TÜRK TARIH KURUMU
BELLETEN
Cilt:L
Aral~k 1986
Say~: ~~ 98
TÜRKIYE SELÇUKLULARI DEVLETI'NIN
EKONOMIK POL~T~KASI*
Prof. Dr. MEHMET ALTAY KÖYMEN
Istanbul'da toplanan bir Türkoloji kongresinde okudu~umuz bir tebli~-de Büyük Selçuklu ~mparatorlu~u'nun ekonomik politikas~n~~ ele alm~~t~k 1. Bu tebli~imizde de kaynaklarda Anadolu, Konya ve Rum Selçuklular~~ adla-r~yla geçen Türkiye Selçuklular~~ Devleti'nin ekonomik politikas~n~~ ele alaca-~~z ve bu defa de~i~ik bir metod uygulayacaalaca-~~z.
Bilindi~i gibi, zaman~m~zda ekonomik politika üzerinde ekonomistler birçok kitaplar yazm~~lard~r. Biz, bilhassa Walter Heinrich 2 ile J. Tinber-gen'in yazd~~~~ eserleri göz önünde tutarak, Türkiye Selçuklular~'mn ekono-mik siyasetine dair fikir vermeye çal~~aca~~z.
Selçuklu ekonomisi üzerinde ba~ta Prof. Cl. Cahen4, Prof. Dr. Zeki Veli-di Togad, ve Prof. Osman Turan' olmak üzere birçok ilim adam~~ çal~~m~~-t~r. Ancak, biz bizden önce bu konuyu ele alanlar gibi, Selçuklu ekonomisini sadece tasvir etmekle yetinmeyerek, modern ekonomi ilmini Selçuklu devrine uygulamak için bir deneme yapaca~~z.
* Princeton Üniversitesi'nin düzenledi~i Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi kongre-sine sunulmu~~ tebli~. Bana bu kongreye kat~lma imkân~n~~ sa~layan üniversiteye ve kongre yöneticisi Prof. B. Lewis' te~ekkür ederim.
Mehmet Altay Köymen, Selçuklular'~n Kendilerine Mahsus iktisadi Siyasetleri Var m~~ Idi?, Milli Kültür, I/12, 1979, S. 65-67.
2 Walter Heinrich, Wirstschaftspolitik, Viyana 1948.
3 J. Tinbergen, Economic Policy, Princeton 1956.
Cl. Cahen, Pre-ottoman Turkey, Newyork 1968, s. 155 vdd. Cl. Cahen, Le Commerce Anatolien an debut du XIII e si.ecle, Melangis ... Louis Halphen, 1951.
Zeki Velidi (Togan), Mo~ollar Devrinde Anadolu'nun iktisadi Vaziyeti, Türk Hukuk _ve iktisat Tarihi Mecmuas~, I 1931, s. 1-42 ; Ayn~~ Müellif, Re~ideddin'in Mektuplar~ndan
Ana-dolu'nun iktisadi Vaziyeti, I. Ü. Iktisat Fakültesi Mecmuas~~ 1953-4.
Osman Turan, Ortaça~~ Türkiyesinde iktisadi ve ~çtimai Yükseli~in Esaslar~, Tarihi Ak~~~~ ~çinde Din ve Medeniyet,istanbul, 1980, s. 155-19o.
Çok karma~~k (complex) olan modem ekonomik politikan~n bütün un-surla= Selçuklu devri ekonomisinde bulmak, ~üphesiz, mümkün de~ildir; bununla beraber, modern ekonomik politikan~ n baz~~ unsurlar~ n~ n Selçuklu devrinde de bulundu~unu göstermeye çal~~aca~~z.
Walter Heinrich ad~~ geçen kitab~nda Avrupa Eski ve Orta-Ça~~n~n mo-dem ekonomik politikaya katk~s~n~~ ele alm~~t~ r'. Momo-dem ekonomik politika-n~n da ortaça~~ Selçuklu ekonomik politikas~n~ n ortaya konmas~na yard~mc~~ olabilece~i dü~ünülebilir.
Zaman~m~zda ekonomik politikan~n amac~, k~saca, refahl sa~lamakt~ r. Görülece~i gibi, Selçuklu devrinde de halk~n refah~n~~ amaç alan bir ekono-mik politika takip edilmi~tir. Esas~nda, bu, s~n~rlar~~ içinde ya~ayan insanlar~~ bütünü ile refah ve mutluluk içinde ya~atmaktan ibaret Türk devlet anlay~~~-n~n tabii neticesidir (Bu hususu muhtelif yaz~lar~m~zda belirtti~imiz için bu-rada tekrarlamayaca~~z).
Ekonomik politikan~n yap~mc~s~, Selçuklu devrinde devlet otoritesini elinde tutan Sultan'd~r. Selçuklu ekonomisinin en geli~ti~i zamanda hükümdar bulunan Alâeddin Keykubad (1220-1237), ekonomik politikan~n hemen hemen tek yap~c~s~d~r. Selefi ve a~abeyi ~zzeddin Keykâvus (1211-1220) önemli meselelerde dan~~ma meclisini toplayarak, dan~~t~~~~ halde, Alâ-eddin Keykubad, çok defa buna da gerek görmemi~tir.
Ekonomik politika çok çe~itli konular~~ içine al~yordu. Ekonomik politika-n~n konular~n~~ ele almadan önce, Selçuklu ekonomisinin yap~s~na dair k~saca bilgi verelim:
~imdi oldu~u gibi o zaman da üç tip ekonomi vard~ : ~~ — Ticaret ekonomisi,
2 - Tar~m ekonomisi,
3 — ~malât (sanayi) ekonomisi.
Napoli'de toplanan Osmanl~~ ve Osmanl~~ öncesi tarihi kongresinde vakfi-yelere dayanarak okudu~umuz bir tebli~de belirtti~imiz gibi 8, bu ekonomi tiplerinden biri veya ikisi zaman zaman üstünlük kurar.
Ticaret ekonomisinde, modem ekonomide de oldu~u gibi, alt yap~~ (in-frastructure) son derece önem ta~~r. Bu bak~mdan, Alman ilim adam~~ Prof.
7 Walter Heinrich, ad~~ geçen eser, s. 17.
fi Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Kaynaklar~~ Olarak Vakfiyeler, Studi Preotto-mani E Ottoman; Napoli 1976, s. 158-163.
EKONOMIK POLITIKA 615 W. D. Hütteroth'un da belirtti~i gibi, Anadolu, jeopolitikine uygun benzeri
tarihte ba~ka yerlerde görülmemi~~ bir özellik arzeder 9. Bu noktaya tekrar dönece~iz.
Vak~f müessesesini söz konusu etmeksizin, ekonomik politikada alt yap ~-n~n önemi anla~~lamaz. Bu hususta Prof. M. Fuad Köprülü ba~ta olmak üze-re birçok ilim adam~n~n ara~t~rmalar~~ vard~r
Vak~fia i~leyen altyap~lar~~ 4 grupta toplayabiliriz: ~~ — Ticari yönü a~~r basan altyap~,
2 — Dini yönü a~~r basan altyap~,
3 — Sosyal yönü a~~r basan altyap~, 4 — Kültürel yönü a~~r basan altyap~.
Burada ~imdilik bizi ilgilendiren, ticari yönü a~~r basan altyap~d~r. Bu, ke~vansaraylar ve köprülerdir. Prof. Hütteroth'un ad~~ geçen eserinde orijinal buldu~u altyap~~ i~te bu kervansaraylard~r".
Alman âlimi Kurd Erdmann sayesinde Selçuklu kervansaraylar~na dair tam bilgiye sahibiz '2. Her 30-35 km. de in~a edilmi~~ olan kervansaraylar, yaz-k~~~ aksamadan kervanlara hizmet ediyordu. Kervanc~lar, zengin fakir far-k~~ gözetilmeksizin, üç gün buralarda paras~z misafir ediliyorlard~; hayvanlar~-na bak~llyordu. Bu sayede ticaret son derece geli~iyordu.
Ekonomik politikan~n yap~c~s~~ Selçuklu Sultan~'n~n ele ald~~~~ di~er bir konu da ~udur: T~pk~~ zaman~m~zda oldu~u gibi, devletin d~~~ siyasetinde eko-nomik politika ba~rolü oynuyordu. Bilhassa, Alâeddin Keykubad, ço~u Sel-çuklu Devleti tebaas~~ olmayan tüccarlar~n ~ikâyetleri üzerine muhtelif yönlere ordular sevketmi~tir; fetihler yapm~~t~r. Böylece, o bir yandan Anadolu'da ekonomik bütünlü~ü sa~larken, bir yandan da Anadolu'yu dünya ekonomi-sine aç~yordu: Onun Kastamoni merkez olmak üzere sa~~ kol Uc Beylerbeyi Hüsameddin Çoban'~~ K~r~m'~n fethine memur etmesi (1227), buna güzel bir misal te~kil etmektedir. Bilindi~i gibi, Uc Beylerbeyi Hüsameddin Çoban bir
9 Wolf-Dieter Hütteroth, Türkei, Darmstadt 1980.
":1 Fuad Köprülü, Vak~f Müessesesi ve Vak~f Vesikalarm~n Tarihi Ehemmiyeti, Vak~flar Dergisi, I. s. 1-6; —, Vak~f Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü, ayn~~ dergi,
II, s. 1-35. Ahmet Temir, K~r~ehir Emin Caca o~lu Nur al-Din'in Vakfiyesi, 1959. '1 W. D. Hütteroth, ad~~ geçen eser, s. 193.
12 Kurt Erdmann, Das Anatolien Kervansaray des 13. Jahrhunderts. I, II, III 1961, 1967.
liman ~ehri olan Su~dak'~~ feth etmi~ti. Böylece, Kuzey'in kürkleri ve bal~~ için oldu~u kadar, K~pçak köleleri için de yol aç~ld~. Ayr~ca, Ruslar Selçuklu Dev-leti'nin vassall~~~n~~ kabul etmek zorunda kald~lar 13.
Sultan Izzeddin Keykâvus ile Alâeddin Keykubad'~n Venedildilerle yap-t~~~-kar~~l~kl~~ olarak ticareti düzenleyen gümrük vergisini °k o'dan "Yo 2'ye dü~üren-anla~malar, Selçuklu ticaretinin dünya ekonomisine aç~lmas~na ve bu ekonomi ile bütünle~mesine di~er bir misal te~kil etmektedir 14.
O~uz/Türkmen göçlerine ra~men, Anadolu, ekonominin ba~~ unsuru olan insan gücü lutl~~~~ çekmi~tir. Buna dair kaynaklarda yeteri kadar bilgi vard~r. Bu hususta en çarp~c~~ misal, Alâeddin Keykubad'~n tehcir ve iskân si-yasetidir: O, K~r~m'~n fethinden sonra bir k~s~m &pçak halk~n~~ Anadolu'ya naklederek, Sinop çevresine yerle~tirmi~ti. Bunlar zaman~m~za kadar K~pçak ~ivesini korumu~lard~r 15. Daha önce selefi ~zzeddin Keykâvus Sinob'u al~nca (1 214), ticareti geli~tirmek için Anadolu'nun muhtelif yerlerinden tüccarlar getirterek, Sinob'a yerle~tirmi~ti. Bu siyasete Osmanl~~ devrinde de devam edilmi~tir.
Selçuklu Sultan~~ Alâeddin Keykubad'~n ekonomik politikas~ndan söz ederken, tar~m politikas~~ ile ilgili olarak da bir misal verelim:
Selçuklulann ~ran'la ticareti, Yass~-çimen Meydan Sava~~nda (123o) ye-nilen Harezm~ah Celâleddin'in ordusundan geriye kalan birliklerin yol kes-meleri ve ya~malan yüzünden hemen hemen durmu~tu. O zaman büyük bir ~ehir olan Ahlat ve çevresinin harab oldu~unu gören Sultan Alâeddin Keyku-bad, buras~n~~ fethetti. Bir yandan yol keserek, ticarete engel olan Hârezm bir-liklerini Selçuklu hizmetine al~rken, bir yandan da burada tar~m~n yeniden geli~mesi için tedbirler ald~: Veziri Z~yaeddin Kara Arslan'~n ba~kanl~~~nda -Maliye Bakan~~ demek olan -"Müstevfi” ile, genellikle arazi özellikle "ikta” i~-leri ile u~ra~an "Pervâne”yi bu bölgeye gönderdi. Büyük bir maiyet ile Ahlat bölgesine gelen bu heyet, araziyi tahrir etti, düzeni kurdu. Yurtlann~~ terkede-rek, ta Gürcistan'a kadar muhtelif ülkelere s~~~nm~~~ olan eski sahiplerini yurtlar~na davet etti. Gelenlere, tekrar üretici olabilmeleri için gerekli yard~m~~ yapt~. Böylece kesilmi~~ olan ticaret yolu aglmakla kalmad~, Ahlat bölgesinin ekonomik durumu ~slah edilerek, devletin ekonomik bütünlü~ü sa~land~~ 16.
13 Yak~nda yarmlanacak olan Alâeddin Keykubad ve Zaman~~ adl~~ büyük eserimize bak~-
n~z.
" M. E. Martin, The Venatians-Selçuk Treaty of 1220, English Historical Review, Lon-don, 9-373, s. 19130, s. 321-30.
15 Yak~nda ç~kacak olan ad~~ geçen eserimize bak~n~z.
EKONOMIK POLITIKA 617
Verdi~imiz bu misâl ile ayn~~ zamanda tar~m ekonomisi ile hangi ma-kamlar~n me~gul oldu~una dair bilgi vermi~~ olduk. Bu da modem ekonomi-nin konular~ndan biridir.
Tar~ma verilen önem dolay~s~yla Anadolu, adeta bu~day ambar~~ haline gelmi~ti: Kayseri'de karde~i Alâeddin Keykubad taraf~ndan ku~at~lan Sultan ~zzeddin Keykâvus, onun müttefiki Küçük Ermenistan kral~na, ittifaktan ay-r~lmas~na kar~~l~k büyük miktarda bu~day göndermi~ti 17.
Üçüncü tip ekonomiyi te~kil eden imâlât ekonomisine de k~saca temas edelim: Bunun için ~ehirlerde üretim faaliyetinin, ekonomik politikadaki ye-rini belirtmek gerekir. Bilindi~i gibi, Selçuklu devrinde ~ehirlerde üretim (is-tihsal), siyasi, içtimai ve dini hayatta da rol oynayan Ahilerin elinde idi. Ken-di aralar~nda s~k~~ hiyerar~ik te~kilâta sahip olan Ahiler, ~eyhlerinin idaresinde "standart" üretim yap~yorlard~~ '8. Devletin bunlar üzerindeki otoritesinin de-recesini tayin etmek pek mümkün olmuyor. Yaln~z, devlet otoritesinin zay~f-lad~~~~ veya yok oldu~u zamanlarda, otorite bo~lu~undan faydalanarak, ya~a-d~klar~~ ~ehirleri, mesela Ankara'y~~ bir nevi cumhuriyetle idare ettikleri bilin-mektedir.
Ticaret alan~, ~imdi oldu~u gibi, çok geni~ti. Konya, Sivas, Erzurum gibi ~ehirlerde medeni dünyan~ n her taraf~ ndan gelmi~~ olan tüccarlar bulundu~u gibi, Selçuklu tüccarlan da medeni dünyan~n hemen hemen her taraf~na ti-caret amac~yla gidiyorlard~: Erzurum'a gelip yerle~en ve zengin olarak Büyük Mo~ol ~mparatorlu~u'nun merkezi Karakurum'a kadar giden Iranl~~ ~emsed-din Ömer KazvinI, Selçuklu Hükümdan Alâed~emsed-din Keykubad'a büyük Mo-~ol Ka~an~~ Nedey'in Elçisi olarak gelmi~ti '9. Kayserili bir tüccar istan-burda maceral~~ bir ticaret hayat~~ sürmü~tü 20.
Sultan Alâeddin Keykubad'~n tüccan koruyan ekonomik politikas~n~~ i~i-ten K~pçak, Bulgar, Rus, Konya'ya do~ru yola ç~k~yorlard~. Onun bu bak~m-dan ~öhretini ad~~ geçen Mo~ol Ka~an~~ ~ogedey de duymu~tu.
Ticaret alan~n~n geni~~ olmas~n~n tabii neticesi olarak, Anadolu'da dünyan~n her taraf~ndan ithal edilmi~~ olan ticaret e~yas~~ bulunuyordu. Mese-la Hind k~l~c~, ~am yay~, altundan Gilân ve Gürcü kalkan~~ v.s. gibi 21.
17 Ad~~ geçen eserimize bak~n~z.
18 Bu hususta fikir edinmek için bk. F. Taeschner, E12, Akhi ve Futuvwat maddeleri.
19 Yak~nda ç~kacak olan Alâeddin Keykubad adl~~ eserimize bak~n~z. 2° Evhadeddin Kirmâni, Menâk~b, n~r. Füruzanfer, Tahran 1347, s. lo6-124.
21 Alâeddin Keykubad'~n ekonomik politikas~, onun zaman~nda Anadolu'da bulunan
Ticari hayatta, zaman~m~zda oldu~u gibi, arz ve taleb (supply and de-mand) kanunu hüküm sürüyordu. Mesela, ba~l~ca me~guliyetleri koyuncu-luk olan Türkmenler bir yere geldikleri zaman, orada et ucuzluyordu 22.
Sa-va~lardan sonra da köleler ve cariyeler son derece ucuzluyordu.
Ekonomik politikan~n yap~c~s~~ Sultan, bazan hükmünü ekonomide de yürütüyordu: Bir sava~ta esir dü~en ve sonra serbest b~rak~lan Eyyübi komu-tanlar~ndan ~emseddin Savab'~n verdi~i "hil'at”~~ giymemesine ve yeme~ini yememesine k~zan Sultan Alâeddin Keykubad, ç~kard~~~~ bir fermanla "~aml~-lar''a at sat~lmas~n~~ -ölüm cezas~yla- yasak etti. Ferman eksiksiz yerine getiril-di. Eyyübi komutan~, yaya olarak ve tabii peri~an durumda memleketine döndü 23.
Ekonomik politika bak~m~ndan as~l üzerinde durulmas~~ gereken nokta tüccar' zarardan koruma ve sigorta politikas~d~r: Selçuklular zaman~nda han-gi soydan, dinden ve devlet tebaas~ndan olursa olsun tüccar~n mal~~ ya~maya u~rad~~~~ zaman, devlet taraf~ndan ödeniyordu. Bu son derece modern bir ekonomi anlay~~~~ idi. Zira bu, bugün de ekonomik politikada yer almakta-d~r. Selçuklularda sigorta meselesi üzerinde bilhassa Prof. Osman Turan önemle durmu~tur 24.
Selçuklulann ekonomik politikas~na son vermeden önce, modern ekono-mik politikada yer alan sa~l~k politikas~~ üzerinde de durmak gerek: Tebli~i-mizin ba~~nda söz konusu etti~imiz sosyal yan~~ a~~r basan altyap~ya dikkati-nizi yeniden çekmek istiyorum: Bu altyap~, hastanelerdir. Anla~~ld~~~na göre, kervansaraylardaki sistem burada da geçerli idi; vak~f gelirleri sayesinde halk bu hastanelerde paras~z muayene ve tedavi ediliyorlard~~ 25.
Bu arada yine modern ekonomik politikada yer alan e~itim politikas~~ üzerinde de k~saca dural~m: Yine tebli~imizin ba~~nda söz konusu etti~imiz kültürel yan~~ a~~r basan altyap~y~~ hat~rlatman~n zaman~d~r: Bu altyap~, vak~fla i~leyen, ~u halde paras~z ö~retim yapan, ayr~ca ö~rencisine burs veren ve ya-tacak yer gösteren medreseler, ~imdiki adlar~yla, üniversitelerdir. Bu mesele
22 Bu hususta kaynaklarda geni~~ bilgi vard~ r; mesela bk. Ibnü'l-Esir, n~r. Törenberg XII,
S. 195.
23 Ad~~ geçen eserimize bak~n~z.
24 Osman Turan, Anatolia in the Period of the Seljuks and the Beyliks, Cambridge
His-tory of Islam, I (197o), s. 258-9. Osman Turan ba~ka ara~t~rmalar~nda da bu konuyu ele alm~~-t~r.
25 Süheyl Unver, Büyük Selçuklu Imparatorlu~u Zaman~nda Vak~f Hastanelerin Bir
EKONOMIK POL~T~ KA 619
Selçuklular zaman~nda ~imdikinden çok daha iyi halledilmi~ti. Çünkü böyle-ce e~itim ve ö~retimde f~rsat e~itli~i sa~lan~yordu 26.
Takip edilen ekonomik politikan~n neticesi olarak toplumda i~sizlik he-men hehe-men yoktu: Sultan Alâeddin Keykubad, i~siz-güçsüz dola~an Kalen-deri tarikat~na mensup din adamlar~n~~ bile yakalatarak, bu~day tarlalar~nda veya ta~~ ocaklannda çal~~t~r~yordu 22.
Servet, daha ziyade, devletin ba~~nda bulunan hanedan mensuplar~~ ile devletin hizmetinde bulunanlarda toplan~yordu. Halk~n elinde büyük servet ve sermaye birikimi olmad~~~, sayd~~~m~z altyap~lann pek ço~unun hükümdarlar ba~ta olmak üzere, devlet adamlar~~ taraf~ndan yapt~nlmas~ndan anla~~l~yor. Nitekim, kaynaklar, sivil veya asker Selçuklu devlet adamlar~n~n sürdükleri son derece lüks hayat~~ uzun uzun anlat~rlar 28. Anadolu halk~n~n
Mo~ol hâkimiyeti alt~nda bile e~lenceye ne kadar dü~kün oldu~u, bir ara Kayseri'ye kadar gelen M~s~r Memluk Hükümdan Baybars'~n dikkatini çek-mi~ti 29.
Takip edilen ekonomik politikan~n neticesi olarak ~ehir hayat~~ geli~mi~, ~ehirlerin nüfusu çok artm~~t~: Büyük Selçuklu Hükümdan Alâeddin Keyku-bad'~n Konya Surlar~n' yapt~r~rken (1221), komutanlanna söyledi~i sözlere inanmak gerekirse, bu ~ehirde bir milyona yak~n insan ya~~yordu 30.
Yine takip edilen ekonomik politikan~n neticesi olarak, devlet son dere-ce zenginle~mi~ti. Nitekim, gerek Anadolu'dan geçen bat~l~~ din adam~~ Simon de Saint Quintin, gerekse en mufassal yerli Selçuklu kaynaklar~ndan birinin yazar~~ olan ~bn Bibi, halktan ziyade devletin ve ba~~nda bulunan hanedan~n zenginli~inden söz ederler (Bat~l~~ din adam~, büyük koyun sürülerine sahip olan Türkmenlerden de bahseder) 31. Selçuklu Devleti'nin metbüu olan Mo-~ollar Anadolu'da birikmi~~ serveti Azerbaycan'a ta~~makla bitiremediler.
Takip edilen ekonomik politika neticesinde meydana gelen bu zenginlik, Anadolu'da her taraf~~ süsleyen ve görenleri hayretler içinde b~rakan parlak
" Bu hususta bir fikir edinmek için bk. Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan ve Zaman~~ II. Ankara 1983, Selçuklu Kültür Müesseseleri LÜniversiteler, s. 363-412.
27 Ahmet Ya~ar Ocak, Babailer isyan~, ~stanbul 1980, S. 46 (Saltuknâme'ye istinaden). 28 Alâeddin Keykubad ve Zaman~~ adl~~ yak~nda ç~kacak olan eserimize bak~n~z. 28 Bu hususta ad~~ geçen eserimize bak~n~z.
3° Anadolu'da ~ehirler için ~imdilik bk. Cl. Cahen, ad~~ geçen eser, s. 189-202. Ayr~nt~l~~
bilgi için ad~~ geçen yay~mlanacak eserimize bak~n~z.
31 Bu hususta geni~~ bir de~erlendirme için Alâeddin Keykubad ve Zaman~~ adl~~ eserimize
bir Selçuklu medeniyetinin meydana getirilmesinde de ba~l~ca âmil olmu~-tur ".
Sundu~umuz bu k~sa tebli~~ ile Selçuklu ekonomik politikas~~ ve neticeleri için bir ba~lang~ç yapt~k ve ~ematik bir tablo çizmeye çal~~t~k. Bu tebli~, yer yer modern yap~ya sahip Selçuklu ekonomisi üzerinde daha ne kadar çal~~-mak gerekti~ini ortaya koymu~tur san~r~z.
32 ~imdilik Bk. Cl. Cahen, ad~~ geçen eser, s. 347 vd; W-D. Hütteroth, ayn ~~ yer;
