XIX uncu ve XX inci asırda
içtimaiyat nazariy eleri
Y azan : 1 N akleden ;
PlTlR lM SOROKİN
MACİT ŞÜKRÜ
II
Ferderic Le Play Mektebi
F. Le Play adı İçtim aî ilm in belli başlı m amessilleri arasında yealeşmeğe muvaffak olm uştur. Kendisi ve talebeleri İçtim aî hâdiselerin tetkiki ve araştırm ası yolunda hakikaton İlmî olan bir m ethod ortaya koym uşlar; ıçtim aî ilmin en iyi sistem lerinden birini işlem işler; nihayet m uhtelif mühim İçtim aî tam im leri form üle etm işlerdir. Bütün bu mesaide Le Play ve m uakıpları dikkate şayan b ir basiret, İlmî tah lil ve terkip hususunda parlak bir kabiliyet ve bir tefekkür hususiyeti gösterm işlerdir. Bundan, bunların içtim aiyatta çok m uayyen m ethodlar ve prensiplerle hakikî bir m ektep teşkil
eltikleri neticesi çıkar.
Mektebin tarihi
T> yük bir düşüklük, nam uskâr- lık, derin bir dinî duygu, tabiat ilimleri sahasında iyi b ir hazırlanış Le P la y ’nin şahsiyetinin en bariz çiz gileridir. M ütevazı bir aileden gelişi, köylüler arasın d a yaşayışı büyük Fransız inkılâbı ve 1 8 3 0 , 18 4 8 ve 1871 ihtilâllerindeki tecrübeleri, ni hayet A sya ve A v ru p a d a yaptığı geniş seyahatlerde hayatının k arak teristiğini teşkil eder. İçtim aî deği şiklikler ve bunların doğurduğu acı neticeler o n d a İçtimaî hâdiseleri araştırm a alâkasını v e ayni zam an d a İçtimaî şartları ıslah için İlmî bir
m ethod bulm ak arzusunu uyandır dı. Mizacı itibarile d in d ar v e m ute kit olduğundan bu arzusunu yorul m az bir ciddiyetle tahakkuk ettir - m eğe uğraşta. T ab ia t ilim lerindeki kabiliyeti ve bilgisi İçtim aî hâdise lerin tetkiki için lüzum lu olan me- tho d ları bulm asını ve kullanabilm e sini kolaylaştırıyordu.
Le P lay’nin başladığı eser etrafına bir çok tilm iz ve m esai arkadaşı topladı. B unlar Le P lay ’nin ölüm ün den sonra eserini d evam ettirdiler ve gerek m ethodunda, gerek naza- riyelerinde bazı ehem m iyetli
dü-zeltm eler y aptılar. Bu tilm izler v e m esai ark ad aşları arasında en m ü him leri şun lard ır: H enri d e T our-ville (1 8 4 3 - 1 9 0 3 ) ; E d m o n d D é m o lira ( 1 8 5 2 - 1 9 0 7 ) ; R o b ert P i - n o t; P aul d e R ousiers; V id al d e la B lache (b u sonuncusu h er n e k a d a r Le P lay m ektebine m ensup de ğilse de, m ektebin İçtimaî sistem i nin coğrafya kısm ı üzerinde hayli m üessir olm uştur.)
L e P la y ’nın tara ftarla rı «Société In ternationale d e Science Sociale» ı ve b u nun naşiri efkârı o larak «La Science Sociale» m ecm uasını tesis ettiler. B urada yap lan ilm i neşriyat b ir çok ehem m iyetli n çtim ayat m a
kalelerini v e m onografilerini ihtiva ed er. Bu tetkiklerin b ir kısım so n ra ları kitap şeklinde neşredilm iştir. S on zam an lard a English Sociologi- cal Society» L e P la y m ektebinin e- saslanm tetk ik v e tevsie başlam ış tır. B unun neticesi o larak b u m ek - tep h ak k ın d a kuvvetli b ir m erak v e alâk a uyanm ış v e b u neviden te tk ’k ’er yapılm ağa başlanm ıştır. L e P lay’nin ölüm ündenberi yarım asır geçmiş olm asına rağm en nüfu zunun gevşediğine veya k ay b o ld u ğuna dair henüz hiç b ir em are yok tur. O, h âlâ canlılığını m uhafaza e- diyor ve b u n d an so n ra d a e d e cek tir.
Le Play mektebinin methodları
L e P lay ’nin ta ra ftarla rı «Société yaptığı y ard ım lar şunlardır: 1. İçti m aî hâdiselerin tetkiki için b ir m e- th o d bulm ak. 2. M uayyen bir içti m aiyat sistem i y apm ak v e b ir sıra içtim aiyat tam im lerini form ule e t m ek. 3. İçtim aî şartların ıslahı için bir çok em elî teklifleri o rtay a koy m ak (ta tb ik î içtim a iy at). Bu y a r - d u n la n kısaca gözden geçirelim :
L e P lay İçtim aî tetkiklerine b a ş larken, İçtimaî hâdiselerin İlmî bir şekilde bilinm esine yarayacak elve rişli İlmî b ir m ethodun m evcut ol m ayışının en esaslı b ir engel o ld u ğunu görm üştü. L e P lay ’d en evvel İçtim aî ilmin İçtim aî hâdiselerin m ü şahedesine ve bunların istikraî bir tetkikine dayanm ası lâzım geldiği ne inanılıyordu. F ak at İçtimaî h â - diselerin nasıl m üşahede edileceği ve geniş m alzem e yığını içinde h an gi vakıaların en m ühim leri olduğu bilinm iyordu. L e P U y içtim ai h âd i
selerin geniş tehalüflerini âlim sıfa- tile İlmî b ir şekilde m üşahede etm ek için İçtimaî hâdiselerin basit v e m u ayyen b ir v ah d etin e m uhtaç olun duğunu vazıhan ta k d ir etti. Bu öyle b ir v ah d e ttir ki, bunun tetkiki, tıpkı fizik v e kim yadaki b ir ato m v e y a hu t ta biologideki bir hüceyre gibi, m udil İçtim aî vakıaların bütün esas çizgilerini aksettirebilecektir. B un d an dolayı ilk ve unsurî b ir İçtimaî vah d eti bulm ak en ö nce halledil m esi lâzım gelen b ir m es’ele idi. B undan sonra d a bu v ah d etin m uh telif unsurlarını kem m î b ir şekilde ölçm ek için bir m ethod bulm ak icap ediyordu. Le P lay’nin riyazî kafası kem m î ölçm e o lm adan tetkikin sıh- hatsiz v e neticelerinin şüphe1 i o’a- cağını anladı. Bu m es’elelerden ’’ki İçtimaî v ahdetin unsuru v e esası o- larak aileyi kabul etm ekle; İkinci si de ai’e bütçesini aile hayatının ve İçtimaî vakıların kem m î b ir tetk i
İÇTİMAİYAT NAZARİYELERİ
17
ki için esas o larak alm akla halled i liyor.
B ütün İçtimaî v e siyasî m ünase betlerin unsurları ailede m evcuttur. A ile, bü tü n cem iyetlerde m evcut o- lan bir züm redir; ve filhakika bir çok cem iyetler bunu aşan diğer bir İçtimaî teşekkül n e v ’ine irişememiş- lerdir. Kısacası aile b ir cemiyetin um um î ve en basit b ir m odelidir ve cem iyetin bütün ehem m iyetli fari - kalarını ihtiva eder. B undan başka aile bütçesinde ailenin bü tü n h ay a tı, teşkilâtı ve faaliyeti in’ikâs eder. Le P lay h e r ailenin teşkilâtının ve işleyişinin bir çok âm iller tarafın - d an tayin edildiğini gördü. Bu âm il lerden Le P la y ’nin m eşhur form ülü m ey d an a çıkar: Y er, iş v e cemiyet (a ile ). Bu suretle İçtimaî v ah d e t (a ile ) coğrafî m uhit ve işe bağlıdır. Le P lay aileyi yekûnlarile m uta bir cemiyeti m ey d an a getiren bütün e- hem m iyetli şartlara bağlar. Y ahut ta b aşk a türlü söylediğim izde Le P lay ’nin tetkiklerinde b ir İçtimaî züm renin hem en bütün ehem m iyetli unsurları ve âm illeri ihtiva edilm iş tir. Uzun ve sistem atik b ir çalışm a d an sonra Le Play, «A vrupanın iş çileri» n d e bir İçtimaî sistemin te t kiki hakkındaki m ethodunu tesis etti. Le P lay ’nin b u eserile açtığı yol! söylem eğe lüzum y oktur ki, b ir çok ta ra fta rla r kazandı. A ile bütçesinin tetkikine dair usulü, gayet az bir değişiklikle, bugünkü iktisatta d a kullanılır. M uhtelif a3 e tipleri ve b unlara karşılık olan cem iyetler hakkındaki m onografileri h â lâ İçti m aî hâdiseler ve tiplerin tetkiki sa hasında en k a t’î ve eşsiz nüm uneleri teşkil etm ektedir.
Bununla b erab er m uak ıp lan Le P lay ’nin m eth o d u n d a bazı eksiklik
ler buld u lar. E vvelâ İçtim aî sistem i tetk ik plânı o ldukça kifayetsiz b ir şekilde inkişaf ettirilm iştir. Bu kifa yetsizlik bilhassa aile dışında b u lu nup ta bunu terkip ve çerçeve itiba rile aşan teşekküller ve m üesseseler m evzuu bahsolunca göze çarpıyor. Le P lay’nin m onografik m eth o d u cemiyeti bir bütün o larak alıyor d u ; b u usul ehem m iyetleri büyük o lan vakıaları m üşahedenin gözün d e kaçırıyor; öyle ki dikkatli bir Le P lay’ci m üşahede ettiği m em le ketin refah ve sefaletinin derin e gi den sebep?,arini öğrenem eden m e selesini halledebiliyordu.
Bu noksanlar Le P la y ’nin başlıca taraftarların ı îıazariyesini tetkike, değiştirm eğe v e ikm al etm eğe şev ketti. Bu işi H enri de T ourville, Demolins, d e Rousiers, P inot ve d ah a başkaları yapm ışlardır. Bu mesai netidesinde, Le P lay m etho- d unun bütün vasıflarını değişmilş ve ıslah edilm iş b ir şekilde ihtiva eden, «La nom enclature d e la Sci ence sociale» denilen şey m ey dana gelm iştir. «N om enclature» İçtim aî sistem ve teşekkülerin tetkiki husu sunda çok dakik ve sistem atik bir esastır. E. D em olins p ek haklı o la ra k «N om enclature» İçtim aî tertip ve nizam için fev k alâd e k a t’î ve uygun b ir vasıtadır» der. B urada d a aile gene tetkikin h arek et n o k tasıdır; fak at ailenin vasıflan, m u hiti olan m ünasebetleri ve bizzat muhiti o k a d a r sistem atik v e n o k sansız b ir şekilde m ülâhaza edil - m istir ki, b ir cem iyetin bü tü n yapı- pısı, teşkilâtı, şartları, terkibi ko - laylıkla tanınabilir. N om enclature tetkiki en basit hâdiselerden en m udile doğru götürür.
rının, İçtim aî h âdiseler v e teşek - küllerin hem en en m ühim âm ille
rini n azarı itibara aldığmA k abul etm em iz lâzım dır. S onra içtim aiyat sistem lerinin ekserisinden farklı o- la ra k b ir taraflı d eğrildir. İçtim ai - y a tta coğrafya m ektebinin prensip lerinden kıym etli olanlarının h e - m en hepsini ihtiva e d e r; İktisadî m ünasebetlere büyük b ir ehem m i y e t v erir; bizzat aileyi bir İçtimaî âm il o larak ta n ır; dinin, hukukun, san ’atm v e ilmin m analarını, bü - tü n İçtimaî züm relerin terkip ve k ararkterlerinin tesirini; ve nihayet ırkın ve verasetin ehem m iyetini d oğru o larak tak d ir eder. Y aptığı bü tü n tasnifler m ihaniki bir suret te tesadüfi olarak m ey d an a gel - m iş değillerdir; bilâkis dik k ate şayan b ir m antık v e zarurî b ir sıra arzederler. T ıpkı n eb a ta tta k i neb at
tasnifleri gibi. «N om enclatu - re» d e genetik prensipe d a y a n a n İçtim aî züm relere sistem atik bir baktıştır. Kısacası, N om enclature, İçtim aî ilim m eth o d u için hakikate« m ühim b ir hizm ettir.
Le P la y ’nin b ir çok ta ra ftarla rı b u m ethodları kullandılar ve bir çok cem iyetlerde İçtim aî sistem in m o - nografik tetkiklerini y ap tılar; m u ayyen bir cem iyetin tarih î m ukad - d eratm a ve İçtim aî teşkilâtına m ü essir olan sebepleri m ey dana çıkar d ılar; tetkiklerini m uhtelif, ehem m iyetli içtim aiyat tam im lerine k a - d a r götürdüler. Bu âlim ler şu suale cevap verm eğe uğraşıyorlardı; M u ayyen b ir cem iyetin tarih î m ukad - d e ra t v e teşkilâtı niçin şu gördüğü m üz şekillerinde inkişaf etm işlerdir v e bunların karak terin e tesir eden âm iller n elerd ir?
Le Play mektebinin İçtimaî ilme ettiği hizmetler
Birinci hizm eti m ektebin me- th o d u d u r. Bu d a aileyi İçtimaî v ah d e t olarak m ülâhaza etm ekten, İçti m aî hâdiselerin kem m î o larak m üta- leasm da ısrar etm ekten, «N om encla ture» ü içtim aiyat tetkiklerinin te m eli olarak kabul etm ekten ib are t tir. İkinci hizm eti d e L e P lay ve ta raftarları tarzın d a aile m onografileri y apm ak v e aile bütçesini tetkik e t m ektir. Üçüncü hizm eti coğrafî m u hitin İçtimaî hayatın m uhtelif cephe lerine v e teşkilâtına yaptığı tesirle - re dair olan tam im lerdir. Bu m ek tebin m uhitin İçtimaî hâdiseler ve teşkilât üzerine yaptığı tesirler hak- kındaki hüküm leri şu telâkkide va - zıhan ifad e edilm iştir:
«K üreiarz üzerindeki cem iyet
-ler sonsuz bir tenevvü arzedeler. Bu tenevvüü m ey d an a getiren sebep n e d ir? U m um iyetle bunun cevabı şudur: Irk. F ak at yalnız başına ırkî âm il hiç b ir şeyi izah edem ez; çün kü b ir de ırk tenevvüünün ned en hasıl olduğunu izah etm em iz icap eder. Irk sebep değil, neticedir. K avim leirin v e ırkların tenevvüü için ilk k a t’î sebep «kavim lerin ta kip ettikleri yol» dur. Yol, m uhit ırkı ve İçtimaî tipi yaratm ıştır. Bir kavim için takip ettiği yol hiç te e- hem m iyetsiz olm arriiştır: A syam n step ’Ierini veya Sibirya tu n d rala rı nı ve yahut ta A m erikanın savanla rını veya A frikanin orm anlarını, A - rabistanın çöllerini ilâ h . .. geçmiş olm anın neticeleri büsbütün b aşk a
İÇTİMAİYAT NAZARİYELERİ
19
dır. Bu y o llard a n bîri değiştiril sin, ırk v e İçtim aî tip te d erh al d e ğişecektir. »
Y er ile içtim ai teşkilâtın m ülkiyet ve m esai şekilleri, aile tipi, aileden b a şk a m üesseseler v e d iğ er İçtim aî hâdiseler, m uhaceret, san’a t ve din şekilleri, m uharebeler gibi m uhtelif hususiyetleri arasında bir çok m ü n a seb etler bulunm uştur. U m um iyetle L e p lay m ektebi coğrafî m uhitin İçtim aî tip üerine olan tesirleri h a k kın d a ki tetk ik lere diğer h e r hangi b ir İçtimaî coğrafyacı g rupundan d a h a az ehem m iyet verm iş değildir.
M ektebin d ö rd ü n cü hizm eti de, «N om enctature» d e gösterildiği gi bi, b ir İçtim aî tipin m uhtelif cephe lerinin karşılıklı bağlanışlarının n ev inin izahıdır. Bu husustaki m isalleri iş v e m ülkiyet şekilleri, m ülkiyet şe killeri ile aile nevileri, b u n larla aile dışındaki teşekküller ve saire arasın d ak i m ünasebetler verirler.
M ektebin beşinci ve belki d e en m ühim hizm eti esaslı aile tiplerinin tasnifi, bunlarının m em elerinin iza hı, ailenin İçtim aî fonksiyonunun tasviri ve nihayet ailenin b ü tü n İçti
m aî teşkilât ve b ir züm renin tarih î m u k ad d ra tı üzerindeki geniş m a n a sının izahıdır.
A ile terbiyesi İçtimaî teşkilâtın tipini tayin eder.
Şim diye k a d a r K onfuçius v e Ç in deki m ek tebinden b aşk a diğer hiç b ir m ektep ailenin F o n k siy o n ların ı, tasnifini ve İçtim aî m anasını L e P lay m ektebi k a d a r vazıhan g öster m em iştir. Konfuçius m ektebi Le P lay m ektebi ile b u m üessesenin m utlak tesirini anlam ış olm ası itiba- rile m ukayese edilebilir.
M ektebin altıncı hizm eti d e ta t biki nevinden b ir sıra tetk ik lerd e
to p lan ır. B unlarda b ir cem iyetin İl m î m a n a d a yeniden kurulm ası için m uhtelif ted b irler gösterm ek tecrü besi yapılır. Bu ted b irlerd en bazıla rı p ek hususî b ir k a ra k te r taşırlarsa da, diğerleri h er zam an cem iyetle ri için um um iyetle m u teb er v e k ab i li tatb ik olabilecek şeylerdir.
Le P lay ’nin «beşeriyetin um um î tensiki» atlı eseri m ektebin um um î tatb ik i içtim aiyatı için bir m isal teşkil eder. Bu eserd e L e P lay h er cem iyete m üsait b ir h a y a t zemini tem in etm enin çarelerini istikraî bir ta rz d a keşfetm eğe uğraşır. B urada b u n d an evvel «La re fcrm e social en F rance» v e «L’organisation du T ravil» d e inkişaf ettirdiği p re n siplerini b ir aray a toplar. La Play bu eserile tek ra r Konfuçius’u h a tır latır: H e r ikisi d e m uhafazakârdır lar. H e r ikisi d e yeni esaslar keşfet m ek taleb in d e b ulunm azlar; asıl prensiplerin cem iyetlerin v e nesille rin tecrübeleri neticesinde zaten keş fedilm iş bulunduğunu farzederler. K onfuçius «ben sadece bir nak i lim ; b ir m üceddit değilim . Eskiye inanır v e onu severim » der. Le P lay d e böyle söyler: «İçtim aî il m in hakikî prensipleri vadisinde ye niden hiç b ir şey keşfedilem ez. Bu ilim de ancak unutulan şey yenidir» der. L a P lay n e m üşahede M etho- dunun n e nazariyeleri v e prensip lerinin, nihayet ne de tatb ik i içtim a iyatının kendisi ta ra fın d a n keşfedil miş olm adığını söyler; bü tü n bunlar İçtim aî ilim lerde çok eski za m anlar - d anberi zaten m evcuttular. Bu tava- zu Le P lay’nin hususiyetidir.
Le P lay cem iyetin m üsait hayat şekilleri için icap eden şartların şun lar olduğunu söyler:
İm ta ra fın d a n p arla k b ir şekilde tefsırindenberi insan ruhu kıym etli prensipler hususunda d ah a iyi hiç b ir şey yaratam am ıştır. B unları ta h ak k u k ettiren m illetler terak k i edi y o rla r; bunu y apm ıyanlar ise inhi ta t e d iy o rla r... İçtim aî m es’elenin halli için yeni prensipler b ulm ağa ihtiyaç y o k tu r.. .Beşeriyetin fazilet lerini v e reziliyetlerini tetk ik eden m ütefekkirlerin büyiik b ir kısm ı on em re ve İsa’nın taalim ine yeni hiç bir şey ilâve edem em işlerdir.»
L e P lay ’nin İçtimaî ten sik at h a k lım daki sistem i b u itibarla b asit v e m uayyendir. B una göre b ir cem i yetin nşvünem ası için lüzum lu olan esaslı şartlar şunlardır: A llaha ve dine sam im î bir im an ; ebeveynin au- toritesinin m evcudiyeti ; m üstakil b ir hüküm etin m evcudiyeti ve bu n a M d ak at g österm ek; fe rd î m ülkiye tin sağlam b ir şekilde tesisi; fertler arasındaki m ünasebette tesanüdün v e nam uskârane bir zihniyetin ta hakkuk ettirilm esi; karşılıklı y a r dım ve m üşterek m esaî v e ekseri ahlâk ve din sistem lerinde bulunan bu n eviden diğer prensipler. Y uka rıd a zikredilen eserlerinde L e P lay
Tenkit
Biraz evvel izah ettiğim iz gibi, Le P lay İçtimaî ilmin C om te ve Spenser gibi m üm essillerde ayni se viyede saydır. Le P lay m ektebinin içtim aiyata kazandırdığı kıym etler m uasırı içtim aiyat m ekteplerinden hiç birininkinden aşağı kalm az.
Bu m üsbet tara flar y anında şüp hesiz bazı ciddî noksanlar d a m ev cuttur. H e r şeyden evvel «N om enc lature» v e m ektebin prensipleri
iç-bu şartların h e r birini tetk ik eder ve b ir cem iyetin bakası için b u n la rın ned en lüzum lu olduğunu; din, aile, iş, fe rd î m ülkiyet, hüküm et v e diğer İçtim aî teşekküllerin tefe rru a tta nasıl olm aları lâzım geldiğini gösterir. Le P lay m üşahedeye isti n a d e n b u zikredilen şartların b ü tü n cem iyetlerin sıhhat, refah v e saa d e t devirlerinde m evcut oldukları nı ve fa k at inhitat, te re d d î ve iz- m ihlâl d evirlerinde b ulunm adıkla rını gösterir. İçtim aî yenilik h a k k ın d a bu tarz bir plânın bugün re v aç ta ve m ünteşir olan plân larla teza t halinde bulunacağı p ek aşi kârdır. Sınıf nefreti yerine Le P lay sınıflar arasında tesanüdü teklif e- d e r; dinsizlik ve m aterializm yerine dindarlığı, ihtilâl yerine re fo rm a’yı, hudbinlik yerine diğer gâm lığı,ka zanç hırsı yerine ferağati, im tiyazlar ve h ak üstünlükleri yerine vazifeyi, m evcut m üesseselerin tah rib in d en ziyade şekillerinin ted ricî ve itinalı bir surette değiştirilm elerini tavsiye eder. İşte L e P lay ve ta ra ftarla rı ta rafından vazedilen m eth o d lan n , prensiplerin ve refo rm alan n hulâsa sı b u n d an ibarettir.
tim aiyatın bütün m eselelerini ihata ve halledem ezler. B unlar sanaları- rınm ancak bir kısm ına inhisar e d i yorlar. M eselâ bunlar m uharebe, zenginleşm e ve fakirleşm e, b ir di nin doğuşu v e inkırazı, nüfusun ço ğalışı veya azalışı v e İçtim aî teza t lar gibi hâdiselerde tem as etm ez ler ve bunları halletm ezler. K eza İçtimaî teşkilâtın diğer bir çok problem lerine tem as etm ezler.
Kı-İÇTİMAİYAT NAZARİYELERİ
21saçası L e P lay m ektebi içtim aiyatm b ü tü n sahasm ı değil, yalnız b ir kısmı m alır. K abul ettikleri şeylerin b ir ço k lan d a henüz isbat edilem em iş tir.
Bir d e b u m ektep h e r n e k a d a r b ir taraflı dogm atizm den a z a d e ise de, gene d e bazı iddiaları biraz faz la dard ır. Nevilerin tenevvüünü ve İçtim aî tipleri sadece ırk âmili ile izah etm ek ve m uhitin tesirini hiç n azarı itibare alm am ak nasıl d oğru değilse, Le P lay m ektebinin kısm en yaptığı gibi, bunun zıddı olan nok- ta i n azarı tem sil etm ek te d oğru o- lagnaz. Z ira ırkın ve verasetin tesiri b u m ektep tara fın d an tam am ile ih m al ediliyor. F ak at b u n lar olm aksı zın m eselâ o rta A syanm Step sakin- elrinden bazılannın n ed e n b ir isti k am ete ve diğerlerinin başka b ir is tikam ete gidip te, bazılarının ned en o ra d a kaldıklarını anlıyam ayız. Bu nevi ayrılıkları sadece m uhit nasıl izah ed e b ilir? K ârv an reislerinin zuhur etm esi v e m eselâ İçtimaî fark- laşm anm ve sınıflaşm anın diğer şe killeri keza sadece m uhit âmili ile
izah edilem ezler. Ç ünkü sevkeden v e edilen, nüfuzlu ve nüfuzsuz fe rt ler ayni m uhit içinde yaşıyorlar.
M aam afih Le P lay m ektebini, b ir çok İçtim aî coğrafyacıların zıd dına olarak, coğrafî m uhit âmilinin yegâne hâkim âm il olduğ u n d a ısrar etm ediği için tak d ir etm ek icabeder. Bu m ektep cem iyetler d ah a m ü te rakki b ir hale geçince cpğrafî m u hit âm ilinin tesirinin gevşem eğe başladığını v e yerini d iğer âm ille re bıraktığını kabul eder. ît.
Netice itibarile m ektebin faraziy- yelerinin b ir çoğu henüz k a t’iyetsiz- dirler. M eselâ verdiği tatb ik î
içti-m aiyet sisteiçti-m ile kısiçti-m en uyuşulabilir; fa k a t diğer ta ra fta n d a tatm in edici değildir. O n em rin cem iyetin refahı için h e r şeyi ihtiva ettiğini k abul etsek bile, gene d e b u n lara d aim a riayet edilm eyip ekseriya nakzedil- diklerini görüyoruz. Bilhassa za m anım ızda dinin zayıfladığını, m ül k iyete karşı hücum ların çoğaldığını m üşahede ediyoruz. Bu şartlar a l tın d a hakikî b ir tatb ik î içtim aiyat k urm ak için sadece on em re d a y a n m ak kâfi gelem ez. D aha ziyade bu prensipleri m üessir kılacak vasıta ları bulm ak lâzım değil m id ir? İn sanları bu em irlere ita a t ettirm ek için ted b irle? ' alm ak icap etm ez m i? Şu h a ld e m ektebin tatb ik î içti m aiyat p rogram ı gayri k â fid ir; kul lanıldıkları zam an em irleri m üessir kılacak ilimce tesis edilm iş çareler b ulm ak ihtiyacı baki kalıyor.
M ektebin başlıca n o k san lan hu- lâsatan şunlardır: Sistemi v e p ro gram ı İçtim aî hâdiselerin v e p ro b lem lerin ancak b ir kısm ına raci o- labiliyor; v eraset v e ırka az kıym et veriy o r; doğrafî m uhitin kıym etini ise m übalâğalandırıyor . A ile tiple rinin menşei, bunların İçtim aî sis tem le ve cm iyetin tarih î m u kadde-ratile alâkası gribi bir çok m eselelere noksansız b ir şekilde cevap verilm i yor. A m elî pro ğ ram tam am değil dir.
M aam afih b u noksanlar b u m ek tebin m ühim hizm etlerini, İlmî ka- rekterini, orijinalitesini v e derin te sirini tak d ir etm em ize m ani olam az. M ektebin tesirleri zam anım ız için n azarî bak ım d an olduğu k ad a r a- m elî noktai n azardan d a bilhassa değerlidirler.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
