan dinamik yönü bulunmaktadır. Okulların bir yaşam alanı olması ve kültür olarak incelenmesi bu dinamik yönüne dayanmaktadır (Uluğ, 1999).