Okul ve Öğrenme Ortamı

Öğrenme ortamı fiziksel, davranışsal ve öğretim ortamlarının birleşimi olarak ifade edilmektedir. Bu ortam hem fiziksel özellikleri hem de insan ilişkileri olarak her bireye açık olmalı ve her birey kendisini rahat hissetmelidir. Okulun yönetim yapısı, yönetici ve öğretmenlerin özellikleri eğitim öğretim ortamları açısından önemli değişkenlerdir. Öğrencilerin okulda pasif bir uyum göstermelerinden ziyade okuldaki yaşam hakkında söz sahibi olmaları, sorumluluklar üstlenmeleri tercih edilmelidir (Başar, 2004). Okullar tüm öğrencilerin düşünme, deneme ve yanlış yapabilme konusunda kendilerini rahat hissettikleri ortamlar sağlamalıdır. Öğretmenler öğrencilerin fikirlerine, becerilerine saygı duymalı, öğrencilerin öğrenmesini etki eden duygu ve davranışları anlayabilmeli, öğrencilerin bilişsel özellikleri kadar duyuşsal özelliklerinin de farkında ve gerçekçi beklentilere sahip olmalıdır. Buna uygun okul ve sınıf ortamı yaratabilmelilerdir. Açık, tutarlı olmalı ve topluluk duygusunu temel almalıdır (Reyes ve Wagstaff, 2005).

Okullar farklı değerlere sahip bireylerin bir araya geldiği toplumsal kurumlardır. Oluşturulan öğrenme ortamları ile bireylerin bu değerlerinin ortak değerler etrafında bütünleştirilmesi, çatışan değerlerin uzlaştırılması ve yeni değerler kazandırılması için çalışılmaktadır (Aydın, 2008). Destekleyici bir eğitim ortamında çeşitli içerik ve öğrenme araçları sağlayarak okullar, tüm birey hak ve sorumluluklarının günlük uygulamalarda yer aldığı demokratik bir toplum haline gelirler (Duerr, Spajic-Vrkaš ve Martins, 2000). Öğretmenlerin sınıf içi uygulamalarının öğrenci davranışı ve dolayısıyla öğrencideki toplum duygusu ile ilişkili olduğu belirtilmektedir. Sosyal değerlere önem verilmesi, öğrenci düşüncelerinin ortaya çıkarılması ve fikirlerin ifade edilmesi, işbirliğinin teşvik edilmesi, sıcak ve destekleyici ortam oluşturmak ve daha az dışsal kontrol uygulamalarının öğrenci bağlılığını, sürecin öğrenci üzerindeki etkisini ve olumlu davranışlarını etkilediği belirtilmektedir (Solomon, Battistich, Kim ve Watson, 1997).

Okul ve sınıf düzeyinde demokratik öğrenme ortamları oluşturmada öğrenme öğretme sürecinde iş birlikli öğrenmenin, okul reformlarının da dayandığı, sorumlu vatandaşlık, farklılıklara saygı, demokratik değer, ahlak ve etik gibi temel demokratik ilkeleri öğretmek için güçlü bir yol olduğunu belirtilmektedir (Leblanc ve Skaruppa, 1997). Öğretmenler

öğrencinin katılım ve bağlılığını artırma yolu ile olumlu ortamlar sağlayarak toplum duygusunu oluşturabilirler. Benzer şekilde yöneticiler de öğretmenler için aynı rolü üstlenebilirler (Solomon, Battistich, Kim ve Watson, 1997). İyi bir eğitim öğretim sürecinde öğrencilere kontrol etme ve seçme imkânı sunabilecek etkinlikler yer almaktadır. Bu etkinliklerle öğrenci kendi kendini kontrol edebilme ve sunulan seçenekler arasından seçebilme becerisi geliştirilmektedir. Her öğrencinin bir şeyler kazanabileceği etkinlikler düzenleyerek demokratik ortam oluşturulabilmektedir (Küçükahmet, 2009). Okulda yapılan münazara, tartışma, yarışma gibi etkinlikler öğrencilere farklı düşünceleri tanımasını, farklı düşüncelere sahip bireylerle aynı ortamı paylaşmasını ve uzlaşma becerisi kazanmasını sağlamaktadır. Böylelikle toplum hayatına da yansıyacak olan barış ve hoşgörü ortamının gerçekleşmesi mümkün olacaktır (Doğan, 2001).

Öğrenme ortamları ile ilgili olarak fiziki koşullar, öğrenci, öğrenme süreci ve öğrenmenin doğası üzerinde durulmakta ve benimsenen eğitim anlayışlarına göre farklılık göstereceği belirtilmektedir (Özden, 2007). Bu bağlamda demokratik okul ve sınıf ortamlarının oluşturulması için de öğrenme ortamlarının fiziksel olarak öğrencilerin gelişim dönemlerine uygun, ihtiyaçlarına cevap verebilecek, öğrenme yaşantılarını destekleyici şekilde düzenlenmesi gerekmektedir. Bireysel farklılıkların dikkate alındığı, paylaşmayı ve katılımı önemseyen ve bireyler arası olumlu sosyal ilişkilerin bulunduğu öğrenme ortamları sağlanmalıdır (Ceyhan ve Ceyhan, 2009). Okullar tüm bireyleri kapsayan norm ve süreçlere sahip olmalı ve işlevini buna göre sürdürmelidir. Bu tüm bireyleri kapsayan ortak yaşam alanı algısı, her bireyin kendisini değerli hissetmesi ve sürecin nasıl işlediğini bilmesi açısından önemlidir. Okulların hak ve özgürlüklerin anlaşıldığı ve saygı duyulduğu, bu hak ve özgülüklerin neticesinde gelen sorumlulukların kabul edildiği kaliteli öğrenme öğretme sürecinin olduğu güvenli bir liman olması gerektiği düşünülmektedir (Reyes and Wagstaff, 2005). Bu doğrultuda demokratik eğitim ortamının üç bileşeni bulunmaktadır: i) okulda kollektif karar alma, katılma gibi demokratik ilkelerin davranışlara yansıması, modelleme, ii) farklı bakış açılarına saygı duyarak dinleme ve farklı açılardan analiz ederek eleştirel düşünme ve öğrenciyi sistemin parçası olarak görerek onlarla paylaşılan yetki olarak belirtilmektedir (Bickmore, 2001).

Öğretmenler okuldaki problemleri çözme gücüne sahip olduklarında veya çözebilecek ortamlar oluşturulduğunda görevlerini daha iyi yapabilecekler, birey ve topluma faydalı olabileceklerdir. Bu bağlamda, okulların toplumsal görevlerini yerine getirebilmesi ve öğrencilerin üretken, eleştirel, demokratik düşünebilen bireyler olarak yetişmesi için okul

içinde demokratik ortamların oluşturulması önemli görülmektedir (Celep, 2000). Öğrencilerin demokratik tutum ve davranışlarını geliştirilmesi için öncelikle demokratik bir eğitim ortamının oluşturulmasına dikkat çekilmektedir. Çünkü öğrenciler yeterince güvenli ve özgür ortamlarda olduklarını bildikleri zaman bu davranışları sergileyebileceklerdir. Aynı zamanda becerilerini geliştirmeye hazır olacaklardır. Diğer durumlarda ise hem öğrenci ve öğretmen arasındaki etkileşim sağlıksız olacak hem de öğrenciler süreçlere katılım göstermek istemeyeceklerdir (Ottekin Demirbolat, 2012). Sınıf ortamında demokratik ilkelerin öğrenci ve öğretmenin davranış ve tutumlarında nasıl hayat bulduğunu inceleyen araştırmada, Vinterek (2010) yapılan gözlem ve görüşmeler neticesinde sınıf ortamındaki demokratikliği sağlayan unsurlar belirlenmektedir. Bir sınıf ortamında bireylerin kendi görüşlerini açıklamaya ve başkalarını dinlemeye istekli olması, saygı ve hoşgörünün olması, bireylerin yeteneklerinin takdir edilmesi ve benlik saygılarının olumlu olması o sınıf ortamının demokratik olduğunun işaretleri olarak kabul edilmektedir. Diğer bir çalışmada ise öğretmen davranışlarının destekleyici, öğrenme ortamının başarı odaklı olduğu, akran ilişkilerinin olumlu ve öğrencilerin kendini güvende hissettiği okul ortamlarında - olumlu okul iklimi olarak kabul edilmekte- öğrencilerin şiddet ve zorbalık davranışlarında azalmaya neden olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Çalık, Özbay, Özer, Kurt ve Kandemir, 2009). Araştırmacılar, bu ortamların oluşturulmasının öğrencilerin okulda kendilerini güvende hissetmesi, öğretmenler ve okul yöneticileri tarafından desteklenmesi, karar alma süreçlerine katılımı, öğrencilerin ve öğretmenlerin başarı yönelimli olmaları, okul kurallarının açık, tutarlı ve tarafsız bir şekilde belirlenmesi ve uygulanması; öğretmenlerin yeni ve farklı öğretim yöntemleri kullanmaları ile mümkün olabileceğini belirtmektedir.

Okullarda İnsan Hakları Öğretim ve Öğrenimi Tavsiye Kararı (CMCE,1985) belgesinde okul iklimi olarak ifade edilen okul ortamının özellikleri şu şekilde ifade edilmektedir: 1. Demokrasi en iyi, katılımın teşvik edildiği, görüşlerin açıkça ifade edilebildiği ve

tartışılabildiği, öğrenci ve öğretmenler için görüşlerini açıklama özgürlüğünün olduğu, hak ve adaletin bulunduğu demokratik ortamlarda öğrenilmektedir.

2. Okullar, aile ile toplumun diğer üyelerini etkinliklerine katılımları için teşvik etmelidir. Okullar bu konuda insan hakları ile ilgili başarılı etkinlikler yapan sivil toplum örgütleri ile iş birliği içinde çalışabilir.

3. Okullar ve öğretmenler tüm öğrencilere karşı pozitif olmaya çaba göstermeli ve akademik başarının yanı sıra sanat, müzik, spor gibi alanlardaki kazanımların da önemini kabul etmelidirler.

Sınıf içinde demokratik eğitim ortamı ölçütlerinin gerçekleşme düzeyi, bu düzeyi etkileyen faktörler ve bu ölçütlerin gerçekleştirilmesine engel olan problem kaynakları incelenmektedir (Korkmaz, 2014). Nicel ve nitel yöntemlerin birlikte kullanıldığı karma bir metotla yürütülen araştırmada araştırmacı tarafından geliştirilen ‘Demokratik Eğitim Ortamı Ölçeği’ ile karar alma, eğitim programı-öğretim ve öğretmen- ilişkiler boyutlarında incelenmektedir. Öğretmenlerin genel olarak çoğu zaman, karar alma ve eğitim programı- öğretim boyutları bakımından da çoğu zaman; öğretmen-ilişkiler boyutu bakımından ise her zaman gerçekleştirdiklerini algıladıkları belirtilmektedir. Eğitim kademesine göre ortaöğretim öğretmenlerinin ortalama puanları ilkokul ve ortaokul öğretmenlerine göre daha düşük olduğu da araştırmanın bulguları arasındadır. Öğretmenler demokratik eğitim ortamı ölçütlerinin gerçekleştirilmesine engel olarak en fazla fiziki altyapı ve eğitim teknolojileri ile ilgili problemleri belirtmektedirler. Bu alanda “okul ve sınıfların fiziki yetersizlikleri”, “eğitim teknolojileri ve donanım yetersizliği” ve özellikle “sınıf mevcutlarının fazla olması” yer alan problem kaynaklarını oluşturmaktadır. Diğer problemler ise “aile kaynaklı problemler”, “eğitim politikaları kaynaklı problemler”, “öğrenciyle ilgili problemler”, “eğitim/öğretim programları kaynaklı problemler” ve “öğretmen kaynaklı problemler” olarak sıralanmaktadır.

Öğrencilerin okul kültürü algısı, akademik başarı ve öğrenci davranışları ile de yakından ilgilidir. Okulda olumsuz olarak algılanan okul kültürü (öğretmen ve öğrenci desteğine ilişkin algının yetersiz olduğu, adil olmayan okul kuralları ve disiplin uygulamaları, okulda karar almaya öğrenci katılımının az olduğu) öğrenmeyi ve öğrenci davranışlarını da olumsuz etkilemektedir. Olumlu değerlendirilen okul kültürü, okul üyeliği duygusunu güçlendirmektedir. Dolayısıyla öğrenme çıktıları ve öğrencilerin olumsuz davranış göstermelerinde etkisi bulunmaktadır (Dewit, Offord, Sanford, Rye, Shain ve Wright, 2000). İlköğretim öğrencilerinin demokratik davranışları üzerinde okul ve aile ortamının etkisini inceleyen Yeşil’in (2001) araştırmasında ilk olarak demokratik eğitim ortamlarının özellikleri belirlenmekte sonrasında ise ikinci kademe öğrencilerinin hedef davranışları ne ölçüde yansıttığı incelenmektedir. Bulgulara göre, öğretmenler öğrencilerin demokratik davranışlar göstermesinde sınıf ve aile ortamlarının büyük bir etkisi olduğunu, bununla birlikte ailenin etkisinin sınıfın etkisine göre daha fazla olduğunu belirtmişlerdir.

Araştırmanın diğer bir bulgusu öğretmenlerin çoğunluğu hem demokrasinin bir yaşam biçimi olduğu düşüncesine hem de yaşanarak öğrenildiğini düşüncesine katılmaktadır. Öğrenciler ise demokrasi eğitimi için (1) Fiziksel Boyut (2) Bilgi Boyutu (3) Kural Boyutu (4) İfade Boyutu (5) Katılım Boyutu (6) Sosyal İlişkiler Boyutu (7) Sorumluluk Boyutlarında aile ortamlarını sınıf ortamlarına göre daha uygun bulmaktadırlar.