ŠUPPILULIUMAŠ'DAN MUWATALLIŠ''İN MISIR SAVAŞI'NA KADAR ANADOLU* *

Çeviriler:

UPPILULIUMA'DAN MUWATALLfS''~ N MISIR SAVASI'NA KADAR ANADOLU* *

Yazan: A. GÖTZE Çeviren: AYGÜL SÜEL

BÖLÜM XXI(a)* I. HITIT GÜCÜNÜN YENIDEN KURULMASI

Suppiluliuma:s"~n bir veliaht prens ve askeri bir lider olarak devlet i~le-rinde rol oynamaya ba~lad~~~~ zaman Hitit Devleti'nin içinde bulundu~u ~artlar, bir Hitit tarihçisi tarafindan sade fakat etkileyici bir s~ ralama ~eklin-de özetlenmektedir. Tarihçi, her s~n~rda Hatt~~ dü~manlar~n~n sald~rmakta oldu~unu ifade etmektedir. Kuzeydeki Ka:§ka halk~~ esas Ham ülkesini istila etmi~~ ve Nena,4§a'y~~ ele geçirmi~; bizzat ba~kent Hattu§a'y~~ yakarak yerle bir etmi~ti. Güney Bat~'da Arzawa halk~~ a~a~~~ ülkeyi istila etmi~, Tuwanuwa ve LIda'y~~ ele geçirmi~ti. Do~uda Azzi'ler Yukar~~ Ülke'yi istilâ etmi~ler ve a-muha'y~~ ele geçirmi~lerdi. Arawanna'dan (Kuzey Bat~'da) ve l§huwa ve Ar-matana'dan (Güney Do~u'da) daha küçük çapta ak~nlar ya~ma amac~yla ya-p~lm~~, bu ak~nlar, s~ras~yla KaMiya ve Tegarasna ülkelerine ve Kizzuwadna (yani Kapadokya Comanas~) ~ehrine ula~m~~lard~ '. Ba~ka bir deyi~le, Hitit Krall~~~~ dört bir yandan çok ciddi bir ~ekilde s~k~~t~r~larak as~l nüve alan~na döndürülmü~tü. Çevredeki Hitit Krall~~ma ba~l~~ tüm vasaller-yaln~z Suri-ye'dekiler de~il, ayn~~ zamanda Küçük Asya'dakiler de-kaybedilmi~ti.

Suppiluliuma.§, babas~~ Tuthalia'~n krall~~m~n son döneminde, bir veli-aht prens olarak mevcut duruma istikrar kazand~r~n~~t~. Hitit Ordular~n~~ becerikli ve ba~ar~l~~ bir ~ekilde sevketmi~~ ve özellikle Kuzey ve Do~udaki s~n~rlar~~ eski haline çevirmi~ti'. Tahta ç~kt~ktan sonra artan bir gayretle bu faaliyetlerini sürdürmü~tür.

Do~udaki Azzi Ülkesinin yak~ndan takibedilmesi gerekiyordu 3. Bu du-rumda, bu ülkenin (keza Hayaia ad~~ ile de bilinir) Hatti ülkesiyle ili~kisi,

Bu bölümün ilk bask~s~~ 1965 y~l~nda Fasikül 37'de yay~ nlanm~~t~ r.

** A. Götze, Anatolia from Shupp~luliumash to the Egyptien War of Muwatall~ sh, The Cambridge Ancient History Il, chapter XXI (a), ~~ 975.

' G, 2, VI, 28, abv. 6 vd.; I, 2,21 vd. Yukar~da Bölüm XVII, k~s~m IV.

s~rf Hatti'nin menfaati için düzenlenmekle kal~nmayacakt~, ayn~~ zamanda bu i~~ zaten daha o s~ralar prensin akl~nda bulunmas~~ gereken Suriye'deki Hitit etkisinin yeniden kurulmas~nda bir ba~lang~ç olarak da gerekliydi. Ay-r~nt~lar~~ elimizde bulunmayan kral~n Do~u Anadolu'daki seferi (ya da sefer-leri) Haya~a-Azzili Hukkana~~ ve onun kabile reisleriyle antla~ma imzalan-mas~~ ile neticelendi. Bu antla~ma metni bize kadar ula~m~~t~r .

Kaka halk~, Mur~ili~~ l'in o~lu Hantili~~ zaman~nda, Eski Krall~k döne-minde, ilk kez görünmelerinden itibaren, kuzey s~n~r~~ boyunca yer alan bölgeleri durmaks~z~n rahats~z etmi~~ ve az önce zikredilen metinde s~ rala-nan dü~manlar~n en tehlikelisi olmu~tu. Bu insanlar, mutlaka Hititlere bir hayli s~k~nt~~ vermi~~ olmal~d~rlar. Bereket versin örgütlenmeleri oldukça gev~ekti ve aras~ ra ifade edildi~i gibi krall~ k kurumuna sahip de~ildi 5.

Bun-lar~n ekseriyeti domuz çoban~~ ve dokumac~~ oldukBun-lar~ndan 6 Hititler taraf~n-dan küçük görülürlerdi. Bununla birlikte önemli devlet kültlerini özellikle de Nerik ~ehrinde, ciddi bir biçimde sekteye u~ratm~~lar, bu ~ehri ba~kent-ten koparm~~lard~. Suppiluliuma~'dan yar~m as~r kadar önce yaz~lm~~~ Arnu-wanda~~ I ve kraliçesi A~mu-Nikkal'in bir duas~, bunun sorumlu liderlere verdi~i rahats~zl~klar~~ ve s~ k~nt~lar~~ canl~~ bir ~ekilde göstermektedir. Bizzat ba~kent Hattu~a tehlikeli s~n~r alan~~ içerisindeydi ve daha önce belirtildi~i gibi uppiluliuma~~ hüküm sürmeye ba~lad~~~~ zaman henüz sald~r~ya u~ra-m~~t~.

Suppiluliuma:~'~n elimizde bulunan ba~ar~lar-ma ili~kin özetler, daha ön-ce mevcut olan kuzey s~n~ r~n~~ eski haline getirmesi için onun 20 y~l~n~~ ald~-~~ nald~-~~ bildirmektedir 8. Sadece bu savaald~-~~ n süresi (uzunlu~u) bile sarfedilmesi gereken gayreti gösterebilir. Bunlar~ n ba~ar~~ ve ba~ar~s~zl~~~n s~k s~k el de~i~-tirdi~i bir gerilla sava~~~ oldu~undan hemen hemen hiç ~üphemiz yoktur9.

Suriye'de bulunan kral~n uzun süre yoklu~u ve bunu takibeden sürede, Hititlerin anavatanlar~ndaki zay~fl~lclar~~ (güçsüzlükleri), durumu daha da kötüle~tirmi~ti. Bu ~artlar alt~nda Tumanna ~ehrinin Kaska halk~na terkedil-mek zorunda kal~ nmas~~ ve ayn~~ zamanda Pala'daki Hitit askerlerinin, bu

4 §, 1, cilt Il, 103 d.

G, 2,III, 4, ili, 74 vd.; Il, 5, 88 vd.

6 G, I, XXIV, 3, ii, 39; I, 3, 28 vd.

7 G. I, XVII, 20, (bk., G, 6,399 vd.) Yukar~ da 16. sayfaya bak~ n~z. 9 ~, frag. 10-14.

MUWATALLMN MISIR SAVA~~'NA KADAR ANADOLU 865

eyaletin valisi Hutupiyanzd'~n idaresi alt~nda, bulunduklar~~ yeri güç bela koruyabilmeleri ~a~~lacak bir ~ey de~ildi '°.

Küçük Asya'n~n bat~s~n~~ kapsayan Arzawa memleketleri -daha dar an-lamda Arzawa, Mira-Kuwaliya, Hapalla, eha Nehri Ülkesi-~uppiluliumann saltanat döneminin büyük bir bölümünde ba~~ms~zd~lar. Bu en iyi ~ekilde, Arzawal~~ Tarhunda-radu'nun III. Amenofis'le yaz~~mas~~ ve onunla e~it kral-lar aras~nda adet oldu~u üzere evlenme sorunkral-lar~n~~ tart~~abilmesi gerçe~i ile aç~klanabilir". ~üphesiz ki bu durum, uppilulium'~n Arzawa ülkeleri üzerinde hak iddia etmeye çal~~mad~~~~ anlam~na gelmez. Gerçekte de hak iddia ediyordu. Y~ll~klar~na göre oralara sefer yapm~~t~. Muhtemelen bu se-ferin üssü, Hapalla'daki Tuvanuwa idi ". Arzawa'n~n kuzey taraflar~nda bir ülke olan Wilu§a ile ilgili olarak Kukkunng'in idaresindeki Wil~da Suppilu-liuma~'a sad~k kal~rken, Arzawa Ülkesinin (daha dar anlam~yla) isyan etti~i bildirilmektedir. Arzawa ülkesi kaat alt~na al~nd~~ '3. Dolay~s~yla Wilu§a'n~n

Hatti ülkesiyle ortak bir s~n~ra sahip oldu~u aç~kça anla~~lmakta ve de en az~ndan Wil~ga ile Hitit Kral~~ aras~nda ili~kileri düzenleyen bir andla~ma= mutlaka varoldu~u san~lmaktad~r. Ba~ka bir deyi~le Hititler, Kuzey bat~da, Güney Do~uda oldu~undan daha ba~ar~l~~ idiler.

Büyük kral~n Hurri sava~~~ ile iyiden iyiye u~ra~t~~~~ saltanat~= sonlar~-na do~ru, Arzawa ülkeleri yeniden ba~kald~rd~. Güney Arzawa k~sm~~ o za-manlar A~a~~~ Ülke'nin valisi olan Hanuttf§ taraf~ndan korunuyordu '4.

Ku-zey Arzawa k~sm~nda yine Wilu§a yükümlülüklerine sad~k kal~yordu 15. ih-timal ki o tarihte Arzawal~~ Uhha-ziti§ -bu esnada Tarhunda-radu'nun yeri-ne geçmi~~ olmal~- Ahhiyawa ülkesiyle ili~kiler içiyeri-ne girmi~ti.

Bunlardan ikincisi (Ahhiyawa), bu zamandan itibaren tekrar tekrar Hi-titlerin ba~l~ca bat~~ dü~man~~ olarak kar~~m~za ç~kmakta ve bu noktada ta-rihte onlar ilk kez görünmektedir.

Bu ülkenin kimli~inin tart~~~lmas~~ çok az olumlu sonuç vermi~tir 16. Akalarla isim benzerlikleri, onlar~n ba~~ ~ehrini ço~u kez yap~ld~~~~ gibi, Mi-

G, 2, V, 8, ii, 8 vd.; 5, 152 vd. " G, 3,I—G,4, 31; 1,5, 334. '2 ~, 4, frag. 18-2o. '3 ~, I, Cilt II, 42 vd. (k~s~m, 3). '4 G, I, XIX., 22. 's ~, I, cilt II, 42 vd. (k~s~m 4).

16 Seçilmi~~ bibliyografya a~a~~da ilave olarak (s. 931 vd.) bulunmaktad~r.

A. GÖTZE - AYGÜL SÜEL

ken'de aramaya yeterli neden de~ildir. Elimizdeki metinler Küçük Asya'n~n d~~~nda bir yer aramak için bize yeterli bir kan~t vermemektedir. O halde, e~er Ahhiyawa bir Anadolu ülkeslyse bunun yanmadan~n Kuzey-Bat~~ k~s-m~nda bir yerde olaca~~na dair iddialar lehte görülmektedir.

Arzawal~~ Uhha-ziti§, Millawanda ~ehrini ba~~ms~zl~~~n~~ elde etmek için giri~imde bulunmaya ve ayn~~ ~ekilde Ahhiyawa'n~n deste~ini aramaya ikna etmi~tir '7. Kom~u ülke olan Mira ihtimal ki aym zamanlarda huzursuzlan-maya ba~lad~. Mini' Ma§huiluwa§ karde~lerinin yan~nda isyana kat~lma yo-lunda bir öneriyi reddetmi~~ ve sonuç olarak da Hitit saray~na kaçmak zo-runda kalm~~t~r. Orada iyi kar~~lanm~~, kral~n k~z~~ Nuwatti§ ile evlenmi~~ ve ülkesinde tekrar tahta geçece~i vaadini alm~~t~. Bununla birlikte uppilumi-uma:§ bu vaadi yerine getiremiyecek kadar Suriye i~leri ile me~gul bulunu-yordu '8.

Seha-nehri ülkesinde olaylar benzer bir ~ekilde geli~ti. Burada Manapa-Tatta§ karde~leri tarafindan sûrgüne gönderilmi~~ ve Hitit gücünün korudu-~u Karki§a'da bir s~~~nak bulmu~tu ". En sonunda kendi ülkesine geri dön-dü. Miral~~ Ma§huiluwa§, daha sonra ~uppiluliuma§'~n halefi Mur§ili§ tara-findan, bu kral~n Küçük Asya'n~n bu k~sm~ndald Hitit gücünü tekrardan id-dia etti~i dönemde vas~ta olarak kullan~ld~.

Önceleri Tu§ratta'ya, sonralar~~ da M~s~rl~lara, Asurlulara ve Hitit fethi-ne direnmeye çal~~an ba~ka her kuvvete kar~~, Suriye'ye yap~lan sonu gel-meyen seferlerin kral~n olanaklar~n~~ alabildi~ine zay~flatt~~~na ~üphe yoktur. Saltanaun~n sonunda Suriye'nin kesin ~ekilde elinde oldu~u a~ikArd~. Fakat ülkenin içi~leri, gerek siyasi, gerekse dini konular çok hazin bir ~ekilde ih-mal edilmi~ti. Siyasi alanda, krall~~~~ ve kraliçeli~i düzenleyen ülkenin ana tannças~n~n külderi ile bile uygun bir ~ekilde ilgilenilmedi 2°. Kral ölünce, çevredeki bütün ülkeler ba~kald~rd~. Ayaldananlarla ilgili bu listede 2' Arza-wa'dan ba~ka Kizzuwadna (Bu ilgili metnin bir ba~ka kopyas~nda bu ülke-nin ad~~ silinmi~tir ama asl~nda onun halefi bu ülkeyi s~ms~k~~ bir ~ekilde mülkiyetinde tutuyordu.) ve Mitanni (yani bir k~sm~~ Kurtiwaza'ya22 ve

27 G, I, XIV, 15, i, 23 vd.; ~~ II, 5, 36 vd.; cf: 232 vd.

'8 G, I, XIV, _{~~ 5, IV, 38 vd., (bk. ~ ii, 5, 72 vd.); G, I, IV, 4, IV, 56 vd. (bk. ~~ II, 5, 140} vd.).

19 ~~ I, Cilt 11, I vd. (k~s~m I). 2° G, 2, III, 4, I, 16 vd.; §11, 5, 2o vd.

21 G, I, XXIV, 4, Obv. 17; § I, 3, 28 vd. 22 Yukanya bk., s. 19.

MUWATALLI'§'IN MISIR SAVASI'NA KADAR ANADOLU 867

onun torunlarma verilmi~~ olan ülke), ayr~ca Küçük Asya'n~n Kuzey bat~s~n-daki Arawana ve Kalaama, merkezindeki Lukka ve Pita:aaa ve daha da önemlisi kuzeydeki Ka:aka halk~~ bulunmaktad~r.

Halefinin ~mparatorlu~unu güven alt~na alma çabalar~nda kar~~la~t~~~~ s~-lunt~lardan da karar vermek gerekirse, kral~n ölümündeki genel durum onun tahta geçti~i zamandald durumdan daha az ciddi bir durum arzetmi-yordu.

IL MUR ~ L~.S'~N ~ DARES~ NDEK~~ H~T~T ~ MPARATORLU~U

uppiluliuma:a'~~ hemen izleyen halefi o~lu Arnuwandaa' idi 23. Fatihin ölümüyle meydana ç~kan oldukça tehlikeli durum, yeni kralm ciddi ~ekilde hasta olmas~~ ve bu yüzden gerekli olan otoriteyi sa~layamamas~~ nedeniyle daha da kötüle~mi~ti. Suriye -ki Hitiderin dünya liderli~ine ili~kin iddialar~~ buran~n ele geçirilmesine dayan~yordu-do~al olarak son derece kritik tehli-ke noktas~~ idi. Arnuwanda:a, ertehli-kek karde~i Piyaailia'i Karkam~a kral~~ olarak tan~mak için ivedilikle hareket etti ve onu ayn~~ zamanda tuhkantia (Hükü-mette yüksek bir makam) 24 mevkiine tayin etti. Piyaailia'in Toros'un güne-yindeki eyaletlerde Hitit hakimiyetinin temel dire~i oldu~u a~ikard~~ ve bu tarihten itibaren bu zat, ~arre-Kuauh (Huni dilinde) ismiyle tan~nmakta-d~r's. Arnuwanda:s'~n saltanatm~n sadece k~sa süreli olmas~n~n bir ~ans ola-bilece~i dü~üncesinde biraz hakl~~ olunabilir. ~imdi kral olan uppiluliu-ma'n~n küçük o~lu Murailia 26 henüz çok gençti, fakat gücünün tam zirve-sindeydi. Son derece muktedir ve enerjik bir idaresi oldu~unu ispatlam~~t~.

Tahta ç~kt~~~~ zaman A~a~~~ Ülkeler, yani Arzawa topraklar~na do~ru n~n koruyan koruyan Anadolu platosu üzerindeki eyalet, Hanuttia taraf~ndan idare ediliyordu 21. Maalesef Murailia'in tahta ç~lu~~ndan hemen sonra o da öl-mü~tü. Bu (durum), s~n~r üzerinde de tehlikeli bir durumun olu~umuyla sonuçland~; Yeni valiye (ad~~ hala bilinmemektedir)" takviye kuvvetler gön-derilmesiyle bu duruma kar~~, harekete geçildi.

Suriye'de Asurlular taraf~ndan yap~lacak bir müdahaleden korkuluyor-du. Mur-uballiein bir sald~r~~ için tarz de~i~tirmeyi ye~leyece~i beidenebilir-

23 G, 2, III, 4, i, 3 vd., ~ ii, 5, 14, vd., G, 2, XII, 33.

24 G, 2, I, 28; ~ ii, 3, fasikül ~~ /2, ~ ol.

25 _{~~ 1, 4, I 20 Vd.}

26 Bu bölümün geri kalan k~sm~~ için ba~l~ca ~ ii, s'e bk.

'7 G, I, XIX, 29, IV, Il vd.; ~ II, 5, 19.

A. GÖTZE - AYGÜL SÜEL

di. Uygunsuz herhangi bir geli~menin önüne geçmek için Mur§ili§ Karka-m~§ kral~~ olan karde~i Sarre-Ku§uh'un bulundu~u tarafi güçlendirdi. Nu-wanzann komutas~nda bir ba~ka orduyu ona tahsis etti 29. Asur sald~r~s~~ gerçekle~medi. Fakat ~üphesiz, daha önce Kurtiwaza'ya geri verilmi~~ olan Mitanni devleti Asurlulann eline dü~tü. Mur-Uballit'in subarrulann (yani Mitanni'lerin) 3° çok geni~~ ülkesinin ordular~n~~ da~~tt~~~~ iddias~~ oldukça hak-l~~ görülmektedir. Onun büyük kral ünvan~na hak kazanmas~~ bu fetihten dolay~yd~~ 3'.

M~s~r, Hititler ~çin bu durumu daha da s~k~nt~l~~ bir duruma sokmu~~ olabilirdi. Oysa ki, M~s~r hiç bir zaman stratejik bir tablo içine ciddi bir ~e-kilde girmemi~ti. M~s~r'~n, IV. Amenofis'den sonra geli~en iç çeki~melerden ve Horemheb idaresi alt~ndaki restorasyon döneminden sonra dahi henüz yeterince kendisini toparlayamad~~m~~ tahmin etmek daha do~rudur.

Mur§ilinn ilk on y~l~n~n çabalar~, Hitit gücünün esas olarak Küçük As-ya'da tekrardan peki~tirilmesi üzerinde yo~unla~m~~t~. Onun (Mur§ili§) ba~-l~ca hedefi, Arzawa'y~~ (Güney-Bat~~ Küçük Asya) dize getirmekti. Fakat ken-disini bu büyük göreve adayamadan önce arka cephesini güven alt~na alma-s~~ gerekiyordu. Ba~ka bir deyi~le, önce asi ve serke~~ Ka§ka halk~n~~ 32 ceza-land~rmas~~ gerekiyordu. Bu i~, saltanat~n~n ilk iki y~l~~ esnas~nda ba~anld~~ ve hatta hiikümranl~~~n~n üçüncü y~l~n~n bir k~sm~~ da bu i~~ için hasredildi. Ancak o zaman Mur§ili§ Arzawa üzerine bir sald~n için yeterince haz~rl~kl~~ oldu~unu hissetti 33.

Onun ba~l~ca dü~man~~ Arzawal~~ Uhha-ziti§ idi; di~er Arzawa devletle-rinin eksetisini kendi yan~na alm~~t~: Hapalla, Mira, Kuwaliya ve eha Nehri ülkesi. Anla~~ld~~ma göre, t~pk~~ Suppiluliuma:§'~n zaman~nda oldu~u gibi birkere daha Wilu§a Büyük ICral'a sad~k kald~. Fakat Uhha-zitik daha önce-leri Millawanda (belli ki önemli bir merkezdi) ~ehrini, Hititönce-leri terkederek Ahhiyawa kral~= koruyuculu~una ba~vurmas~~ için ikna etmi~ti. Dolay~s~y-la Mur§ili§ taraf~ndan at~Dolay~s~y-lan ilk ad~m MiDolay~s~y-lawanda'ya kar~~~ bir seferdi; Bu da ba~ar~l~~ bir ~ekilde sonuçland~nlm~~t~.

Esas askeri sefer ancak, üçüncü y~lda (Askeri harekat) ba~layabildi. Bu sefer için, Karkam~~~ kral~~ Sarre-Kukth Suriye'den bir kolorduyla Mur§ili§'e

19 G, I, XIV, 16,1, 13 vd.; ~ II, 5, 26 vd. 3° ~ ii, 2, 56 vd.

3' G, 4, 16. 32 ~~ 11,5,22 vd. 33 ~ ii,5, 44 Vd.

MUWATALLI'S''IN MISIR SAVA~I'NA KADAR ANADOLU 869

kat~ld~. Kar~~~ güç Arzawa halk~, Uhha-ziti§'in o~lu taraf~ndan yönetiliyordu; Uhha-zitg komutay~~ Piyama-Inara:s'a emanet etmi~ti. Çünkü kendisinin sa~-l~k durumu iyi de~ildi. Mur§ili§ onu Mtarpa nehri üzerinde Walwa'ya ya-k~n bir muharebede ma~lup etti. Kaçan dü~manlar~~ kovalayan Mur§ili§ Ar-zawa'n~n ba~~ehri olan Apaa'ya girdi. Fakat, Uhha-ziti§'in denizin öbür ta-raf~na kaçm~~~ oldu~unu anlad~.

Bu durum, Mudili§'e u~ra~~lmas~~ gereken iki direnen merkez b~rakm~~~ oluyordu. Bunlar, Arinnanda ve Puranda da~~ kaleleri idi. Birincisi saltanat~-n~n üçüncü y~l~~ sona ermeden zaptedilmi~ti. ~kincisi de bir sonraki y~la kal-mak zorunlulu~unu do~urmu~tu. ~imdilik Hitit Kral~~ Mtarpa nehrine geri çekildi ve orada lu~lamak için ordugah kurdu. Anla~~ld~~~na göre Suriye ki-talan vatan~na dönmü~tü.

Sava~~n yeniden ba~lamas~~ için mevsim elveri~li bir duruma gelince Pu-randa'ya kar~~~ olan nihai sald~r~~ ba~lat~ld~. K~~~ mevsimi esnas~nda Arzawal~~ Uhha-ziti'S ölmü~tü. Fakat o~ullanndan bir di~eri olan Tapalazanauli§, di-renmeyi organize etmi~ti. Teslim olmas~~ istendi~i zaman reddetti ve bir sal-d~r~~ ba~lat~ld~. Bu salsal-d~r~~ çok geçmeden kalenin dü~mesiyle sonuçland~. Ta-palazanauli§ kaçt~~ ve Ahhiyawa Kralfna s~~~nd~. Anla~~ld~~~na göre, Mudili§ kaça~~n geri verilmesi için talepte bulundu ve bu talebi yerine getirildi. E~er gerçek durum böyle ise, Hinder ve Ahhiyawa aras~nda kaçaklann iade edilmesini ön gören maddeleri (~artlar~) içeren bir andla~man~n mevcut ol-du~unu kabul etmeliyiz.

Böylece Mur§ili§ Arzawa'ya kar~~~ muzaffer olarak ç~kt~. Di~er Arzawa devletlerinin beyleri çabuçak bu sonucu de~erlendirdiler ve ba~kaca bir di-renme göstermeksizin teslim oldular. Gerek Hapallal~~ Targa.§nalli§ gerekse Seha nehri ülkeli Manapa-Tatta§ cömertce muamele gördüler ve Hitit va-salleri olarak ülkeleri kendilerine geri verildi. Uzun zamand~r ilgilenilemi-yen Mira meseleleri de Mursili§ vatana dönerken buradan geçti~i s~rada halledilmi~ti. Buran~n yeni yöneticisi Suppiluliama:s'a iltica etti~inden bu ya-na Hititlerle birlikte sava~m~~~ olan Ma:s'huiluwa:s' olacakt~~ 34. O s~rada Maya-na- Mana-pa-Tatta.; 35 ve Targa§nalli§ 36 ile imzalanan andla~malar elimizde bulunmak-tad~r. As~l, Arzawa ülkesiyle ne gibi maddeler (~artlar) kondu~u bilinme-mektedir. Daha sonra bu ülke Hititler tarafinda bulundu~u için, Arzawa

34 ~~ I, I, Cilt. I, 95 vd., (k~s~m 2 vd.).

35 ~~ cilt, ii, I vd.

A. GÖTZE - AYGÜL SÜEL

sülalesinden istekli bir üyenin Mursili§'e bir sadakat yemini etti~i yolundaki varsay~m do~ru görülmektedir.

Be~inci, alt~nc~~ ve muhtemelen ayn~~ ~ekilde yedinci y~llar Kaika s~ n~ r~

n-da kral~n mevcudiyetini gerektirdi 37. Yedinci y_{~l~n ba~lamas~yla birlikte} ha-rekat, Anadolu'nun 1 Izak-Do~u bölgesindeki Azzi-Haya:Sa'ya kayd_{~nld~~ 38.} Orada kral olan Aniya ile kesin bir ~ekilde u~ra~~lmadan önce, ciddi kar ~-~~ kl~ klar ortaya ç~km~-~~t~. Saltanat~= 9. y~l~n~n 39 ba~-~~nda Suriye'den deh~et

verici haberler geliyordu. Nuha§ ülkeleri ve Kinza ba_{~kald~ rm~~t~. ~imdi} Horemheb'in idaresi alt~nda ciddi bir ~ekilde yeniden organize edilen M

~-s~r'~n bu ba~kald~ranlarm arkas~nda oldu~una dair hakl~~ ~üpheler vard~.

Suri-ye'de Hititlerin valisi olan arre-Ku§uh, Ugarit'li Nigrnaddu ile yap_~lan ant-la~may~~ canland~rmak ve ondan askeri yard_{~ m istemek zorunda kald~~ 4°}.

Ayn~~ zamanda Hayaial~~ dü~man, Yukar~~ ülke'yi istila etmi~ti. 1§titina

kasa-bas~n~~ alm~~~ ve Kannuwara'y~~ ku~atm~~t~. Muffilg'in bizzat kendisi, uzun zamand~r geciken dini görevleri yerine getirebilmek için Kummanni'ye git-mek zorunda kald~. Sarre-Ku§uh Suriye'deki düzeni tatmin edici _~ekilde restore etmeye muaffak oldu. öyleki, oray_{~~ b~ rak~ p Kummanni'deki karde~i} büyük krala kat~labildi. Bununla birlikte, orada hastaland_{~~ ve beklenmedik} bir ~ekilde öldü. Onun ölümüyle Mur§ili§ en güçlü yard_{~ mc~ s~ n~~ kaybetti.} Ayn~~ zamanda, tabii olarak Suriye'nin korunmas_{~~ i~ini üzerine alan bu} adam da elinden ç~km~~~ oluyordu.

Onun ölümü (karde~inin) Suriye'de yeni kar~~~kl~klarm bir i~areti olu-yordu. Bundan da daha ciddi olan ~ey, bu olay (karde~inin ölümü) Asur-lular~~ Kargam~§ üzerine sald~rmak üzere harekete geçirdi. Böylece Mudili§ askeri alanda a~~r kararlar vermekle kar~~~ kar~~ya kalm~~t~. Niheyet Nuwan-za's' adl~~ generali Haya:sa cephesinde idareyi ele almak üzere gönderdi ve Inara.§ adl~~ di~er bir generali Kinza ve Nuha:S topraklanyla u_{~ra~mak üzere} görevlendirdi. Bizzat kendisi, F~rat üzerindeki A~tata'ya gitti ve Inara'a dö-nü~ünde kendisiyle bulu~mas~~ için emir verildi. Bulu~tuklar~~ zaman ikisi

birlikte Halep ve Kargam~ a gideceklerdi 4 .

J 7 ~ ii, 5, 76 vd. ~ S § II, 5, 96 vd. 19 ~~ 11, 5, ~~ o8 vd.

4° ~ II, 9, 53 va. ~~ il, 5, I I O Vd.

MUWATALLI'IN MIS1R SAVASINA KADAR ANADOLU 871

Olaylar, plana göre cereyan etti. Suriye'li asiler cezaland~nld~. ~~te Sup-piluliuma.§ döneminde 42 Suriye meselelerinde rol oynam~~~ olan Kinzal~~ Ai-takama bu zamanda öldürülmü~~ oldu. Anla~~ld~~ma göre, o ba~~ms~zl~~~n~~ kazanmak için bir firsat mümkün gördü~ünden ba~kald~rm~~t~. Mamafih o~lu Ari-Te§ub (NIG.BA-Te§§ub) babas~n~n giri~imine kar~~~ ç~kt~~ ve onu katlettirdi. Ari-Te§up galip general taraf~ndan bu s~rada A§tata'ya varm~~~ olan Mursildle kar~~~ kar~~ya gelmek üzere geri ça~r~ld~. Ari-Tesup Kin-za'n~n prensi olarak büyük kral taraf~ndan tekrar tahta getirildi 43. Daha sonra Mursili§ Karkam~~'a gitti ve orada da, ölen karde~i arre-ktduh'un o~-lu ...] -Sarruma'y~~ tahta yerle~tirdi. Ayn~~ zamanda, Telipinu§'un bir o~o~-lu Talmi-Sarruma Halep'te kral yap~lm~~t~ " ~kincisi ile imzalanan antla~ma elimizdedir. Dikkate de~er olan nokta ~udur ki, o zaman Kargamd Aç~kca Suriye'deld Hitit gücünün en önemli merkezi olarak Halep'i ele geçirmi~ti. Kargam~~~ kral~~ adeta bir Suriye valisi gibi rol oynam~~t~".

ihtimal ki, Mursild'in Ugarit kral~~ Niqmepa'n~n makam~n~~ onaylamas~~ bu zamanla~dayd~. Murili

,

Mur§ild, Suriye'de iken Kuzeydeki Nuwanza§ görevini ba~arm~~t~. Yu-kar~~ Ulke'yi istila etmi~~ olan Hayata kral~~ geri çeldlmeye zorlanm~~~ ve Kan-ku~atmas~~ kald~r~lm~~t~. Böylece Haya.§a'ya kar~~~ seferin yolu aç~l-m~~t~. Bununla birlikte, bu da~l~k bölgede herhangi bir ciddi seferin ba~la-mas~~ için mevsim çok geçti. Dolay~s~yla, sadece küçük alanlar yap~lm~~t~~ ve daha geni~~ bir sefer gelecek ilkbahar için haz~rland~~ 47. IG.al~n 'o. y~l~~ Haya-§a dize getirilmeden geçmi~ti 48. Her ne kadar HayaHaya-§a'n~n fiilen boyun e~-mesi ~~ ~ . y~l~ndan önce vuku bulmam~~sa da Büyük Kral yeniden otoritesini sa~lama görevini 10. y~l~n sonunda tamamlam~~~ olarak sayabilirdi. "10 y~ll~k anneller" diye bilinen yaz~lar, olaylar~~ bu ~ekilde tan~mlamaktad~r 49.

Bk., yukar~da s. 15 vd. 43 _{~ li,5, 120 vd.} §11, 5, 124 vd. 45 _{~ ii, Il, 8o vd.} 46 ~~ Il, 9, 59 vd. 47 ~~ 11, S, ~~ 24 vd. 48 ~~ Il, 5, ~~ 3o vd. 49 G, I, III, 4; ~ ii, 5, 14 vd.

A. GÖTZE - AYGÜL SÜEL

Mur§ilirin kazanm~~~ oldu~u mevkii sürdürmek için saltanat~n~n geri kalan süresi boyunca fas~las~z çabalar sarfetmekten kurtuldu~unu sanmak yanl~~~ olacakt~r. Asl~nda saltanat~n~n 12. y~l~nda Arzawa ülkelerinde yeni bir ayaklanman~n ortaya ç~kt~~~~ bilinmektedir. Bu ayaklanma E. GALKUR (Hi-titçe okunu~u bilinmemektedir)s° adl~~ bir ki~i taraf~ndan ba~lat~lm~~t~r. Bu ki~i hakk~nda herhangi fazla bir ~ey bilinmemektedir. Fakat pekala bu ki~i, Piyama-Inara§ ve Uhha-Zitirin bir halefi olabilirdi. Mira-Kuwaliyal~~ Ma§hu-iluwar~n bu i~te pay~~ oldu~u görüldü ve Mur§ili§ cezaland~nc~~ seferi bizzat üzerine ald~~~nda ülkeden kaçmak zorunda kald~. Babas~n~n ilk derebeyli~i münasebetiyle veliaht prens olarak atanm~~~ olan evlatl~~~~ Kupanta-Inara.§ onun halefi oldu. Onunla imzalanan antla~man~n metni bilinmektedir '.

Büyük bir ihtimalle, yine burada daha önce oldu~u gibi 52 Ahhiyawa kral~~ bu i~lerin arka plan~nda sinsi bir rol oynam~~t~. Kesin olan bir ~ey var-d~~ o da Hatt~~ ülkesinin büyük kral~na kendisini e~it gibi say~yordu. ~u da gözden uzak tutulamazd~~ ki Ahhiyawa'n~n gücü gittikçe kuvvetlenmektey-di. Bu durum genel manzaran~n anla~~lmas~~ için önemlidir. Çünkü bu tarih-ten itibaren Hitit krallan bat~da da geli~melere kar~~~ tetikte olmak zorunda olduklar~n~~ göstermektedir. Sanki M~s~r ve Asur ülkeleri üzerinde gözleri-nin devaml~~ bulunmas~~ yetmiyormu~~ gibi bir de bu s~k~nt~~ ç~km~~t~!

F~rat s~n~r~~ yat~~m~~~ olmaktan uzakt~. Asurlardan gelen bask~~ devam ediyordu ve onlar~n eski Mitanni bölgesinin büyük bir k~sm~n~~ fethetme te-~ebbüsleri hafiflemeden devam ediyordu. Mur§fliS'in daha önce babas~ n~n giri~ti~i dünya politikas~ndaki rolünü devam ettirmekten ba~ka çaresi yok-tu. Eskiden oldu~u gibi, bu i~~ için gerekli olan sorumlulu~un büyük bir k~sm~~ ~imdi, Karkarn~r~n idarecisi olarak arre-ku§uh'un di~er bir o~lu olan Sahurunuwa.ra dü~üyordu.

Sadakatlanndan tamamiyle emin olmad~~~~ için Büyük Kral'~n Suriye'de-ki vasallerinin gücünü sanSuriye'de-ki birazc~k k~smaya meyli oldu~u farkediliyordu. Nigmepa'n~n kontrolünde olan topraklar~~ yar~ya bölen, Siyannfnin Uga-rieten aynl~~~, Hitit Halcan~~ taraf~ndan tan~nd~~ ve Siyanni Kargam~rtan de-netim alt~na al~nd~~ 53. Bargal~~ Abiratta§ Nuhas Ülkesine kar~~~ Yaruwanda ~ehrine ili~kin eski isteklerini tekrardan ileri sürdü~ünde durum, bir önce-kinin lehinde çöze~mlendi. Bu suretle Bargal~~ Abiratta§, Nuha§ Nuhar~n

5° ~~ I, I, cilt I, I 28 vd. 5' § I, I, cilt I, vd. 52 BE, yukanda s. 119. 53 § II, 9, 7 vd.

MUWATALLI'IN MIS1R SAVASISA KADAR ANADOLU 873

Hitit kral~na kar~~~ ayakland~~~~ zaman krala yapt~~~~ destekten dolay~~ müka-fatland~nlm~~t~~ 54. Hititler f~rsatlar do~du~u zaman parçala ve yönet politi-kas~na s~k~ca ba~l~yd~lar.

Ülkenin daha da güneyinde Amurru, Hitit hakimiyetinin ba~~ temsilcisi haline gelmi~ti. Asl~nda, bir zamanlar zaptedilmez bir ki~i olan Aziru ~imdi ya~ca epeyce ilerlemi~~ ve Nuha.§ ve Kinza isyan etti~i zaman sadakat yemi-nine 55 ba~l~~ kalm~~t~. Bu gerçek, Mursili§ için bir tatmin kayna~~~ te~kil et-mi~~ olmal~d~r. Mudili§ Amurru ile olan dostlu~unu Aziru'nun o~lu °U-Tesup'u Aziru'nun halefi olarak yerle~tirmekle yenilemi~~ ve bundan da he-men sonra torunu Tuppi-Te§up'u halef olarak kabul etmi~ti 56.

Her ne kadar, özel bir ~ekilde kan~tlanmam~~sa da Mur§ili§'in bizzat kendisinin Kuzey Mezopotamya'da bir ba~ka sefere ç~kt~~~~ veya en az~ndan generallerinden birini oraya gönderdi~i oldukça ihtimal dahilindedir. Onun Hitit taht~nda halefi olan Muwatalli, Mitanni'yi yasal ülkelerinden biri ola-rak saymaktad~r. Bu ülkenin daha önceki saltanat zaman~nda, Asurlulardan tekrardan kazan~ld~~~~ anla~~lmaktad~r.

Mudili§'in daha sonraki y~llanyla ilgili elimizde bulunan y~ll~ldar~-ne yaz~k ki tam de~ildir 87, herhangi bir yerde büyük çapta askeri bir harekat-tan bahsetmez. Bu kay~tlar bitmek tükenmek bilmeyen Kaska s~n~r~~ üzerine yap~lan gerilla sava~lann~~ oldukça detayl~~ bir ~ekilde anlatrnaktad~r. Bu se-fener kral için al~~~la gelmi~~ cinsteydi ve asl~nda polisiye hareketler olarak özellik ta~~yorlard~. ~ayet kraliyet annellerinde bunlara oldukça fazla yer verilmi~se bunun sebebi rapor edilecek daha önemi haiz bir ~eyin olmad~-~~n~~ göstermektedir. Daha sonra tüm Kaska s~ n~r~~ boyunca s~ k~~ bir askeri kontrolün tesis edildi~ini görüyoruz. Bu gerçek bir limes oluyordu°. Bunu ilk önce kimin yapt~~~n~~ bilmiyoruz fakat Mursilis'in zaman~ndan itibaren, ileriye do~ru bu plan oldukça ba~ar~l~~ bir ~ekilde çal~~m~~~ oldu~u için bun-dan da bu i~i ba~latan~n Mur§ili§ oldu~u anlam~n~~ ç~karabiliriz.

Mudili§, uzun saltanat~~ boyunca babas~ndan miras ald~~~~ imparatorlu~u sa~lam bir ~ekilde organize etmeyi ba~arm~~t~r. Suppiluliuma.Ç~n zaman~nda oldu~u gibi, ülke güneyde Lübnan ve F~rat'tan tutunuz, kuzeyde Pontus

" ~~ Il, _{4, t9vd4 ~ II,J.} $5 1, 1, cilt 1,1 vd.

o ~~ 1,1, cilt 1, 1 vd., (K~s~m 3 vd.) $7 _{~~ Il. 5. 1-16}

A. GÖTZE • AYGÜL SÜEL

da~lar~ na ve bat~da küçük Asya'ya kadar ula~~yordu. Asl~ nda tam anlam~yla bu bir k~tasal güçtü ve tabiri caizse denize tesadüfen ula~m~~t~~ ve kesinlikle bundan da öteye uzanmam~~t~. Olumsuz bir gerçek olarak vurgulanmas~~ gereken nokta ise, K~br~s Adas~'n~n -o zaman Alasiyas9 olarak biliniyordu-Hitit krall~~~ n~ n bir parças~ n~~ olu~turmamas~yd~. K~br~s krallar] IV. Amenofis ile ba~~ms~z yöneticiler olarak yaz~~m~~lard~~ ve buras~, hayatlar~~ tehlikede oldu~unda ana karadan kaçmak zorunda kalanlar için s~~~nacaklar~~ bir mer-ci haline gelmi~ti.

Mur§iliFin idaresi alt~ ndaki Hitit imparatorlu~unun iç i~leri hakk~nda pek az bilgiye sahibiz. Kayda de~er bir nokta uppilulium'~ n son kraliçesi Tawannanna4 ile z~ tla~mas~d~r. Bu kraliçe, kocas~n~n ölümünden sonra da ya~am~~t~~ ve izleyen saltanat~n ilk döneminde de kraliçe olarak saltanat sü-rüyordu. Bu kraliçe çe~itli suçlarla itham ediliyordu, özellikle de, genç kra-l~n kar~s~n~n kara büyü ile öldürülmesine neden olmakla suçlan~-yordu. Bu olay, tanr~sal öfkenin ve bunun sebep oldu~u felaketlerin neden-lerini ortaya ç~karmay~~ isteyen dualarda zikredilmektedir6°. Tawannanna'a kar~~~ al~nan tedbirlerin tamamiyle hukuki olup olmad~~~na dair bir tak~m ~üpheler oldu~u anla~~ lmaktad~ r. Bu olay~ n bir tak~ m politik oyunlar~~ vard~. Çünkü Tawannanna; asl~nda bir Babil prensesiydi 6'.

Mudilg'in saltanat~= kronolojisi hakk~nda söylenecek bir söz daha vard~r. Bu idarenin ba~lang~c~, a~a~~~ yukar~~ onun babas~~ uppiluliuma:s'~n ölümü ile ba~lamaktad~r. Bu ölüm olay~~ da Tutankha~nun (c. 13,52)'un ölü-münden birkaç y~l sonra, yani a~a~~~ yukar~~ 1346 y~l~nda meydana gelmi~- ti 62. _{m r§ili§'in annallerinin elimizde kalan k~s~mlar~, onun saltanat~= 22}

y~ldan daha fazla-ve herhalde bundan çok fazlas~n~~ de~il-kapsad~~~~ tahmini hakl~~ ç~karmaktad~r. ~ayet, bu idarenin 25 y~l kadar bir süre devam etti~ini

tahmin edersek, onun bitimi olarak a~a~~~ yukar~~ 1320'lere ya da bundan bir kaç y~l öncesine ula~~r~z. Firavun Sethos l'in Suriye seferi, MursilWin salta-nat~= tam sonlar~na ya da o~lu Muwatallg'in az önce halef oldu~u zama-na tesadüf edebilir.

59 G, 4, 33-39-

6° _{~ ii, 6, cilt I, 12 vd.; Il, 8, ~ o~~ vd.} Bk. yukanda s. 13.

MUNVNIALLIS'IN MISIR SAVA~I'NA KADAR ANADOLU 875

III. MUWATALIS'IN HAKIMIYETI ALTINDA KÜÇÜK ASYA Muvvatalli'in saltanat~~ zaman~na ait elimizde bulunan kaynaklar ol-dukça azd~r. Üstelik bunlar~n ço~u krala kar~~~ tarafs~z de~ildir. Bildi~imiz çok az ~eyin büyük k~sm~~ küçük karde~i ve rakibi olan Hattu§ili§'in metin-lerinden denenmesi gerekmektedir63. Bu metinler Hattuilli§'in, karde~inin sahip oldu~u mevidi ile ba~da~amayacak kadar ~ahsi h~rslar~~ oldu~unun çok aç~k bir delilidir. Böylece, derlenen bilgiler Muwatalli;'e kar~~~ adil olmaya-cakt~r. En az~ndan kral~n ba~ar~larm~~ küçümseyen ve küçük karde~in ba~ar~-larm~~ gereksiz ~ekilde vurgulayan tek yönlü bir tablo çizmektedir.

Ba~lang~çta karde~ler aras~ndaki ili~kiler samimiydi. Muwatalli; kral olur olmaz karde~ini ba~kumandan (GAL MESS.E-DI) tayin etmekle kalma-y~ p ayn~~ zamanda Hitit Ordular~n~n mara~ali yapt~. Ayr~ca onu önemli §a-muha kasabas~ n~~ da içine alan Yukar~~ Ülke'nin Valisi tayin etmi~tir. Bu gö-revi ile Hattusiffi" bir önceki ba~kumandan olan Zida'In o~lu eski kral~n ku-zeni Arma-Tatta:s'~n yerini alm~~~ oluyordu. Prensin emrine verilen yetkiler normalin oldukça üstündeydi. Bu durumda, dü~manlar~n~n özellikle Arma-Tatta:s' ve arkada~lar~n~~ k~skançl~ldarm~n artmas~~ ve onu kral~n gözünde kü-çük dü~ürmeleri hayret edilecek bir ~ey de~ildir. Bu dü~manlar, Hattu§i-li§'in ihtirasl~~ planlar haz~rlad~~~n~, gerçekte de Hatt~~ ülkesinde kendisini kral yapmak için emeller besledi~ini iddia ettiler. Bu gibi suçlamalardan gerçek pay~~ ne olursa olsun Muwatalli§ karde~ine güvendi ve bu iddialar~, kötü niyetli iftiralar olarak reddetti.

Hitit Ordular~= ba~kumandan~~ olarak HattuWi§, karde~i ad~na, ço~u hem savunma hem de sald~r~~ nitelikli say~s~z seferler yönetti~ini iddia et-mektedir. Bu askeri faaliyetler hakk~nda özel hiç bir ~ey bilinmeet-mektedir. Fakat görebildi~imiz kadar~yla bunlar Hattu§ilinn Vali olarak bulundu~u kuzey s~n~r sahas~yla sm~rlanm~~t~r. Daha sonra, Muwatallin saltanat~~ s~ra-s~nda, büyük kral bizzat kendisi Arzawa Ülkelerine bir sefer düzenledi~i s~-ralarda, karde~i çabalar~n~~ Ka ka halk~~ üzerinde yo~unla~t~rmak zorunda kald~. Tahmin edilebilece~i gibi, kral~n yoklu~u KaMcillar~~ ciddi ak~nlar yap-malar~~ için Ic~~k~rtt~. Hattu§ili§ yapmak zorunda kald~~~~ on y~ll~k sava~tan bahsetmektedir. Her ne kadar ayn~~ anda etkilenen bölge her zaman küçük çapta kalm~~~ ise de, asi kom~ular~n sonu gelmeyen sald~r~lar~na devam et-tilderine inanmam~za her türlü sebep vard~r. Kaka Sava~~~ diye bilinen bu

A. GCTIZE • AYGÜL SÜEL

sava~~ bir dizi rahats~z edici küçük çapl_{~~ ak~nlar ile kar~~~ ak~nlardan ba~ka} bir ~ey olamaz.

Arzawa'ya kar~~, kral~n seferi hakk~ndaki aynnulardan da bilgimiz yok- tur. Fakat en az~ndan bunun sonuçlar~ndan biraz~n~~ O zaman- lar, Arzawa ülkeleri tabiri 4 prensli~i kaps~yordu. Esas Arzawa, Mira-Kuwa-liya, Hapalla ve Wilusa. Sonunda, onlar~n dördünün de Hititlere ba~~ml~~ olarak kald~klar~, yöneticilerinin de büyük kral~n vasalleri olduklar~~ anla~~l-maktad~r65. Arzawa kral~, Piyama-Inara§, muhtemelen ya Mur§ili§'e kar~~~ sava~an ayn~~ ~ah~sd~r ya da ayn~~ sülalenin daha genç bir üyesidir. Mira-Ku-waliya'da krall~k hala, Murkli§ taraf~ndan tahta getirilmi~~ olan Kupanta-Ina-rar~n elindeydi. Hapalla'da Ura-Hattu§a:s' adl~~ bir idareci görmekteyiz. Wilu-§a'da ise, Muwataili tahta Alaldandu§'u getirmi~ti. O zaman yaz~lan gele-neksel antla~ma bize kadar ula~m~~t~r". Seha nehri ülkesi art~k bir Arzawa ülkesi olarak say~lmamaktad~r. Onun hukuki statüsü bu s~rada de~i~mi~~ ol-mal~yd~. Mur§ili§'in bir yasal' olan Manapa-Tatta§, Muwatalli§ kral oldu~u zaman burada kontrolü elinde bulundurmaktayd~. O, öldü~ü zaman, o~lu Makuri§ onun yerini ald~~ ve büyük kral luzkarde~ini onunla evlendirdi67. Böylece, Hitit topraklar~na kom~u olan en önemli ülkelerin hakimiyeti ta-mamland~.

Kuzey s~n~nnda, hatta Arzawa seferinin ba~ar~l~~ bir ~ekilde sonuçland~-nlmas~ndan sonra bile meseleler halledilmi~~ say~lm~yordu. Ka.§ka, tehlikeli sald~r~lar yapm~~~ olmal~yd~. Çünkü, askeri güçlerden bo~alulm~~~ olmas~na ra~men Hattukli§'in Ka.§Ica halk~~ üzerinde önemli bir zafer kazand~~~n~~ id-dia etti~i Kahha epey güneyde yer almaktad~r. Onun ifadesine göre, Pi§hu-ru kasabas~ndan gelen (ba~lat~lan) tehlikeli bir sald~r~y~~ püskürtmeye muaf-fak oldu.

Bütün bunlar devam ederken Muwatalli§, Suriye üzerine büyük bir sa-va~~ için haz~rlanmaya ba~lad~. Daha sonra i~aret edilece~i gibi69 19. sülale Firavunlan taraf~ndan yeniden organize edilen M~s~r bu yerlerdeki gelenek-sel hakimiyet politikas~n~~ yeniden tekrarlay~nca güneyde sava~~ kaç~n~lmaz hale geldi. Bu s~nav~n hayati bir s~nav oldu~unu Muwatalli§ önceden gör-

64 I, I, Cilt II, 42 vd. (k~s~m 6) 65 § I, I, yol. Il, 42 vd. (k~s~m I 7) 66 § I, I, cilt II 42 vd. 61 G, I, XXIII, 3,1,11, 14 vd. (Bk. § III, 3). ~~ III, I, 16 vd. 69 A~a~~da, Bölüm XXIV, k~s~m I.

MUWA1ALLI§'~N MISIR SAVA~I'NA KADAR ANADOLU 877

mü~tü. Ak~ll~~ bir stratejist olan bu ki~i, dolay~s~yla mümkün oldu~u kadar çok askeri gücü toplamak zorunda kald~. Kafas~nda bu gaye ile Ka:§ka s~n~r~~ boyunca halen mevcut olan geni~~ tahkimat sisteminin kuvvetlendirilmesi gere~ini gördü. Bunun sonucunda askerlerinin ço~unu bu bölgeden geriye çekebilirdi. Bir ihtiyat tedbiri olarak ba~~ehrini s~n~ra çok yak~n olarak gö-rülen Hattu§a'dan Tatta:s'a'ya nakletti. Devlet tannlann~~ ve ayn~~ zamanda kraliyet ailesinin atalar~n~n ruhlann~~ güvenlik maksad~yla buraya getirtti. Kuzeyde Hattu§ili§ kumandan olarak b~rak~ld~. Hattu§ili§'in ~imdiye kadar yönetmi~~ oldu~u topraklara Pala ve Tumanna'y~~ da içine alan tüm s~n~r böl-gesi-buras~~ büyük ölçüde tahrip edilmi~~ ve halk~~ bo~alt~lm~~t~- ilave edildi. Bundan ba~ka, önemli bir kült merkezi olan Zippalanda'n~n dahil oldu~u Hakpi§ bölgesinde kral yap~ld~. Zippalanda, Arinna'n~n Güne~~ Tannças~n~n o~lu olarak çok sayg~~ gören (kutsanan) bir firtma tanns~~ için kutsal bir ka-saba idi. Evvelce de çok önemli olan Hattu§iliFin gücü, bu ~ekilde ~imdi daha da artm~~t~. Ve ~üphesiz Hatti ülkesinde ~imdi en güçlü bir insand~~ ve bizzat kraldan sonra ikinci adam oluyordu. Suriye seferinden sonra-burada Hattu§ili§ bu olay için kendi eyaletinden toplanm~~~ olan ordunun askeri kumandan~~ olarak görev ald~-Lawazantiya'n~n yerli kral~~ Bentib§arre'nin k~z~~ Pudu-Heba ile evlenmesiyle prestili daha da artt~~

".

Hattu~ili§ ~üphesiz h~rsl~~ bir ki~i idi. Uhdesinde toplad~~~~ güçler daha küçük çapta bir adam~~ kötü ~eyler yapmaya cezbedebilirdi. Böylece, hemen sonra iç çeki~melere yol açan bir durum yarat~lm~~~ oluyordu.

B~BL~YOGRAFYA

G. GENEL

I. Berlin, Staatliche Museen, Vorderasiatische Abteilung. Keilschnfturkun-

den aus Boghazköi I-XXXII. Berlin, 1921-42.

Deutsche Orient-Gesellschaft. Keilschn:fttexte aus Baghazköi (K.Bo.): 1-IV — Wissenschaftliche Veröffendichung 30. Leipzig, 1916-23; V-VI— idem 36, Leipzig, 1921; VII-XII, XIV — idem 68-70, 72, 73, 77, 79, Berlin, ~~ 954-63.

Götze, A. Verstreute Boghazköi-Texte (V.Bo.T.). Marburg/Lahn, 193o. + Knudtzon, J.A. Die El-Amama Tafeln (V.A.B.2). 2 vols. Leipzig, 1915.

Messerschmidt, L and Schroeder, O. _{Keilschrifttexte aus Ass~~r}

historisc-hen Inhalts, 2. vols, Leipzig, 19 I 1-22.

Pritchard, J.B. (ed.). Ancient Near Easter!) Texts Relating to the Old Testa-ment (Ed.2). Princeton, 1955.

I. HITIT GÜCÜNÜN YENIDEN KURULMASI

t. Friedrich, J. Staatsvertröge des Hatti-Reiches in hethitischer Sprache. 2 vols.

(M.V. Al. G. 31 and 34/1). Leipzig, 1926 and 1930.

2. Goetze; A. Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography

(yas.

3. Gurney, O.R. Hittite Prayers of Mursili Il. In Ann. Arch. Anthr. 27 (1940).

4. Güterbock, H.G. The Deeds of Suppiluliuma as told by his son, Mursi-li IL" In F.C.S. to (1956), 41 fE, 107 ff.

5. Rost, L. Die ausserhalb von Bo~azköy gefundenen hethitischen Briefe.' In Mitt. Inst. Or. 4 (1956), 328 ff.

Il. MURSILISIN IDARES~NDEKI HITIT IMPARATORLU~U t. Cavaignac, E. l'affaire de laruvatta'. In R.H.A. fasc. 6 ( t 932), 189 ff.

Ebeling, E., Meissner, B. and Weidner, E. F. Die Inschnfieb de altassyrisc-hen Könige (Altorientalische Bibliothek, l). Leipzig, 1926.

Forrer, E. Forschungen 1/1,1/2, II/I. Erkner bei Berlin, 1926-9.

+ Friedrich, J. Aus dem hethitischen Schrifttum, I (Alte Or.24/3). Leipzig, 1925.

5. Götze, A. Die Annalen des Mursilis (M.V. Ae. G.38). Leipzig, 1933.

6. Güterbock, H.G. Siegel aus Bogazköy, I, II. Arch. f Or. Beihefte 5 (1940) and 7 (1942).

880 A. GÖTZE - AYGÜL SÜEL

Klengel, H. Der Schiedsspruch des Mur§ili II. hinsichtlich Barga....' In

Or. n.s. 32 (1963), 32 ff.

Laroche, E. Documents hieroglyphiques hitites provenants du palais d'Ugarit'. In Ugaritica, III (— Mission de Ras Shamra, VIII) (1956), 97 ff.

Nougayrol, J. Textes accadiens de Archives sud (Le palais royal d'Ugarit, IV = Mission de Ras Shamra, IX). Paris, 1956.

Schuler, E. von. Hethitische Dienstanweisungen fiir höhere Hof-und Staats-beamte, Arch. I Or. Beiheft io (1957).

i. Weidner, E.F. Politische Dokumente aus Kleinasien (Bo. Stu.. 8). _Leipzig,

1923.

III. MUWATALLI ~N HAKIMIYET' ALTINDA KÜÇÜK ASYA

~.

Pa-ralleltexten (M.V. At. G. 1924/3). Leipzig, 1925.

Götze, A. Neue Bruchstücke zum Grossen Text des Hattusilis und den Pa-ralleltexten (M V. At. G. 1929/2). Leipzig, 1930.

Szemerenyi, O. 'Vertrag des Hethiterkönigs Tudhalija IV mit Istarmu-wa von Amurru (K.U.B.XX///, /). In Acta Soc. Hungaricae Orientalis, 9 (1945), 113 ff.

IV. EK: AHHIYAWA SORUNU

Forrer, E. Die Griechen in den Boghazköi-Texten'. In 0.L.Z. 1924, I 13 ff.

Forrer, E. Worhomerische Griechen in den Keilschrifttexten von Bog-hazköy, In M.D.O.G. 63 (1924), I ff.

Friedrich, J. "Werden in den hethitischen Keilschrifttexten die Griec-hen erlint?' In K.F. I (1927), 87 ff.

Forrer, E. Für die Griechen in den Boghazköi-Inschriften.' In K.F. I

(1929), 252 ff.

Sommer, F. Die Ahhijava-Urkunden (Abh. München, n. F. 6). München, 1932.

Sommer, F. Ahhijavafrage und Sprachwissenschafts (Abh.

9). München, 1934.

Götze, A. Review of Sommer, Die Ahhijava-Urkunden. (1934), 1 77 ff:

Schacherrneyer, F. Hethiter und Achüer (M.A.O.G. lx,

1935.

Güterbock, H.G. Neue Ahhijava-Texte'. In Z.A. 43 (1936), 321 ff.

München, n. F. In Gnomon, io

MUWATALL'iN MISIR SAVASPNA KADAR ANADOLU 881 ~~ o. Sommer, F. `Ahhijava und kem n Ende'. In Indogerm. Forsch. 55 (1937),

~~ 69 ff.

~~ I. Cavaignac, E. 'La question hittite-achenne d'apr6 les dernires publi-cations.' In B.C.H. 70 (1946), 58 ff.

I 2. Volkl, K. `Achchijawa'. In N.C. 4 (1952), 329 ff. ~~ 3. Dussaud, R. PrOydiens, Hittites et Achiens. Paris, 1953.

Schachermeyr, F. `Zur Frage der Lokalisierung von Achiawa'. In Minoi-ca-Festschnft Sundwall (1958), 365 ff.

Garstang, John and Gurney, O.R. The Geography of the Hittite Empire. Occasional Publications of the British Institute of Archacologyat Anka-ra, no. 5. London, 1959.

Huxley, G. Achatans and Hittites. Oxford, ~~ 96o.

Page, D.L. History and the Homeric Riad. Berkeley, 1959; Cambridge, 1963.