ÇALIŞAN Y ETİŞK İN KADINLARIN BESLENM E ALIŞKANLIKLARI, E N E R Jİ TÜKETİM ve
HARCAMALARI
Doç. Dr. Perihan ARSLAN*
B u çalışm a, H acettepe Ü niversitesi Merkez K am püsü ve H astanelerinde değişik görevlerde çalışan en az ortaoku lu b itirm iş 25 - 40 yaş grubu kadınların beslenm e alışkanlık ları, enerji tüketim düzeyleri, fiziksel aktivite durum ları saptanarak bu etm enlerin vücut ağırlık durum u ile ilişkile rini incelem ek ve enerji gereksinm esinin değerlendirilm esi am acı ile yapılm ıştır. Araştırm ada deneklerin günde' orta lam a 1825 ± 469.4 kalori tükettikleri ve günde orlalam a 2094 ± 116.6 kalori harcadıkları saptanm ıştır. Denekler ge n ellik le h a fif türde aktivite yapm aktadırlar. Günlük enerji gerek sin m esi harcanan enerjiye göre belirlendiğinden, bu araştırm ada deneklerin enerji gereksinm eleri 1900-2300 ka lori, ortalam a 2100 kalori olarak bulunm uştur. Araştırma k ap sam ın a giren deneklerin beslenm e alışkanlıkları orta ve iyi düzeydedir. K adınların ağırlık durum ları genel beslen m e alışkanlığından çok, öğün atlam a durum u ile ilişkilidir. B u durum da günde 3 - 4 öğünde beslenm enin dışına çıkılma- m a sı önerilir. Günlük enerji gereksinm esi öğünlere ve öğün aralarına e şit şekilde paylaştırılm alıdır. Günün 8 saatini iş yerinde geçiren ve işin e uyum sağlam ış bu nedenle de çok enerji harcam ayan bireyler, uzun yürüyüşler, koşm a, jim n a stik v.b. sp ortif uğraşılarla aktivitelerini hızlandırıp ağır lıklarını norm al sınırlar içinde koruyabilirler.
G İR İŞ
V ücut o rg an ların ın çalışabilm esi ve norm al ısınm sü rd ü rü lm e si, yiyeceklerle alınan besin öğelerinin sağladığı enerji ile m ümkün, dür. Yiyeceklerin bileşim indeki k arb o n h id rat, pro tein ve yağlardan b elirli enzim lerin düzenlediği ve horm onların denettiği tepkim elerle e n erji elde edilm ektedir.
68 BESLENME VE DİYET DERGİSİ
E n e rji için yeterli besin sağlanam adığı zam an vücut b ir süre, kendi dok u ların ı k u llan ır ve sonra canlılığını y itirebilir. O halde, yaşam ın sağlıklı sürdürülebilm e koşullarından b iri de vücudun ener ji gereksinm esinin k arşılanm asıdır.
G ereksinm elerin değerlendirilm esinde, bireyin tü k etm ek te oldu ğu en erji ve besin öğeleri k a d ar içinde bulunduğu fiziksl aktivite için h arcan an en erji değerinin de bilinm esine gerek v ard ır. Ü lkem iz de belirli b ir gru b u n en erji h arcam a ve gereksinm esinin değerlen dirilm esi konusunda yapılan ara ştırm aların p ek azında fiziksel ak tivite ölçüm üne yer v erilm iştir (i, 2, 3).
T üketilen enerji, h arcan an d an fazla ise ağırlık kazanım ı, az isıî ağırlık kaybı ile sonuçlanm aktadır. B ireyin ağırlığı enerji tü k etim i ne ve h arcam asın a olduğu k a d ar en erji tü k etim in i etkileyen beslen m e alışkanlığına d a bağım lıdır. B u nedenle, değişik çevre ve çalış m a koşulları içinde b u lu n an fark lı gru p ların beslenm e alışkanlığını da gözönünde b u lu n d u ru lara k nasıl b ir en erji tü k etim ve harcam a dengesi içinde b u lu n d u k ları bilinm em ektedir.
Bu çalışm a, yetişkin k ad ın ların beslenm e alışkanlıkları, enerji tük etim düzeyleri ve fiziksel aktivite d u ru m ların ı saptayarak, b u et m enlerin vücut ağırlık durum uyla ilişkisini ve en erji gereksinm ele rinin değerlendirilm esi am acı ile yapılm ıştır.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ ve ARAÇLARI
A raştırm a 1981 H aziran - E kim ta rih le ri arasın d a H acettepe Ü niversitesi Merkez K am püsü ve H astanelerinde değişik görevlerde çalışan 25 - 40 yaş grubu, en az o rtao k u lu b itirm iş k ad ın lar üzerin de yapılm ıştır. E ğitim düzeyinin en az o rtao k u l o larak saptanm ası n ın nedeni, fiziksel aktivite ve besin tük etim kayıtlarının doğru ve düzgün tu tulabilm esini sağlam ak içindir.
A raştırm a süresince 574 kadının boy ve ağırlığı ölçülm üştür. Boy ve ağırlık ölçüm ü sırasın d a bireylere a ra ştırm an ın am acı ve içeriği hak k ın d a genel bilgiler verilm iş ve araştırm ay a katılm aları istenm iştir. Elde edilecek bilgilerin doğruluğunu sağlam ak için hiç b ir kadın araştırm ay a girm esi için zorlanm am ıştır. B aşlangıçta a ra ş tırm ay a katılm ayı 176 denek kabul etm iştir.
A raştırm a süresince deneklere ait kişisel bilgiler toplanm ış, deri kıvrım kalınlıkları (triseps, biseps, subskapular, suprailiyak
bölge-lerin d en ) ölçülm üş ve h e r deneğin hekim tarafından genel sağlık m uayenesi yap ılm ıştır. D enekler ayrıca fiziksel aktivite ve besin tü k etim k a y ıtla rın ı tu tm u şla r ve beslenm e alışkanlıkları anketini dol d u rm u ş la rd ır. Bazı denekler fiziksel aktivitenin en az beşer dakika lık a ra lık la rla ve üç gün süreyle kayıt edilm esini ve bunun yanı sıra ü ç g ü n lü k besin tü k etim in in ayrıntılı olarak istenm esini güçlük ola ra k d eğ erlen d irm işler ve araştırm ad an çıkm ışlardır.
-B öylece a ra ştırm a için 123 denekten tam bilgi toplanabilm iştir.
B eslen m e A lışkanlığının S a p ta n m a sı:
B u a ra ştırm a d a beslenm e alışkanlığı, deneklerin günlük öğün sayısı, öğün a tla m a nedenleri, öğünlerde dengeli dengesiz beslenm e d u ru m u , öğün a ra la rın d a besin tüketim durum u ve yem ek yemeği etk iley en p sik o lo jik d u ru m ları ile ilişkin soruları içeren b ir form la öğrenilm eğe çalışılm ıştır. Beslenm e alışkanlıkları b u soruların puan lan d ırılm ası sistem i ile; kötü, o rta ve iyi olarak değerlendirilm iştir. D eneklerin öğünlerde dengeli veya dengesiz beslenm e durum ları 5 g ru p yiyeceğin h e r üç öğünde de tük etim durum ları esas alınarak d eğ erlen d irilm iştir. B ireylerin öğün araların d a herhangi birşey yiyip içm eleri çalıştık ları k u ru m ta rafın d an sağlanm adığından bireyler b u g erek sin m elerin i kendileri k arşılam ak tad ırlar. Öğün arası besin tü k e tim in in değerlendirilm esinde genellikle çalışan bireylerin öğün a ra la rın d a tüketebilecekleri yiyeceklerin tü rleri yazılm ıştır. Değer len d irm e, den ek lerin bu yiyecekleri aşırı veya norm al tüketim du ru m la rın a göre yapılm ıştır.
B esin T üketim Durum unun S a p ta n m a sı:
B u a ra ştırm a d a bireysel besin tü ketim i yöntem i uygulanm ıştır. D eneklerin çoğunun öğle yem eklerini, b ir kısm ının da akşam yem ek lerin i ç alıştık ları k u ru m d a yem ekleri nedeni ile, besin tüketim du ru m u n u n sap tan ab ilm esi için üç günün yeterli olabileceği düşünül m üş ve b irb irin i izleyen üç gün süre ile (2 çalışm a, 1 ta til günü) tü k e ttik le ri b esin lerin tü r ve m ik ta rla rın ın kayıt etm eleri istenm iştir. K ayıt tu ta rk e n yenilen yiyecek tü rlerin in ölçü ve m ik tarların ın nasıl yazılm ası gerektiği an latılm ıştır.
T ü k etim lerin in hesaplanm asında, deneklerin en az b ir öğünleri ni iş y erin d e yem eleri nedeni ile iş yerinde h azırlan an yem eklerin
70 BESLENME VE DİYET DERGISJ
b ire r p o rsiy o n u n a giren besinlerin m ik tarları, H acettepe Ü niversite si H a sta n e leri B eslenm e ve Diyetetik B ölüm ünden alınm ıştır. Bu m ik ta rla r K u tlu ay 'ın (4) aynı iş yerinde yaptığı a ra ştırm a sonucu o lu ş tu ru la n « K u ru m lar için S ta n d a rt Vemek Tarifeleri» kitabındaki m ik ta rla rla k arşılaştırılm ış ve ara d a b ir fark ın olm adığı görülm üş tü r. D eneklerin en erji tü k etim leri bu k itap tak i değerlerden hesaplan m ıştır. Bu k ita p ta bulunm ayan besinlerin en erji değerleri ise gıda kom pozisyon cetvellerinden h esap lan m ıştır (5 -7 ).
Fiziksel Aktivite K arşılığında Harcanan E nerjinin Saptanm ası .
Bu a ra ştırm ad a deneklerin fiziksel aktivite için harcadıkları en erji aktivite kayıt fo rm ları k ullanılarak, günlük tu tm a yöntem ine göre h esap lan m ıştır (8 - 11).
D enekler kendilerine verilen açıklam alı aktivite kayıt form la rm a, b irb irin i izleyen 3 gün süreyle (2 çalışm a, 1 tatil günü), sabah y atak tan kalkıp, gece yatıncaya dek, en az beş d ak ik a içine giren aktivitelerini başlangıç ve bitiş saatleri ile b irlik te yazm ışlardır.
Beş dak ik ad an kısa sürede yapılan ak tiv iteler b irleştirilerek ya^ zılm ıştır. A ktivitelerin tü r ve yapılış şekillerinin b elirtilm esin d e özen gösterilm iştir. Uzun süren ak tiv iteler ara sın d a yapılan diğer aktivi- telerde — örneğin; ü tü yap ark en dinlenm e (10 dak.) vb.— süreleriy le kayıt edilm iştir.
A ktivitelerin süresi, tü rü ve yapılış şeklinin doğru değerlendiril mesi, yanlışlık veya eksiklerin en az düzeye indirilm esi için a ra ştı rıcı, d o ld u ru lm u ş bulu n an aktiv ite fo rm u n u denekle b irlik te gözden geçirm iş, h e r ak tiv iten in başlangıç ve b itiş saatlerin i, ak tiv iten in yapılış şeklini incelem iştir. Bu a ra d a uyku ve diğer ak tiv itelerin sü relerin in toplam ının 1440 d akika (24 saat) olup olm adığı da kontrol edilm iştir.
Fiziksel aktivite kayıtları, besin tü k etim kay ıtları ile aynı gün lerde tu tu lm u ştu r. T üketim ve h a rc am a la r için üç günün o rtalam ası alın m ıştır.
Fiziksel ak tiv ite için h a rc an a n en erjin in hesaplanm ası için b ü tü n ak tiv iteler A, B, C diye on b ir g ru p ta k o d lan m ıştır. Böylece dene ğin kodlanm ış herhangi b ir aktivitesi için harcadığı süre ile, b ir d a k ik ad a aynı veya benzeri ak tiv ite için h a rc an a n en erji değeri ç arp ı
la ra k , g ü n lü k en erji h arcam ası b u lu n m u ştu r (12, 18). Denek aynı sü re içinde iki ay rı aktiviteyi b irlik te yapm ışsa — örneğin; y atarak (A), k ita p o k u m a (C)— en erji harcam ası; iki ayrı aktivite için h arca n an e n e rjin in o rta la m a sı alın arak değerlendirilm iştir (A + C = b ulu n a n sayı -i- 2).
D eneklerin fiziksel aktivite için h arcad ık ları enerjinin ortalam a değerinin, deneğin ağırlığa bölünm esi ile ağırlık birim i başına düşen e n e rji ve bu e n erji m ik ta rla rın d a n da fiziksel aktivite tü rü sap tan m ıştır.
Ağırlık b irim i b aşına düşen enerji, 38 k k a l./k g 'd an az ise birey ler h a fif ak tif, 38.1 - 43.9 k k a l/k g . ise o rta derecede aktif, 44 k k al/k g . den fazla ise o rta ü s tü a k tif a larak değerlendirilm işlerdir. Bu değer le n d irm e le r FAO/W HO (13) aktivite sınıflandırm asına göre yapıl m ıştır.
V ücut Yağ Y üzdesinin H esaplanm ası :
D eneklerin vücut yağ yüzdesi D urnin ve R aham an’m (14) triseps, b isep s su b sk a p u la ve suprailiyak bölgelerinden alm an deri kıvrım k a lın lık la rın ın ölçüm to p lam ların a göre hesaplanm ış olan değerler den sağ lan m ıştır. Bu değerlendirm eye göre, kadınların vücut yağ m ik ta rla rın d a ± % 3.5 h a ta vardır. Ancak bu kabul edilebilir düzey d e d ir (D urnin ve R aham an,
1967).-BULGULAR
A raştırm a sadece boy ve ağırlıkları ölçülen 25 - 40 yaş grubu 574 kadının, boy uzunluğu o rtalam ası 159 ± 6.79 cm, ağırlık ortalam ası ise 57.01 ± 5.32 kg o larak b u lu n m u ştu r. B u değerler, örneklem g ru b u n d a (123 kadında), sırasıyla 159.45 ± 5.29 cm, 56.12 ± 6.58 kg. d ır Tablo 1 (a)'d a 123 kad ın ın ağırlık ölçülerine göre dağılım ları, Tab lo 1 (b)’de ise bu g ru b u n boy uzunluğuna göre ağırlık değerlendi rilm esi g ö rülm ektedir.
72 BESLENME VE DİYET DERGİSİ Tablo 1 (a) : K adınların V ücut Ağırlık Ö lçülerine Göre D ağılım ları
Ağırlık (kg) Sayı % 48’den az 5 4.1 48 - 50 ' 22 17.9 • 51 - 53 26 21.1 54 - 56 20 16.3 57 - 59 12 9.3 ' 60 - 62 11 8.9 63 - 66 13 10.6 67 - 69 10 8.1 70 + 4 3.2 T oplam 123 100.0
Tablo 1 ( b ) : K adınların B oy U uzunluğuna Göre V ücut Ağırlık Durumları B oy U zunluğu (cm) K işi Sayısı N orm al H afif Şişm an
150’den az 6 5 1 150 - 151 3 — 3 152 - 153 7 3 4 154 - 155 14 5 9 156 - 157 13 7 6 158 - 159 14 7 7 160 - 161 22 12 10 162 - 163 16 9 7 164 - 165 16 9 7 166 - 167 6 2 4 168 - 169 3 1 2 170 + 3 3 — T oplam 123 63 60 % 100.0 51.2 48.8
Tablo 2 : K adınların F iziksel Ö zelliklerine İlişkin; Ortalam a, Standart Sapm a, Standart H ata D eğerleri
F iziksel Ö zellikler (n = 123) X S Sx Yaş (yıl) 31.4 4.38 0.39 Ağırlık (kg) 56.12 6.58 0.59 B oy (cm) 159.45 5.29 0.47 Deri K ıvrım K alınlıkları Triseps (mm) 15.09 6.05 0.54 B isep s (mm) 7.37 4.08 0.36 Suprailiyak (m m) 11.70 6.44 0.58 Subskapula (mm) 14.63 5.86 0.53 V ücut yağ % 26.29 4.97 0.45
Deri kıvrım k alın lık ları ve vücut yağ %’leri değerleri yönünden n o rm a l a ğ ırlık ta ve h afif şişm an g ru p ta o rta la m a ları arası fark P < 0.001 düzeyinde önem li b u lu n m u ştu r (Tablo 3).
Tablo 3 : N orm al ve H a fif Şişm an D eneklerin Deri K ıvrım K alınlığı ve V ücut Yağ Y üzdesi Ortalam aları Arası Önem K ontrolü
N orm al Ağır. H a fif Şişm an D eri K ıvrım K alınlığı
ve V ücut Yağ Y üzdesi x
(n = 6 3 ) _ S Sx _ ( n X = 60) S Sx t Değeri P T riseps (mm) 12.22 3.83 0.98 18.11 6.50 1.67 6.08 P < 0.001 B isep s (m m ) 5.87 2.69 0.69 8.95 4.69 1.21 4.44 P < 0.001 Su b sk ap u la (mm) 12.0 3.23 0.83 17.39 6.71 1.73 5.63 P < 0.001 S uprailiyak (mm) 8.56 4.20 1.08 15.00 6.75 1.74 6.30 P < 0.001 V ücut yağ % 23.50 3.56 0.91 29.60 4.59 1.18 8.20 P < 0.001
D eneklerin görevlerinin, çalışm a yılının, m edeni d urum unun ev işlerin d e yard ım cı bulu n u p bulunm am asının, ağırlık durum ları ile ilişk ileri araştırılm ış, ancak a ra d ak i ilişki hepsinde önemsiz bu lu n m u ştu r. Ancak evli k ad ın ların çocuk sahibi olm a d u ru m u ile ağ ırlık d u ru m u arasın d ak i ilişki 0.01 düzeyinde önem li bulunm uş tu r. B una göre çocuklu, çalışan k ad ın lar arasın d a hafif şişm anlık, ço cu k su zlara göre d ah a az görülm üştür.
B eslen m e A lışkanlığı İle İligili Bulgular :
Tablo 4'de a ra ştırm a kapsam ına giren kadınların beslenm e alışk an lık ları genel p u a n la n ; kötü, o rta ve iyi diye üçye ayrıldığın d a ağ ırlık d u ru m u ile ilişkisi önem siz b u lu n m u ştu r (P > 0.05).
Tablo 4 : B eslen m e A lışkanlığının Ağırlık Durumu İle İlişk isi N orm al Ağırlıkta H afif Şişm an Toplam
A lışkanlık Sayı % Sayı % Sayı %
K ötü 19 30.2 15 25.0 34 27.7
Orta 17 26.9 23 38.3 40 32.5
tyi 27 42.9 22 36.7 49 39.8
Toplam 63 100.0 60 100.0 123 100.0
74 BESLENME VE DİYET DERGİSİ
D eneklerin % 24.4'nün sabah, % 7.3'nün öğle ve % 0.8’nin ak şam yem eği yem edikleri sap tan m ıştır. Bu bulguya göre toplam de n ek lerd en % 32.5’i (40 kişi) öğün a tlam ak ta olup, sadece 2 denek (% 0.8) hem sabah, hem öğle yemeği yem em ektedir.
D eneklerin günlük öğün sayılarının ağırlık d u ru m ları incelen diğinde (Tablo 5) arad ak i ilişki 0.001 düzeyinde önem li bulunm uş tu r. Günde 3 öğünden az yiyenlerin % 72.5’i hafif şişm an, % 27.5” n o rm al ağırlıklı, günde 3 - 4 öğün yiyenlerin ise % 35.7’si hafif şiş m an, % 64.3'ü norm al ağırlık ta ve günde 4 öğünden çok yemek yi yenlerin % 46.2'si hafif şişm an, % 53.8’i norm al ağırlıktadır.
Tablo 5 : Günlük Öğün S ayısının Ağırlık Durum u İle İlişk isi N orm al Ağırlıkta H afif Şişm an Toplam
K olon Satır K olon Satır K olon Satır
Öğün Sayısı Sayı % % Sayı % % Sayı % %
3'den az 11 17.5 27.5 29 48.3 72.5 40 32.5 100.0
3 - 4 45 71.4 64.3 25 41.7 35.7 70 51.9 100.0
4’den fazla 7 11.4 53.8 6 10.0 46.2 13 10.6 100.0
Toplam 63 100.0 60 100.0 123 100.0
x* = 13.73 P < 0.001
B unun yanında deneklerin öğünlerde dengeli - dengesiz beslen m eleri ile ağırlık d u ru m ları a rasın d a ise ilişki önem siz b u lu n m u ş tu r.
E nerji Tüketim i İle İlgili B ulgular :
A raştırm a k ap sam ın a giren deneklerin o rtalam a günlük 1825 = 496.4 kkal. h a rcad ık ları sap tan m ıştır.
Tablo 6 : D eneklerin Günlük E nerji T üketim D üzeylerine Göre D ağılım ları E nerji T üketim i N orm al Ağırlıkta H afif Şişm an Toplam
kk al./gü n 1 Sayı % Sayı % Sayı %
1500’den az 16 25.4 16 26.7 32 26.0
1500 - 2000 26 41.3 24 40.0 50 40.7
2001'den çok 21 33.3 20 33.3 41 33.3
Toplam 63 100.0 60 100.0 123 100.0
D eneklerin günlük en erji tüketim düzeylerinin ağırlık durum la n ile ilişkisi önem siz b u lu n m u ştu r. Ancak günlük en erji tüketim i ile öğün arası besin tü k etim d u ru m u arasın d ak i ilişki 0.01 düzeyin de önem li b u lu n m u ştu r (Tablo 7).
Ara öğünlerde besin tüketim d u ru m u günlük enerji tüketim d u ru m u n u etkilem ektedir.
T ablo 7 : Günlük E nerji Tüketim i İle Öğün Arası B esin T üketim Durumu Öğün Arası Aşırı Öğün Arası Aşırı
B esin Tüketen B esin Tüketm iyen Toplam E nerji T üketim i Kolon Satır K olon Satır K olon Satır
kkal.,/ gün Sayı % % Sayı % . % Sayı % %
1500’den az 14 24.6 43.8 18 27.3 56.2 32 26.0 100.0 1500 - 2000 14 24.6 28.0 36 54.5 72.0 50 40.7 100.0 2001 ’den çok 29 50.8 70.0 12 18.2 29.3 41 33.3 100.0
T oplam 57 100.0 66 100.0 123 100.0
X" = 13.08 P < 0.001
Bu tab lo d a günde 1500 k k al.’den az enerji alan deneklerin öğün a ra sı aşırı besin tüketm edikleri (% 56.2), günlük enerji alımı 2000 k k al.'n in ü stü n e çıktığında ise öğün arası aşırı besin tü k e t tik leri (% 70.7) görülm ektedir.
F izik sel A ktivite İie Enerji Harcama Durumları :
A raştırm a kapsam ına giren kadınların günde o rtalam a 2094 ± 116.6 kkal. h arcad ık ları ve bu durum un deneklerin ağırlık d u ru m ların ı etkilem ediği b u lu n m u ştu r.
Fiziksel aktivite için harcanan günlük enerjinin bireyin ağırlı ğına bölünm esi ile deneklerin aktivite tü rleri sap tan m ıştır. Akti vite tüı*ü ile deneklerin ağırlık du ru m ları arasındaki ilişki ise 0.05 düzeyinde önem li b u lu n m u ştu r (Tablo 8).
Tablo 8 : D eneklerin A ktivite Türlerine Göre D ağılım ları N orm al Ağırlıkta H afif Şişm an Toplam
A ktivite Türü Sayı % Sayı % Sayı %
H afif 25 39.7 38 63.3 63 51.2
Orta 27 42.8 17 28.3 44 35.8
Orta üstü 11 17.5 5 8.4 16 13.0
Toplam 63 100.0 60 100.0 123 100.0
76 BESLENME VE DİYET DERGİSİ B u bulguya göre, norm al ağırlıktaki deneklerin % 39.7’si hafiî ak tiv ite yaparken, % 60.3'ü ise o rta ve o rta ü stü aktivite yapm ak ta d ır. B una karşılık, hafif şişm an deneklerin % 63.3’ii hafif türde,
% 36.7’si ise o rta ve o rta ü stü aktivite yapm aktadır.
N orm al ağırlık ta olanlar, ağırlık birim i başına düşen enerji h arcam aları yönünden hafif şişm anlarla karşılaştırıldığında, o rta lam alar arası önem k o n tro lü 0.001 düzeyinde önem li bulunm uştur (Tablo 9).
(Tablo 9). N orm al ağırlıktaki denekler o rtalam a 40.99 ± 3.86 K kal./ kg. h arcay arak o rta derecede aktif, hafif şişm an denekler ise 34.61 ± 3.57 K kal./kg. h arcay arak hafif aktivite yapan gruba gir m ektedir.
Tablo 9 : N orm al Ağırlıkta ve H afif Şişm an D eneklerin Ağırlık B irim i Başına H arcadıkları E nerji D eğerlerinin Ortalam alar Arası Önem Kontrolü
H arcanan E nerji (kkal./kg) N orm al Ağırlıkta n = 63 H afif Şişm an n = 60 X 40.99 34.61 S 3.86 3.57 Sx 0.99 0.97 t değeri 9.5 P P < 0.001 TARTIŞMA
B ireylerin ağırlık d u ru m ları değerlendirilirken boy uzunluğu n un gözönünde b u lu n d u ru lm ası gerekm ektedir. Bireyin ağırlığı boya göre arzu edilen ağ ırlık tan % 15 az ise zayıf, % 15-25 fazla ise h afif şişm an, % 25'den d aha fazla ise şişm an, boya göre olması arzu edilen ağırlığın ± % 10 değerleri ise n o rm al ağırlık o larak ka b u l ed ilm ek ted ir (15). Bu a ra ştırm ad a , 574 kadının '% 47’nin n o r m al, % 50.4’n ü n h afif şişm an ve % 1.2’nin ise şişm an olduğu bu lu n m u ştu r. Aynı değerlendirm e sta n d a rtla rın ın kullanıldığı Ulusal B eslenm e - Sağlık A raştırm asın d a (16) yetişkin k ad ın ların % 32.7’ n in n o rm al, '% 38.5 h afif şişm an, % 26.5’nin şişm an gru b a girdikle ri g ö sterilm iştir. 1974 a ra ştırm a bulg u ları ile k arşılaştırıld ığ ın d a, b u a ra ştırm a d a k i k ad ın lard a h afif şişm anlık o ran ın ın d aha fazla, fa k a t şişm an lık o ran ın ın az olduğu söylenebilir. G üneyli'nin (17)
A nkara - Ç ubuk m erkezi ve köylerinde yaptığı beslenm e a ra ştırm a sın d a d a b u bölge k ad ın ların ın % 58.4'n ü n şişm an olduğu b elirtil m iştir. Bu b u lg u lara göre araştırm am ızd ak i h afif şişm anlık o ran ı n ın şişm an lık o ran ın a göre fazla olm asının nedeni, b u kadınların eğitim düzeylerinin yüksek oluşu ve b ir sağlık ö rg ü tü n d e çalışm a la rın a bağlı o larak ağırlık kazanm aya b aşlad ık tan so n ra bazı ön lem lere b aşv u rm aları ile açıklanabilir.
Zayıflık ve şişm anlığın göstergelerinden b iri de, deri kıvrım k a lın lık ların ın d u ru m u d u r. B u çalışm ada toplam 123 k ad ın ın vücu d u n u n trisep s, biseps, subskapula ve suprailiyak bölgelerinden öl çülen d eri kıvrım kalın lık ları o rtalam a değerleri sırası ile, 15.09 m m , 2.37 m m , 11.70 m m , 14.63 m m ’dir.
-N o rm al a ğ ırlık ta ve hafif şişm an denekler hem deri kıvrım k alın lık ları hem de vücut yağ yüzde değerleri yönünden ayrı ayrı k arşılaştırılm ış ve iki grup arasın d a (P < 0.001 Tablo 2) önemli fa rk lılık la r b u lu n m u ştu r. Bu bulg u lara göre vücut yağının en çok top land ığ ı yerler sırasıyla triseps, suprailiyak, subskapula ve biseps b ölgeleridir.
H im es ve a rk a d aşla rı (18), B erry (19), Seltzer (20) triseps ve su b sk ap u la bölgelerinin vücut yağ m ik tarın ı en iyi belirleyen ölçün: yerleri olduğunu çalışm aların d a belirlem işlerdir. Bu araştırm ad a v ü cu t yağının en çok trisep s ve suprailiyak bölgelerinde toplanm ış olm ası, a n tro p o m e trik ölçüm lerin to p lu m lara göre değişiklik gös term esi nedeniyle açıklanabilir.
B eslenm e A lışk a n lığ ı:
D eneklerin beslenm e alışkanlıklarının toplam p u an ları ile ağır lık d u ru m la rı a rasın d ak i ilişki önem siz b u lu n m u ştu r (Tablo 4). Fa k a t beslenm e alışkan lık ların d an günlük öğün sayısının ağırlık du ru m u ile ilişkisi 0.001 düzeyinde önem lidir (Tablo 5). G ünlük öğün sayısı azaldıkça (günde 3 öğünden az) h afif şişm anlığın görülm e yüzdesi a rtm ıştır. B unun yanı sıra öğün sayısı 4 ’ün üzerine çıktı ğında da, günde 3 - 4 öğün yiyenlere kıyasla h afif şişm anlık du ru m u n u n % 10.5 o ran ın d a arttığ ı b u lu n m u ştu r. Günde 3 - 4 öğün be sin tü k etim in d e h afif şişm anlık d u ru m u en az, n o rm al ağırlık d u ru m u ise en fazla düzeydedir. G ünde üç öğünden az beslenildiğin- de h a fif şişm anlık d u ru m u n u n artm ası, öğünler arasın d ak i uzun luğun m etabolizm ayı y av aşlatarak alınan en erjin in depolanm ış ol*
78 BESLENME VE DİYET DERGİSİ m ası ile açıklanabilir. Bu durum özellikle çalışm aları nedeni İİ2 sab ah kahvaltısını k açıran lar ile zayıflam ak isteyenler için önem lidir. K işinin yemek yemeğe zam an ayıram am ası veya öğün alla m akla az yiyeceğini san arak zayıflayacağını düşünm esi hatalıdır. Kişi gelecek öğünde fark ın d a olm adan hızlı olarak fazla yemek yi yeceğinden sadece kendisini a ld atacak tır (21-25).
Öğünler arası besin tüketim d u ru m u ile bireylerin günlük ener ji tüketim leri arasın d ak i ilişki önem li b u lu n m u ştu r (P < 0.001, Tablo 7). Bu du ru m deneklerin fazla enerji tüketim inin daha çok öğün araların d a, aşırı besin tüketim i ile ilişkili olduğunu düşün d ü rm ek ted ir. Ancak bireyin ağırlık duru m u n u n doğrudan, öğün arası besin tü k etim i ile ilişkili olduğu söylenemez. Öğünlerde ve a ra öğünlerde fazla besin tü ketim i sonucu ağırlık artışın a neden olabilir. En uygunu h arcan an k a d ar enerjinin, 3 - 4 öğüne bölüne rek alınm asıdır.
Enerji Tüketim i :
A raştırm a kapsam ına giren deneklerin o rtalam a günlük enerji tüketim leri 1825 ± 469.4 kalori o larak sap tan m ıştır. G ünlük ener ji tü ketim i ile ağırlık d u ru m u arasın d ak i ilişki önem siz (P > 0,05, Tablo 6) b u lu n m u ştu r. E n erji tük etim i ile ağırlık duru m u arasın da beklenen ilişkinin bulu n m am ası günlük en erji tüketim düzey lerinin genellikle d ü şük ve b irb irin e benzem esinden ileri gelebilir Ayrıca hafif şişm an deneklerin, norm al ağırlıklı deneklere yakın veya d ah a az en erji tü k ettik lerin e ilişkin a ra ştırm a bulguları da v ardır. Jam es ve a rk a d aşla rı (26), H utson (27), Mc Carthy (28), Rose ve W illiam s (29), Lincoln (30), B eaudoin (31) çalışm alarında şişm an bireylerin, şişm an o lm ayanlardan d aha az en erji tü k e ttik lerini ve b u n u n zayıflam a isteği ile yapıldığını belirtm işlerd ir.
A raştırm a k ap sam ın a giren deneklerin 1 /4 ’ii (Vp2ö) 1500 k k rl.’ den az en erji tü k etm ek ted irler. Bu m ik ta r norm al ağırlıktaki b ire yin gereksinm esinin altın d a olm asına karşın, bu deneklerin r/c 50 nin norm al ağ ırlık ta, % 50’nin ise hafif şişm an olduğu g ö rü lm ü ştü r. Clough ve D urnin (32) a ra ştırm a la rın d a çok az besin tüketim inin m etabolizm ayı yavaşlattığını ve aktiviteyi azalttığını ve ağırlık kay bina neden olm adığını b elirtm iştir. Bu nedenle tek b aşın a az en er ji tü k etim i ağırlık azalm asına neden o lm am ak tad ır. V ücut uyum (adaptasyon) m ekanizm ası ile en az düzeyde en erji tüketim inde bile yaşam ını sü rd ü re b ilm e k te d ir (33).
E nerji H a r ca m a sı:
A raştırm a kapsam ına giren kad ın ların o rtalam a günlük ener ji h arcam ası 2094 ± 1 1 6 .6 kkal. o larak b u lu n m u ştu r. Türkiye'de k ad ın la rın en erji h arcam aların a ilişkin b ir araştırm ay a rastlan m a dığından bulunan bu değerin ne denli az veya çok olduğu hakkında b ir şey söylenem em ektedir. FAO/WHO (13) sta n d a rtla rın d a ise, gün lü k o rtalam a enerji harcam ası hafif tü rd e aktivite yapıldığın da 2000 kalori, o rta düzeyde aktivite yapıldığında 2200, o rta ü stü a k tiv ite le r için 2600 ve ağır tü rd e aktiviteler için 3000 kalori olarak b elirlen m iştir. Bu d u ru m d a araştırm ay a giren kad ın ların h afif tü r de ak tiv ite y ap tık ları söylenebilir. G ünlük enerji harcam ası ile ka d ın ların ağırlık d u ru m ları arasın d ak i ilişki (P > 0.05) önemsiz b u lu n m u ştu r. Bu bulgu, en erji tüketim i ile enerji harcam ası arasın daki fark ın çok az oluşu (—269 kkal.) ve enerji tüketim i ile ağır lık a ra sın d a b ir ilişkinin bulunm ayışı ile de açıklanabilir. Tüketim le, h arcam a a rasın d a ± % 10 fark lılık lar norm al olarak kabul edil m e k te d ir (34). Bu a ra ştırm a d a bu fark — 269 kalori ile % 12.8’d ir
A ktivite tü rü n ü n ağırlık duru m u ile ilişkisi 0.05 düzeyinde önem li b u lu n m u ştu r (Tablo 8). Bu bulguya göre hafif şişm an de neklerin, ağırlık b irim i başın a daha az enerji harcadıkları söylene bilir (Tablo 9).
C urtis (14), Jam es (26), Passm ore (35) şişm anların ağırlık biri mi b aşın a daha az en erji harcadıklarını ve bu du ru m u da, şişm an İarın d ah a yavaş ve vücudun h er tarafım harekete geçirecek şekilde iş y ap m am aları ile açıklam ışlardır. Parizkova (36), hareket halin deki farelerin daha fazla oksijen tüketim ine bağlı olarak fazla ener ji h arcad ık ların ı g österm iştir. H ayvanların karın kasları incelendi ğinde de h arek et halindeki farelerin vücut yağ yüzdesinin daha a / olduğu g ö rü lm ü ştü r. Bu a ra ştırm ad a da norm al ağırlıklı denekle rin o rtalam a vücut yağ yüzdesi, hafif şişm anlardan daha az bu lu n m u ştu r. B u rad a norm al ağırlıklı deneklerin vücut yağ yüzdesinin az olm ası, oksijen tüketim ini artırm ak ta , bu da ağırlık birim i ba şına daha fazla enerji harcanm asına neden o lm aktadır. Bu durum , yağ h ücrelerinin, yağ dışı hücrelere göre daha az a k tif o lm aları ile açık lanab ilir.
80 BESLENME VE DÎYET DERGİSİ
SUMMARY
FEEDİNG HABITS, ENERGY CONSUMPTIONS AND EXPENDITURES OF ADULT WOMEN
' Arslan, P.
This study had been conducted on 25 - 40 years old vvomen vvho were graduated from high schools and \vorking on various jobs a t H acettepe Universities and H odpitals. The aim s of this study were to evaluate the energy reguirem ents and to find out the effects of the factors on th e body weight, such as feeding habits, daily energy consum ption levels and energy expenditures according to the vvomen’s physical activities. The average daily energy consum p tion was 1825 ± 496.4 Cals. an d the energy expenditure of the sub- jects was 294 ± 116.6 Cals. Daily energy reguirem ents of the sub- jects were found betw een 1900-2300 Cals., average 2100 Cals., ac cording to th e ir daily energy expenditures. The general feeding habits of the subjects w ere evaluated as bad, m edium and good levels. Their body w eights were related to th e ir feeding frequencies. As a result, 3 o r 4 tim es feeding in a day can be recom m ended and daily energy reguirem ents m u st be d istru b u ted equally to meals o r betw een m eals. The subjects spending 8 hrs. of a day at w ork have less energy expenditures because of adjusting themselves to w ork, m u st keep th e ir body w eights by increasing phsical activities by walking, cim nasium , running and ect.
K A Y N A K L A R
1 — Çilingir, C .: Tarım M akinalan İle Yapılan Bazı İşlerde, İnsan tş yükü ve V erim liliği Üzerinde Ergonom ik Araştırmalar. Doktora Tezi, Borno
va, İzmir, 1981. v
2 — Yücecan, S .: in şa a t işçilerin in Enerji Harcam aları, Beslenm e ve Sağ lık Durumları Üzerinde Bir Araştırma. H. Ü. Sağ. Tek. Yük. Okula B es lenm e ve D iyetetik Bölüm ü. D oçentlik Tezi, Ankara, 1979.
3 — Kut, T . : İç Anadolu’da Tahıl Üreten Tahıl İşletm elerinde İnsanın Kuv vet Kaynağı Olarak İş Başarısı. A. Ü. Zir. Fak. Zirai Kuvvet M akinalan Kürsüsü, Dok. Tezi, Ankara, 1976.
4 — Kutluay, T .: Toplu B eslenm e Yapılan Kurumlar İçin Standart Ye m ek Tarifeleri. Cihan Mat., Ankara, 1977.
5 — Gıda K om pozisyon Tabloları, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Gıda İşleri Müd. Genel Yayın, N o : 3, Ankara, 1975.
6 — K oksal, O., Baysal, A., Pekdur, U . : Gıda K om pozisyon Cetvelleri, H. Ü. B esi, ve Diy. Bölm ., Ankara, 1969.
7 — Bernicc, K. W., Merril, A. L .: Com position o f Food, Agruculture Hand-book. No: 8, United States Departm ent of Acriculture, Washington, D. C„ 1968.
8 — Andersen, K. L., Masironi, R., Rutenfranz, J., Seliger, V . : H abitual P hysical A ctivity and Health. WHO, Regional Publication, European Series, N o : 6, World H ealth Organization R egional O ffice for Europe, 1978.
9 — Curtis, E. D., Robert, B. B . : Long Term Energy in tak e and Energy E xpenditure o f Obese H ouse W ifes. The Amer. Clin. Nutr. 24, 1410, 1971. 10 — Acheson, K. J., Campbell, 1.1., Edholm, O. G., Miller, D. S., Stook, M. J. : The M easurem ent o f Daily Energy Expenditure an Evaluation of Som e Techniques. The Amer. J. Clin. Nutr. 33: 1155, 1980.
-11— Ittay, H., Lilian, P., M ya-T u , M .: Habitual Physical Activity o f Rural B urm ese W omenö Erg., 21 : 239, 1978.
12 — Passm ore, R., Durnin, J.V.G.A.: Human Energy Expenditure, Physiol. R evi, 35 : 801, 1955.
13 — World H ealth Organization, Energy and Protein Reguirements, Report o f A Joint FAO/WHO. Ad. Hoc. Expert Committee, Geneva, 1973. 14 — Durnin, J. V. G. A., Rahaman, M. M .: The A ssessm ent of The Amount
o f Fat in The Hum an Body, From M easurem ents of Skin Fold Thick- n ess, Brith. J. Nutr. 21 :681, 1967.
15 — Anon : Nevv W eight Standarts For Men and Women. Statist. Bull. 40: 3, M etropolitan Life Insurance Company, 1959.
16 — K oksal, O .: Türkiye’de Beslenm e. 1974 Beslenm e Sağlık ve Gıda Tü ketim Araştırm ası Raporu. H. Ü., Ankara, 1977.
17 — Güneyli, U . : A nkara-Ç ubuk ilç e Merkezi ve Köylerinde Ailelerin B es lenm e Durum larını Saptam ada Kullanılan Değişik Araştırma Yöntem lerinin Değerlendirilm esi. H. Ü. Sağ. Tek. Yük. Ok. Besi, ve Diy. Bölm. Doç. Tezi, Ankara, 1977.
18 — H im es, J. H., Roche, A. F., Webb, P . : Fat Areas as E stim ates of Total B od y Fat, The Amer. J. Clin. Nutr. 3 :2093, 1980.
19 — Berry, J. N . : Use o f Skinfold Thickness For Estim ation o f Body Fat, Ind. J. Med. Res., 62 : 233, 1974.
20 — Seltzer, C. C., Mayer, J . : A Sim ple Criterion o f Obesity, Postgrad. Med., 38: A - 101, 1965.
2 1 — Svvindells, E. Y . : The Influence o f Activity and Size o f Meals on Ca- loric R esponse in Women. Brith. J. Nutr., 27 : 65, 1972.
22 — Cohn, C., Jozehn, D., Bell, L., Frigerio, W. A .: Feeding Frequeney, Fac-tor in D ietary Utilization. Proceed. o f the Soc., Exp. Biol. and Med.,
115:1057,1964. „
23 — Cohn, C .: Feeding and Body Com position, Ann. o f the Ne\v Y. Acad. Scie. 110:395, 1963.
24 — Zvolonkove, K . : The Frequency o f Meals, It’s Relation to Över Weight, H ypercholesterolem ia and Decreased Glucose Tolerance. Lancet, 2:614, 1964.
82 BESLENME VE DlYET DERGİSİ
25 — Cohn, C .: E ffect o f Frequency and Size of Meals, The Amer. J. Clin. Nutr. 21 : 250, 1968.
26 — Jam es, W. P. T., Barles, J., Davies, H. L., Dauncey, M. J . : Elevated Me-tabolic Rates in Obesity, Lancet, 27 : 1122, 1978.
27 — H utson, E. M., E. M., Cohen, N. L„ Kunkel, N. D., Steinkam p, R. C., Rourke, M. H., Wals, H. E . : M easures o f Body Fat and Related Factors in Norm al Adults. J. Amer. Diet. Assoc. 47 : 179, 1965.
28 — Mc Carthy, M. C .: Dietary and Activity Patients o f Obese VVonnen in Trinidad. J. Amer. Diet. Assoc. 48 : 33, 1966.
29 — Rose, G. A., V/illiams, R. T. : M etabolic Studies on Large and Sm all Eaters, Brith. J. Nutr. 15 : 1, 1961.
^0 — Lincoln, 5. E . : Calorie Intake, Obesity and Physical Activity, The Amer. J. Clin. Nnutr. 25 : 390, 1972.
31 — Beaudoin, R., Mayer, J . : Food Intakes of Obese and Non Obese VVamen, J. Amer. Diet. Assoc., 29 : 29, 1953.
32 — Clough, D. P., Durnin, J.V.G.A. : The Rise in M etabolic Rate Following the Ingestion o f Single Large Meals by «Thin» and «Average» Men and W omcn, J. of Physiol. 207 : 89, 1970.
33 — Scrimshavv, N . : Through A Glass Darkly D iscerning the Practical Im-plications o f Hum an Dietary Protein - Energy Interrelationship, Nutr. Rcv. 35 : 321, 1977. "
34 — Passm ore, R . : Energy Balances in Man, Brith. J. Nutr. 2 6 :9 7 , 1967. 35 — Passm ore, R . : Strong, J - A., Sw indells, Y - E . : The E ffect o f
Over-feeding on Two Young Women. Brith J. Nutr. 17 : 373, 1963.
36 — Parikova, J . : Body Fat and Physical Fitness, M artinus N ijhoff, B - V / M edical Division, The Hague, 1977.
