Ebu Ubeyde'nin Mecazü'l-Kur'an'ına Yönelik Bazı Eleştiriler

SARKiYAT ARASTIRMALARI DERGiSi

JOURNAL OF ORIENTAL STUDIES

Adnan Karaismailoglu.

Mesnevi' de "Ben" ve "Sen" Tammlamas1

Nimet Ydd1rim

Fars Edebiyatmda Rabsiyye ve Sekvaiyye III

~adiAydm

Turk Edebiyati'nda Fars9a Divan ve Divan9eler

..

Necip Fazd Duru.

YIL: IV

SAYI: 15

GUZ 2004

Tfukiye Universitelerinde Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin Eserleri ve

Mevlevilikle ilgili

Yap1lm1~

Doktora ve Yuksek Lisans

<;ah~malan

Nu.riye Bilik

Nasreddin Roca F1kralannm Pakistan'daki Nasreddin Roca

F1kralanyla Mukayesi

Ali

Bu.lu.t

Ebu Ubeyde'nin Mecazii'l-Kur'an'ma Yonelik Baz1

Ele~tiriler

Ramazan Altmay

islam Mizahmm Ortaya

<;1k1~1

ve ilk Omekleri I

Avram Galanti/Nu.rettin Ceviz-Mu.sa Yildiz

EBU lJBEYDE

1

Ni:N

_{J\IBClZfJ'L-K.tJR'}

~;\N°'INA

_{YONELIK BAZI}

ELE$Ti:RiLER

Ali Butuf

Ozet: Bu makalenin amac1 h. II. yy.da ya§aim~ dilcilerden Ebfl ln1eyde'nin, ilk Gari:bii'l-Ku:r'an'lardan kabul edilen Mecazli'l-Kur'an adh eserine y6nelik baZl. ele§tirileri:n incele11mesid:ir. Makaleye Garlbii'l-Kur'an literatlni'miin or-taya 9~ seyriyle ilgili klsa bir giri;de ba§lamm.§, daha soma MedizG'l-Kur'tin teriminden bahsedilrni§, Ebu Ubeyde'nin biyogrnfisi sunulrnu§ ve son olar~ <la Ivfecazu'l-Kur'arra yonelik ele;;tiriler ele aluun~tn~

Anabtar Kelimeler: Ebu Ubeyde, MedL ... 7ti'l-Kur'an,

Some Critiques in Relation to Abu Ubayda

Summary: TI1e a:i:m of this mticle is to examine some critiques in relation to the 1vfecazu'l-Qoran vvhich was accepted as one of the :first Ga.ri.bu'l-Qoran belonged to Abu Ubayda who lived in the ninth century and one of the most influential linguists of his time. This article includes the history of emerging of the literature of Garibu'l-Qora:n, later it explains the concept of l\·iecazu'l-Qoran and lastly it discusses some critiques oriented to the Mecazu'l-l\·iecazu'l-Qoran. Keyw'o.nfa: Abu Ubayda, Meciizu'l-Qoran

"' Dr., O:ndok.-uz May1s Dniversitesi Ilahiyat Fakiiltesi Arap Dili ve Belagat1 A.nab.ilin1 Dall (e-posta: alibulut@~omu.edu.tr)

Giri~

A.rap dilinde ilk filolojik faaliyetler Kur'an-1 Kenm'in dogru 01..11runas1 ve anla:;;1hnas1 gayesine bagh olarak dogmu§tLl. Erneviler ve daha sonra Ab-basiler doneminde, islam fetihlerinin artmas1 neticesinde rniisliiman Araplar, farkh din, dil ve ldilfurlere mensup rnilletlerle kar:;;1la;;;t1lar. Bunlardan bir-9oklan islarn'a girip Kur'an ok-uma ve Arap9a konU:<;ma gayreti i9inde ol-mu:;;lardl. Sonu9ta Arap clilinde Jahn diye tab:ir edilen bozulrnalar ortaya 9Jk-n11~il.

Fetihler neticesinde yaygmla.?an Jahn, sadece diger rnilletlerle snurh ka]may1p Araplar'a da sirayet etrni§, konu:;;ma dilinin yanmda Kur'iin ok-ur-ken dahi yanli~ okumalar ortaya 9Iknn.?tL Bu kotii gidi:;;atm oniinii alrnak i9in, ilk olarak Ebu'l-Esved ed-Diieli (68/688) tarafmdan Kur'an'm okunmas1m kolayla:;;tmnak ve hatah oh1yu;;;u engellemek ii;in hareke yerine ge9en birta-k1m nol.ialar komnu:;;tu. Bu faaliyet bir9ok kaynal.ia nahiv ilminin ilk adum

olarak zikredilir. 1

Ebu'l-Esved'den soma da Nasr b. Asnn (89/708)2 ve Yahyft b. Ya'rner (129/746)3 §ekil olarak birbirine benzer harflere nokialar koyarlar. Ebu'l-Esved'le ba~lay1p Nasr b. As1rn ve Yahya b. Ya'mer gibi ~ahsiyetlerle devarn eden Kur'iin'la i1._gili bu filolojik 9al1§malar, Halil b. Ahmed''le (175/791) ol-gunluguna eri§lni§tir. <:;iinlii o, Ebu'l-Esved':in koydugu 1101..ialardan ibaret ilk harekeler yerine bugiinki.i., fetha. zamme ve kesray1 bulmU:<;; tenvin, hemze, §edde, revm ve i§mam gibi imla i§aretleri i9in de ilk defa olarak yine

kii9iik ve klsaltilm~ harfleri k'Ullannu§tlt. 4

Dilcilerin Kur'an'la ilgili frialiyetleri, sadece nolialama ve harekeleme ile suurh kalrnarni:;;hr. Oze11ikle de h. IL asrrdan itibaren dikiler, yogun b:ir filolojik foaliyete giii§1ni?ler; her biri Km' an 'm ayn bir yoniine agrrhk veren

Gari'bii 'l-Kur 'an, AfecliziJ'l-Kur'iin, l'vfeiinf'l-Kur 'iin, j 'riibu '!-Kur '/m vb. isimli eserler telif ettni§lerdir. Ebu Ubeyde'ninMecdzt:i'l-Kur'dn'1 bu tiir eser-ler i9erisinde giiniimiize ula§fill ilk birka9 eserden bitisid:ir. Ebii Ubeyde'ye yonelik ele§tirilere ge9meden once hem Afeciizii'l-Kur'iin terimi:nin

i9erig:in-den hem de Ebu Ubeyde'n:in bu eserinin muhtevasmdan bah-;elrnek yarah olacaliu kanaatmdeyiz.

1. Meclzii'l-Kur'an'm Sozliik ve Ie:rim Anianu:

Aieciiz la:fzl c-v-z kokiinden tiiremi§, yap1sal ay1dan mefal kahbmda mirnli ma.star, ismi zaman ve ismi mekan olarak gelen b:ir lafizdlr. Dilciler ve edebiyatyilar, teknik bu· ter:irn ohm mecazi rnimli mastar olarak kabul eder-ler 5 Mecaz kelimesinin kokeni olan caze ftili ve tiirevlerine baktldtgmda, bir

yere veya yola girmek ya da ger;mek, bir yerin ortasi, bir ,~e.vi a§711ak, kaynak,

yer vb. anlamlanna geldigi goriilur.6

Lafiz bu anlam1yla ill( olarak Halil b. Ahmed (175f79l)'in el-Ayn adh sozliigiinde ge9mi;;,7 daha soma da Ebu Ubeyde (210/825) htllaJmll§hr. Muhternelen hem b:ir ese1in ad1 olarak rnecaz kelirnesinin ilk defa Ebfr lfbeyde tarafindan kullarulmas1 hem de eserin iyeri-sinde s1k9a k::u1larnlrnas1 neder1i.yle bi:t-.;~ok ara:;;tnrnac1 mediz lafz.1m ilk

nan diki olarak EbU Ubeyde'yi gosterirler. 8 _{Ebfi Ubeyde mecaz lafuyla ter:irn}

anlarnrru kastetmez, ancak onun bu kulla111n11 bu lafzin ter:imle§rnesi yolunda onemli bir ad1m olarak gortiliir. Mecan terim anlammda htllanan ilk dilciler ise tbn Kuteybe (276/889)9 ve Miiberrid (285/898)'dir.10

ibn Kuteybe'den once mecaz kar§illgmda Sibeveyh, Ebil Ubeyde, Ferra gibi dilciler istiftflif ittisil., fcc'iz, ihtisar, haef gibi terirnleri kullamm)lar, tek-nik anlamda mecaz terimini h.-ullamnann§lardrr. 11

Aiecaz'm terim anlann da lugat manasiyla ili5kilidir. Zira ki#nin bir yer-den bir yere gei;mesi mecftZ'm lugat anlamm1 belirtirken, hir kelimenin bir anlamdan ba§ka bir anlama get;mesi de terim anlamnu ortaya koyar. B:ir te-1irn olarak mecaz, "Bir sozi'm gen;ek manasmda k-ullrmtlrnay1p, ilgi ve

ben-zeriik bagi bu!unan b~ka bir manada hillamhna<n" olarak tarif eclilir. 12

lviec&....Y'l-Kur'iin terimine gelillce ise bu terim esasen Kur'an'da ge9en mecaz sanatlamu inceleyen eserler i9iI1 kullamhr. Yarri belilgatle ilgilidir. Ne var ki Ebfi Ubeyde'nin, lviedi:zii'l-Kur'an adh esermde mecazdan maksadt, belligat ilmmdeki mevcut manas1 degildir.13 <;fuik.ii o, ayetler:ill izahmda ge-nelde kitablll11l i;;mine de uygun olarak "rnecaz, mf111a, tefsir, gaiib, tfikdir,

te'vil gibi ifadeleri hemen hemen aym anlamda kllllamlm1§:.trr.

Ebu Ubeyde'nin bu eserini ele ald1g1 donemcle, Garl'bii'l-Kur'an ve

Afedni'l-Kur'an adlanyla aym ti.irden bir 9ok eser yazili111§tlr. Bunlardan

Garfbii'l-Kur'tm iilrti eserlerde, genelde Kur'an'da ge9en anla§tlmas1 gi19 ke-limeler mcelenir ve bu keke-limelerin anlarnlan verilirken Arap §iirmden de ya-rarlaml1r. lvfe'iinf'l-Kur'iin'larda ise b1mlara ek olarak kelimeler grarner as:1-smdan da incelerrir. 14 _{Kaynaklarda A1ecit.zii'l-Kur'lin'm d1§mda Ebf1}

lJbevde'ye ait olarak lvfe 'ani'l-Kur'lin Garibii'l-Kur'an ve i'rab111

l-Kur'iin

isirnli eserleri de zikredildigine gore 15

Ebfi Ubeyde'nin bu eseri hangi gruba dahildir? Bu sorunun cevabnu vem1ek i9ffi hem Afe 'anf'l-Kur'an, Garibii'l-Kur'lin ve i'riiln1'l-Kur'iin terimlerini as:1klamak ve o donemde yazilim§ bu tiir eserler:ill muhtevasma baktlmah ve bu eserlerin rnuhtevas1 Ehli Ubeyde'rrin eseriyle kar§tla:;;unlrnal1, hem de konuyla ilgili rivayetlere ba:;;vu-mlrnahdrr.

Ebu Ubeyde'nin 9agda:;;1 olan Ahfe§ (215/830) ve Ferra (2071822) ile, Ebfl Ubeyde'den yakla§1k bir asir sonra ya§aIIll§ olan Zeccac (311/923)'m

Afeiini'i-Kur'iin'lan incelendigmde bu eserlerde ~G-trltl<l1 olarak nahiv, sarf lugat, leh9eler, Arap kelami, §iir ve lmaat konularnun ele ahnchg1; bunlarm yarunda ozellikle de Zeccac'm eserinde hadis, sahabe Ve tabiun soziL niiztll sebepleri, nasih-rnensilli, ahkf1rn tefsili vb. komtlarm da yer ald1g1 g6tiilur. Buna kar~1hk i:bn Abbas (68/687), hmii'l-Yeildi (237/851) ve ibn Kuteybe (276/889)'nin Garibii'l-Kur'an'lan incelendiginde i">e genelde ayetlerde ge9en ga:rib kelimelerin anlamlanrun verildigi, nahiv komtlanna baztlannda 9ok az yer verildigi baz1larmda da hem en hemen hi9 girilmedigi gorilliir.16

Garfbii'l-Kur'an1ardaki bu ozellik Ebl'1 lJbeyde'nin eserinde de g6rlil-mekiedir. Bu nedenle Ebu Ubeyde'nin bu eserinde tam bir Garfbli'l-Kur'an

EBiJ UBEYDE'l\Ill>,T I\,iECAziT'L-KUR'~.\N'U-JA YONELi.K BAZK ELE~IIRILER

kari?mltza 91kaL <;iinkil bu eserde fasih Araplar kaynak gosterilerek sadece kelimerrin anlanu verilir, bumm yamnda grarner komtlarma 9ok az g:irilir. Eser bu yoniiyle Meani'l-Kur'tin'lardan farkh oldugu gibi KmJiln'm irabma ve gramerine agrrhk veren i'rlibil'l-Kur'lin'laxdan da forkhd1r.

Ebil Ubeyde'nin eserinin G-dlibii1-Kur'an oldUz:.,5u yoni1ndeki tespitimizi konuyla ilgili gelen baz1 rivayetler de saglamla~tmnahiadir. Zi.ibeycli'rrin naklettigi "Ebu Hatirn (255/869)'e Ebfi Ubeyde'nin lvfeciiz adi <la verilen

Gari'bii'l-Kur'lin'uu sordum." ~eldindeki rivayet de bu esere Garibii'l-Kur'an da dendigini gostennekiedir. Yine Afecazii'l-Kur'rln'm ismail Saib Kiitiipha-nesi'ndeki el yazma nilshasllUil ikinci cildinin ba~mda ge9en 11

Buras1

Garfbii'l-Kur'lin'm son yamm" ifadesi ve :tviurad JVlolla Ki.!ti'lphanesi'ndeki nilshanm ba~hguun Kitabii'l-iV!ecaz li-T efsfri Gari11i 'l-Kur'an ~ekl:inde 0Jmas1 bu eserin bir Gar11n1'1-Kur'iin oldugunu ay1k9a gostermekiedir.17 Mecii:z11'f ..

Kur·fm'1 tahkik eden i\fahamrned Fuad Sezgin de herkesin kendisine galip

gelen taraflyla bu kitabl isimlendirdigini, ancak Garfl.) el-Kur'dn olmasmm daha

agrr

bashgm1 soyier. 18

Ancak Hatib el-Bagdadi'nin (463/1072) naklettigi "Ebil lJbeyd (224/839)'in bir de Aferln'i'l-Kur 'iin'1 vardir. Bu alanda eser veren ilk dilci Ebfi Ubeyde Ma'mer b. el-Miise1ma'dir. Sonra Kutrub b. el-Milsterur (206/821), soma <la Ahte§'tir. Kfifoli dilciler iyerisinde ise once Kisili (189/805), sonra da Ferra'dtr.''19 _{§eklindeki rivayete bakilirsa Ebfi Ubeyde'nin} bu eserine genele itibar edilerek A1efmi'l-Kur'iin da deniltni§tir.

O'nun frtiln!'l-Kur'iin adh eseri bulundugu yoniindeki bil.:,offiin saghkh

olrnas1 pek miimkiln degildir. <:;iinkii ileride de bahsedilecegi gibi EbU Ubeyde'rrin nahiv bilgisirrin zay1f oldugu yoniinde ravller iitifuk etrn.i~lerdir.

Bu nedenl.e nahiv bilgisi zay1f olan bir kirnsenin boyle bir eser yazrnas1 zor goziikmektedir.

bte

yanchm Ebu Ubeyde'rrin bu eseri, Kisiii ve Fena'run

Medni'i-Kur'dn'lar11111l <la temel kaynaklanndandu-. Ciinkil rivayete gore AJ:ife~,

Meani'l-Kur'an'1m. Ebu Ubevde'rrin Mecdzu 1

f-Ki1r'iin'ma davanarak vaz-!lll§trr.20 Kisfil ise,

9ocuklan:r~

da hocas1 okm Ahle§'ten,Medt;i'l-Kur'd;1'la

ilgili bir kitap yazmasuu ister. 0 da 1\1edni'l-Kur'iin'uu yazar. Daha soma Kisa:i, bu eseri omek alarak kendi Metinf'l-Kur'tm'un kaleme ahr. Ferrf-i da

bu ikiAiednf'yi omek alarak kendiMedni''l-Kur 'L1n'lI11 telif eder. 21

Mecdzii'l-Kur'an vb. eserlerde, daha ziyade keli:me ile mana arasmdaki

mi.inasebetler incelenmesine ragmen, az da olsa belagat konulan <la incelenir. Bu nedenle tefsir kitaplannm ilk niiveleri olmak kabul edilen22 bu eserler aym zarnanda edebi sanatlann da ilk niiveleri say1lirlar.

Mecazu'l-Kur'dn'm yaz1h:? sebebi ~oyle anlattlrr: "Kendisinin Basra'dan Bagdat'a gehnesine vesile olan vezir Fazl b. Rebi"in (208/823) katiplerinden ibrahim b. Ismail ona es-Saffilt Sfues'indeki "Tonmrcuklan §eytanlann bai? .. lan gibidir." 23 ayetiyle ilgili olarak "Va'd ve vaid genelde bilinen benzeriyle ifade eclihr. Fakat bu fryetteki vaidin bildigimiz bir benzeri yoktur." §eklinde

bir soru sorar. 0 da :hnruu'l-Kays (6. m. 514)'m bir beytini oh1yup ona ce-vap verll'. Bu cece-vap vezir Fazl'm ho§1ma gider. Bu hacliseden soma Ebfl lJbeyde Kur'an'la ilgili bir kit.ap yazmay1 kararl~tmr ve Basra'ya donU.n<;e de

A1eclizii'l-Kur 'an'llll kaleme alrr. "24

Ebu Ubeyde'ye yonelik ele§tirilere ge9meden once lasaca omm hayatnu sumnak, bu ele§tirilerin daiia iyi anla§tlmas1 ay1smdan faydah olacaktir.

3. Ebft Ubeyde'nin Ele~til'ildigi Bazi Gorih;ler!

Ebu Ubeyde aslen Arap olmamasma ve Arap9a grameri pek iyi derecede bilmemesine ragmen, geni§ lugat bilgisi sayesinde

di1

ay1smdan uslubu giizel bir eser yazrru~tir. 0, eserine Kur' an, sfue ve ayet kavramlanru asaklayarak ba§lar25 Pe§inden sfrre isimlerinden bahseder26, Daha sonra da Kur'an'daki farkh usluplan izah eder.

En 9ok kullandig1 §filtldler Kur'ari,27 Arab kelann28 ve §iirdir.29 $iirlerde de genelde ga11b lafizlan a9illar. Bunlann yanmda nadiren de olsa hadis30 ve atas6zleriyle31 isti§hadda bulunur.

Ebu lJbeyde'nin bu eseri yaztldrgi devirden itibaren §iddetli tenkitlere maruz kaltm§trr. Tenkit eden dilcilerin ba§mda ise talebesi Ebfr Hatirn es-Sicistfrni, 32 9agda§lan Asmm (216/830)33 ve Ferrii34 gehnek.iediJ. Fakat biitii.n

bu tenkitlere ragmen yine bir 9ok filolog ve miifessir bu eserden 6nem1i bir kay11ak olarak yararlamrueytrr. Sezgi:n, esere yazchg1 rnukaddin1ede kimlerin

hangi eserlerinde yararlandillanrun listesini verir. 35

EbU Ubeyde'yi ele§tirenlerden Asrnai, Ebil Ubeyde'yi Kur'an'1 kendi ak-lma gore yorumlamakla itham etmi)tir. Ebi1 lJbeyde'ye

Asmm'ninMecdzi!'l-Kur'lin hakkmda "Allah'm kitab1111 kendi akhyla yommluyor" dedigi ula§mca

merkebine binerek 1\smai''nin ders halkasma gider ve ona :;;oyle der: "Ebi1 Said (Asma1)! Elm1ek hakkmda ne dersin? 0 nedir?" Asmai "Pi§irilip yenen :;;eydir." deyince Ebu lJbeyde " Allalt'm htabnu akilla yonunladrn. (':unkii Allah :;;oyle buyurur: "Digeri :;;oyle dedi: Kendirni ba:;;lillda ekmek t.1:;;ir bir halde gordum." 36 deyince Asmai der ki "Bu asak bir husus, ak11la

yonunlama-drrn". Bumm i.'lzerine Ebii Ubeyde "Bizi ele:;;tirdigin biitiin konular da bizirn i9i11 a9lk ki boyle dedik, kafamizdan yorurnlarnadtk" der ve orada:n ay:nhr. 37

Ebil lJbeyde'nin 6grencisi Ebii Hatirn es-Sicistfun'ye lvfecdz1J'l-Kur'iin hakk"ll1da bir som sontlunca §6yle cevap vemri:;;tir: "Bu eseri yazmak kimseye helal degildir. Hi9 bir :;;ey bana bu ese1i okutmak kadar zor gelmez. C::iinki.i o, Kur'an'1 geregi gibi tefsir edememi§tir." Ebi1 Hatim'e ait bu riviiyet ba.~ka bir kaynakta da eyoyle ge9er: "Hatal1 yerlere geldiginde onu aytldamaksizm ya <la

degi:;;tirmeksizin bu eseri oklltrnak kirnseye helal degildir." Fakat Ebu Ht!tirn de bu eseri ogrencilerine ok11tmll§hrr.38 Yine Ebu {Jmer el-Cemu §6yle anla-tir: "lvfeciizu'l-Kur'an'mdan bazi sayfalarla Ebu lJbeyde'ye gittim. Ona "Bu

bilgileri kirnden aldm? l:;iinki.l bu, fukahanm tefsirinin tam tersi bir eserdir." dedim. 0 da "Bu, topuklanna i,~eyen Araplann tefsiridir." cevabnu verdi. 3:;

Bu genel tenkitlere bak1ld1gmda Ebu lJbeyde'rrin, Kur'an'1 kendi al<lma g6re yorumlay1p rniii:essirlerin tefairlerine riayet etmernelde itharn edildigi g()tiili.1r. NOSHA. YIL: IV, SA1'1: 15, GOZ 2004 67

EBlJ UBJEYDE.'NIN MEC.izir'JL-KlJR'~.\N'INA YONELiK BAZK ELE$TiRILER

Ebu Ubeyde'nin lvfecazli1-Kur'iin adh eserinde ele;;tirildigi baz1 konular ;;mtla:rdir:

a. Nahlvle

ilgm

El~tiriler:

1- "~ iy-Jl; c)l::ili ')]!. ~ ~ i.Y'Wll

ufe

:'.;Ul" "h;lerinden zuimedenler ih-§inda, insanlann aleyhirlize (k:ullanabilecekleri) bir delilleri bulunmasm" 40

iiyet:i:ndeki '~J'run istisna degil de

muvarnt

vavl manasmda oldugunu soyler.41 Bu durumda ayetin anlan11 "insaniarm ve i<;lerindeki zalimlerin ale.vhinize (kullanabileceklerO Mr delilleri bulunmasm" §ekl:inde olur. Ancak Ferra, 4::

Zeccac43 ve Taberi'ni:n bu g6rti'?ii reddettiklerini g61iiyoruz. Konuyu ge1ri§ bir §ekilde ele alan Tabetl §6yle der: "Tevil ehli burada "lj run isti.sna edatr oldu-gm1da ittifak etmi§lerdir.

'ilJ'yi

atrf vav1 olarak goren kimse yamhm§tlr.

'il.!

an·· cak kend:i:nden once de bir istisnii edati varsa at:If vav1 anlamw i9erir. $n or-nekie oldugu gibi: .~1 'Jlj 1j.C ~11

f..fali

jl.WI Bu ciimle ,,~G..1...i I>""

'11 :

Amr

ve ka:rde§in hari<; herkes geldfo anlanundadir."44

Edatlaila ilgili bazi kaynak:larda da bu ayette '1]

'nm

vav anlarnmda da ol-dugu gorti!?ii naI<ledilrnekie birl:ik"te pek kab1il gonnemi;;tir.45 Hatta bu gfoii;;

Ebu Ubeyde'nin yarunda Ferra'ya da nisbet edilir. Ancak Ferra'111Il

Afeiinf'l-Kur'iin'ma baktldiguida bu ayetteki '1) 1

y1 vav anlammda kabul etmedigi goiii-lfu.46

2- "~ ~ LJ,.

..cl'iJ

~~1 \:.S" "(Ganimetlerin taksiminde bazilanmn ho§nutsuzluk g6stermeler0, Rabbinin, (dii§manla kar§ila¥f!ak fizere) hak ile sent evinden r;tkarmast gibidir" 47 ayetinin yemin takdirinde, L. run da w>~i anlammda oldugmm soyler.48

Bu dmurnda ayetin anlanu "Seni hak ile

evin-den pkaran Rabbine yemin olsun" ~eklin.de olu:r. Etn1 Hayyan, Ebll Ubeyde'nin bu g6rti)fu1u "Nalrivde zaylfh" yorurnuyla vererek ibnii'l-Enbar'i'nin kaf1 yemin harfi olarak kabul etmedigini ve

Kirmam'run

de bu gorti§il b:ir yarulgi olarak degerlendirdigini alctanr.4~ ibnii'H$eceri de k1l{m

anlamlanm verirken, vav anlammda yern:i:n harfi olarak <la g61iildtigiin1i akia-np bunun1a ilgili olumsuz bir degerlendinne yapmayan l\-iekki b. Ebi Talib'i

ele§tirdigi bir ci'!:mlesinde §6yle der: "$ayet birisi kalkip da "~lJ ~is! Kallahi yapacagnn" derse yiizii:ne ttikiirillmeyi hak: e1nri~tir. Ne Basrah ne de Kufeli nab.iv bilgisine giivenilen hi9 kirnsenin kaf'a yemin vav1 anlanu verdigini bilmiyomrn"50 ibn Hit;>am da ibnii'§-$eceri'nin bu meyandaki sozlerini akianr

ve

k4fm

vav anlammda yemin harfi olmasllll kabul e1mez, b1mu Arapya'nm

yerle§ik bn:allanna aykm bulur51 Kurtubi ise Ebu Ubeyde'1rin bu g6rii§i.inij ak--tanr, herhangi bir yonun get:i:rmez. 52

3-

"0:Jll...:cll '1

...i

~ y~I .yfa "Gazabma ugrayanlarm ve saprk olania-rm yoluna degi/"53

ayetinde ')' y1 zfud sayar. 54 Bu gorii§ii de Taber'!

tarafm-dan 'Kur' an' da anlamsiz bir kelime yokt111" §eklinde tenkit edilir. 55 Bazi nalrivciler de bu ayetteki '1 'run nefyi tekit arnac1yla gehni§ zaid brr harf oldu-gunu soylerler. ~6 Bu:rada ';} 'run ziiid olup olmadignu gonnek i9in ilk once zftidligin ne oldugunu a9iklamak faydah olacak-ur. Zaidlik bir ba§ka deyi!?le ziyade, bir lafun ilk vaz edildigi astl anlammdan 9lki.p bat;>ka b:iJ: anlamda hillamlmas1du:. 57 bmegin bii. harfi cerrinin iL5ak ve tadiye vb. anlamfor i91n 68 NOSHA, r1L: IV, SAYI: 15, GOZ 2004

gehnesi asildrr. Ancak ~ ~ w...il /Sen, onlarm iizerinde zorlayici degilsin53, ~ i'~ ~-' L..J I Rabbin kullarma hi~:bir haksdtk yapmaz59

ayetlerinde astl anlamlanndan herhangi biri i9in k-ullamlmarm:j'>hr. Ayetlerde bd'mn ciimleye katkls1 a:nlam1 peki§titmekiir. Ayetlerden bd harfini att1g1-nuzda anlamdaki bu peki-;;tinne ortadan kalkar. Zaid hartlen mak5at varhgiyla yoklugumm e~it ohnas1 degildir. Zf::hd bir harfin gehnesi, cU:mlenin ikinci defa tekrar edihnesi gibidir. 60 Zaid bir harf ciimleden atildtgmda cumlenm esas an-larm bozu1maz ancak zfild harfin ifadeye kafugi an.lam vnrgusu ortadan

kalknu:} olur.

~Ll! 't'J ayetindeki \' 'run zaid olmas1 i9in asil anlanunm ~mda k"ullarulmas1 gerekir. Halbuki bmada '') oncesinde gelen ve nefy ifi:ide eden

Jfo edatml tekit amac1yla ve oraya atlfyaptlarak nefy igin gehni§tir, yarri astl a11lammda kullamlnn:}tir. Bu ayette tekit ziyade yoluyla degil, iki nefy edat k"llllamlarak tekrar yoluyla ger9elde:;;mi;fa. 61 '1 'nm ilk once zihd olup cfun-leyi tamamlamak i9i11 geldigini soyleyen Ebu llbeyde daha soma nefyi tekit i9m gekligi.ni soyleyerek aslmda dummu diizeltrni$tir. Taberi, EbfJ llbeyde'rrin ilk yaptigi yonunu ele alnn~ ve bunu ele§tinni§, devamnu dikkate almanueytrr.

4- "IJ~I ~ l:ilS 51 J "Afeleklere, Adem'e secde edin, dedigimizde "62

ayetini11 tefsirinde :i1 'in zaid harflerden oldugunu soyler.63 Bu duru:mda fiyetin anlami "lvfeleklere, Adem'e secde edin, dedik" §eklinde olur. i\ncak Zeccacf4

ve Tabed ~I 'in vakit bilcliren bir edat oldugunu, bu ne.denle de zaid olamayacagm1 belitterek bu g6~e kar§19tkarlar. Taber'i bu konuda §6yle

brr

naki1 yapm:

"Amp dikisi olarak kabul eclilen bazi. Basrahlar, "~.J JLS ".ijJ' ayetinin

11

_ci?J

J\3j' takdirinde oldugunu soylerler. Burada iz edatuu zaid harf kabul eclip anlarna bir katk1smm olmadig1m soylerler. Buna delil olarak i\rap §ii-rinden ik:i de beyit SUIL:'fflar. Halbuki durum tam tersinedir. C::tinkii iz ~art eru1-hdlf ve behrs:iz bir vakti gosterir. Anlam1 olan bir edat da ciirnlecle yok saytlamaz. Hern bu ki§irlli1 delil olarak gosterdigi ~iirde hem de ayette iz 'i atarsak anlam degi§ir. 65

lVIuradi de harfleri inceledigi eserinde Ebfi lJbeyde ve

ibn

Kuteybe'ni11 yukaridaki ayet vb.lerindeki :i1 'i zaid kabul ettiklerilli soyler, pe:;;mden de bu clilcilerin nahiv ilmillde zay1f oldugunu soyleyerek bunlara ait bu g61ii;>iin de zaylf oldugunu soyler6f

5- ":i...1.foli i' J:! ~ ~ii! ~r "Eibette Allah iayamet giinil aralarm.da

hii-k:iim verecektit 67 ayetindeki

Lil

'yi ziiid kabul eder. $6yle der: 68

'-".J5'-Cr<

"'UJ"

j ,J....l,;Sli r.J:l ~ ~.'.tii': ·~~ "U.fo.l: rJ:!~ ~.iri!

'UL.-"

_jjl3)l

Bu ayeti ele alan kaynaklar mcelencliginde lli9biri11de inne'yi zaid kabul eden bir g61ii~e rastlamnamakiadir. inceledigirniz kaynaklarda buradaki

hme'nin ayetin ba§mda gelen ilk inne'nin tekidi oldugu belirtilir. Ce1'ir'ir1 ~u

be1rti de bu konuda §filrid olarak veriliT'';

ELE~TIRILER ;.J:ilyJl .;;

Ji

J'-! ~

Lllfr

Hal{fe ye Allah kral elbisesini giydirdi kt Son kararlar bu elbiseyle verilir

b. i~tikak

he ilgm

Elelflli·iler:

1- .j_µl '-"-9 ~'iii" "Silr'a i1,fiinlldiigii giin"70 ayetinde

_,_;...11

lafZmm 0 _{J_,"'""' / §ekiliresim kelimesinin 9ogulu oldugunu soyler.}71 _{Bu durumda ayetin} anlann "Si!retlere!$ekillere iifiirlildiigZ:i glin '' ~eklinde olur. ibn Manzfu'da Ebii Ubeyde'nin bu gorii§ii §6yle ele~tirilir:

"Baztlan silrun boyn:uz :mla:mmda oldugunu kabul etmezler. Sur'un siiret

kehmes:inin 9ogulu oldugunu iddia ederler. Bu gorii§ler:ini Ebfl Ubeyde'den rivayet ederler. Ebii'l-Heysem (222/838) §6yle der. Bu, apa91k bir yanht~trr ve Allah'm kelimelerini yerinden oynatmaktrr. \'.fink.ii Yuce Allah ~G FJ~ .J f>'.;Y...., buyunnwtur ve vdv harfi fothahdrr. Hi9 bir krraat imannru <la p'.;_,~ t?eklinde okudugunu bilmiyoruz. Boyle okuyi:ll1 kimse Allah'a iftira atnn~ ve Allah'm kitabl:tll degi§tinrli§ olur. Ebu Ubeyde ahbar ve garlb dallarmda iyiydi, nahiv bilgisi ise yoktu."72

Kurtubi de bazilanrnn iddia ettikleri gibi J_,....li lafzuun "olillerin suretle-tine iifiiriilecek" anlammda 0_{J.J'-"' kel:imes:inin 9ogulu olma&guu, sllr'un}

nur-dan bir boynuz oldugunu soyler.73 Ebu Cafer en-Nahhas <la Ebfi Ubeyde'nin bu go~iinun tefSir ve lugat alimlerine gore yanh§ oldugunu ifade eder.14 Baztlan da Ebfi Ubeyde'nin dile getirdigi bu g6rii§ii farkh bir yomrn olarnl~

ak'tarrnakla birlikte dogn1sunun, silt· lafZma boynuz anlanu vennek oldugurm s6ylerler. 75

Kanaatimizce bu konuda en ikna edici yorurnu Merhurn Elmahh yap-nn§hr. Ona gore silr'un suver §eklinde ok.-unarak siJret kelimes:inin 9ogulu ol-mas1 miimk.iin degildir.

<;un1.il

diger bir ayette ,_{_)!>.1 ~ ~

f"

§eklinde s1ir i9i.n rniizekker bir zamir h1llamlm1§trr. Oysa hem sDret hem de suver kelimeleri mi.iennes olup onlar i9in miizekker zamiri k1_tllamlamaz76

c. Mana ile ilgiU. Ele~tirilen-:

1-".:> ~

F

J

"Dalian meyvelerle dolu muz agar;lan ,;n ayetindeki cJb kelimesivle ilgili olarak Ebfi Ubevde "Mufessirler bunun muz oldugunu iddia ederler, l1alb1ili A:raplara gore

ol:i.,

ln.~yiik dikenleri ofan bir agaj:·trr. II der.

78

Taheri ise Ebfi Ubeyde'yi had.is bilrnernekle su91ayarak sahabe ve tabiunun buna muz anlarru verdigi:ni soyler. 79 inceledi,,,,6-irniz Ttirk9e meallerde de l\'I. Esed'i:n meali hari9 bu kelirne muz agar;larz olarak 9evirihni§tir. Esed ise

akasya olarak meal vem1i§tir. 80 Ancak bazi tefsirlerde de Ebu Ubeycle'nin bu g6riit;;i.i ele§tiJ.iJmeksiz:in nakledilm~tir. 81 Hatta ibn Keslr':in naklettigi hadis-i §erifte bir bedevi gelerek Hz. Peygamber (SAV.)'e "Ya Rasfilallah! (Talh'1 kastederek) Cennette bir aga9tan bahsediyorsun, biz ondan daha dikenli bir aga9 bilmiyomz" der. Hz. Peygamber de "Allah her bir dikenin yerine meyve yaratacakirr.,." t?eklinde cevap verir. }-Jlcak Riihu'l-Afeiinlde ise bu hadis-i §erif, bir .Snceki aye1:teki sidr kelirnesi i9in gel:i:r.82

2- ;;.1~""]1 "'-! ~3 "Onunla 61agmurla) ayaklannm saglamla§ttrmak i;;in"

ayetini Ebu Ubeyde "~3~ 0~ ~· .JJ_.:w,i__1 ~I~ t~" "Dnlara sabir veril' de onlar da dii§manlarma kar,~1 dimdik dururlar" ~eklinde yorumlar. 83 Taben, bu yonmmn sahabe ve tf1biilnun yonnmma ters dt1~tiigiini.i soyler. Ayetin anlanumn da "Yagmunm, kumlari s1k1§tzrmas1yla hem kendi ayaklan

hem de hayvaniarmm aya/dari kuma batmaz. Bu §eki.ide miiminlerin ayalda-rzm sagla;,,la§t1rmt§ ol;w. 11 ~ekl:inde

oldugunu soyler. 84 Tefsirlerde genelde Bedir sava§m<lEL yagan yagmurun hmtlan sertle§tirdigi ve bn eyekilde mi.i-minlerin ayaklanrun yere saglam basugi rivayeti genel kabul go~r. Bu

riv&-yete gore"-! 'deki ht1 zamiri oncesindeki malsu kelimesine aittir.''J Baztlan da buradaki ha zamirini hemen oncesindeki rabt kelimesi:ne ait olabilecegini zikrederler. Bu gori.i§ii akianfken Ah.ls'!, Ebil Ubeyde':nin ismin:i de verir. 815 Bll yorum da Ebu Ubeyde'ningorii§iiyle uyu§makiadrr.

3- ";.}\yJI

Jc

ofal ~" "Sonra Arla istivd etti'm Ebu Ubeyde bu ayeti

"~l ,Je.:1; ~ 3 0" _.>ill ~ ~ t::.;;i;1.d :J~3 ,"'-,!k :::,le 3 <.fa yJ! ~ ~ : •)4-<"

i

An-la1m §Udur: Ar,ya r;:ikti, §6.r1e denir: Atm sirtma bindim, evin iJzerine r;:ikt1m"88

:;;eklinde izah eder. Ebil Ubeyde lugat bilgisine dayanarak ayeti b6yle yo-mmlar. S6zliik bilgisi ai;1smdan verdigi a:nlam dogru olabilir, ancak konunun Allah'm s1fatlanyla baglantlh oldugunu imuhu, hadis-i ~erilleri, sahabe ve tabiilnun yonunlaruu dikkate almaz. Elma11h M. Hamdi Yaw, bir hiil.iimda-nn tahtmda istikranru:n ci5men taht U.zerinde oturup ka1rnas1 degi~ hakimiye-ti:nde devam ve ba§kas1 oldugu :;;el<linde bir yorum yapt:Jkian soma Ehli si.in-netin genel gom~iiniin "Ar~ U.zerine istiva, Allah Teala'mn bila keyfbir s1fati" §eklinde oldu,,Ciunu soyler.

Bs-4-Ebil Ubeyde, ~3 0y.,iJ.i ~!_J Li.ii.l4 r"€~J 0.r".i;J ~i ljl:;:i '13 "Rizasuu talep ederek sabah a/gamRablerine dua edenleri kovma1

i!0 ve

lJJ

~\J, ~Lt

"'*3 "O'ndan bagka her §BY yok olacaktw'm ayetlerindeki """3 kelimelerinin zfud oldugunu soyler. 92 Ancak onun bu gorii:}u ba~ta Taheri olmak U.zere bir 9ok dilci ve rnfifessir tarafindan ele;;tirilmi;;tir. 93 C,:tmki.i Km'an-1 Kerim'de bazi harfler ve faller zaid olarak kabul edilse de hi9bir isirn zfud olarak

go-1iilinemieytir, 9~ <:;ogu mi.ifossire gore bu:rada rnaksat Allah'm zatichr. 95

Degerlendirme ve SonUl'\".

Ebil Ubeyde'nm .Aiecti..,:i'l-Kur'dn'1 Kur'an-1 Kerim'deki garlb lafizlarm anlamfanm a9iklayan filolojik bir tefsirdir. ismi Meclizii'l-Kur'dn ohnasma ragmen eseri tam bir Garfbztl-Kur'iin'drr. 0, donemin 6nemli dilcilerinden ve fasih Araplarchm ogrendigi bilgiler l§lgrnda bu eserini kaleme ahn1§ilr.

lvleciizii'l-Kur'an, yazildigi andan itibaren 9e§itli ele§tirilere maruz kai-nn§ ve donemin ilim adarnlan tarafindan fail.a bir itibar g6nnemi§1ir. Onu en

9ok ele§tirenlerin baeymda ise Asma1, Ebu Hatim es-Sicistan'i, Pena, Zeccac, Taberi gibi alirnler gelmel.iedir.

Ebu Ubeyde'ye yonelik ele§tirilerin temelinde il(i nokta yatma1.iadu-. Bi-1incisi onun nahiv bilgisi:nin eksikligi, ikincisi de yonnnlannda fr1sih Arap-la:rdan ald@ bilgiye itibar ederek sahabe ve tabii:nden gelen riviiyetleri

ERlT UBEYDE'Ni:N MECAZlT'l.-KUR'AN'Il\l.A YONELIK BAZI ELE~TiRiLER

kate almamas1drr. Halbuki Kur'an'1 anlama konusunda pek fazla bir somnu ohnayan sahabenin yonmtlanmn da goz oniine almmas1 gerekir. \:iinkii

onla-1111 Arap<;a b:ilgisi Ebfr Ubeyde'nin "Bu bilgileri topuklanna i§eyen l\.raplar-dan aldun" §el::lincle ifacle ettig-i fasih J\.raplarda:n dal1a fasihti.. Tabi Ebl1 Ubeyde'nin dey:im yerindeyse <liken gibi bir dile sahip olmas1 ve herkesi ne-sebinden dolay1 ele~tim1esinin de eserine yonelik tenkitlerin fazla ohnasmda az da. olsa bir pay1 va.r&r. Ebfl Ubeyde'ye yaptlan bir takun ele~tirilerin hak-siz oldugunu <la belirtmek gerekir. Omegin Fatiha sliresi son ayetteki olum-suzluk ld'suW1 zfud olduguna yonelik ele~tiriler gibi. \:iinlcti Ebu Ubeyde so-ziin devammda ld'nm, oncesindeki nef)ri peki§tirme arnac1yla geldigini. de ekler.

Ancak eserin geneli ii'ibara almchgmda tenkit edildigi yerler eseriri dil -biliri1 ve tefs:ir sahasmdaki bymetini golgeleyecek nitelikie degild:ir.

Bunin

tenkitlere

ragmen

A1ec&ii'l-Kur'(m, Ahfe~'iri J\.iet1ni"l-Km'a:n'1, Ibn Kuteybe'nin Garihii'l-Kur'iin ve Te'vfiii Jt..fU:j/dli'l-Kur'iJ.n'l ba:;;ta ohnak iizere bir 9ok esere de kay:nal<l1k etrni§tir.

t Es-Sirafi. Ebil Said el-Hasen b. Abdulhll1, Ahbliru'rt-Nahv(vyme 'l-Basri>~vi)1 Thk. F. Krenkow, Be-ynit-1936, s. 16; :tbmi'n-Nedill\ Muhammed b. lshak, el-Fihrist, Beyrut-Ty., s. 61-62; ed-Dani Ebu Anrr Osm.an b. Said, el-A1uhkemft l'./akli'l-lvleslihif: Thk. lzzet Hasen, Dime~-1960, s. 3: el-KlftL Ebil'l-Hasen Cemalrtddln Ali b. Yusuf inbahu'r-Ruvdi an Enhm'n-Nulu'ii., Thlc M. Ebii'l-Fazl tbrfilllm, Dfuu'l-Fibi'l-Arabi. Kahire-1986, I, 40.

2

tb:n Hallikan, Ebil'l-Abba~ $emsudilin Ahmed b. Muhammed, V~feycztiJ'l-A )iin ve Enbaii Ehli'-Zernltn, II, 32; Yigit, ism.ail, "Erneviler" mad. DL4, istanbul-1995, XI,

97; <;etin, NihadM., "Arap"mad.Dl4, ist.-1991, III, 279.

3

Ed-Dani, a.g.e., s. 5; .tzmirli, Ismail Ha.kb, Tliri11-i Kur'dn, Bore Yaymevi, ist.-1956, s. 16: Demirayak, Kenan., AbbasiEdeb(yatr Tarih1~ Erzurnm-1998, s. 195;

ez-Zeyyat, Ahmed Hasen, TdriJw.'l-Edebi'l-A.rabf li'l-!Vfedarisis-Sanevtxveti ve 'I-Ula, Beymt-Ty., s. 208. (Demirayak ve ez-Zeyyat, iki di.lci11in bu faaliyeti beraber

yal:lklarun soylerler). 4

Ed-Dani, a.g.e., s. 6-7; es-Suyfiti, el-itkdn fl Ulilmi'l-Kur'iin, Beymt-1991, II, 376-378; iznri:rli, a.g.e., s. 16: Topzogl.u, Tevfilc Ru~tii, "Halil b. Aluned" maCL DL4, XV. 310; <;:etin, Abdurral:nnan, Kur'cinllimleriveKur'iin-1 Kerim Tdrfhi, ist.-1982, s. 145. 5

Tuveyni, Hamid Adem "Maa Mileyyidi'l-1\focaz ve Milnkiri:hi", AiM.L.A. el-Ordiinf, $evval 1405, Kanunu's-Sfulf 1985, Anunar1, 1985, s. 64-65.

6

El-Hail b. Alm1ed el-Ferfilricli, Kitlihii'l-Ayn. Darn ihyfu't-Turasi'l-Arabi, BeyruL Ty., s. 163; :tbn Ffuis, Ebu'l-Huseyn Ahmed Zekeriyya, Afu'cemii lvfakayfsi'l-Luga.,

thk. Abdii.sselam Muhammed Hamn., Kahire, 1969, s. 494. 7

Hahl, a.ge., s. 163; :tbn Manzi.tr, Ebu el-Fazl Cemfiluddin Muhammed b. Mukrim,

Lisd.nil'l-Arah,

Darn

Sfuhr, Beyrut Ty.,, V, 327-328. 0

Huseyn, Muhammed el-Hudac "el-Mecaz ve'n-Nakl Ve Eseruhuma fi

Hayati'l-Lugati'l-Arabiyye". li.1ecelletu A1ecmai'l-LugatN-Arabiyye el-l\.felik~ Cil1 1, Recep

1353, October 1934, s. 292; Gundiiz<'.iz, Soner, "Arap\a'mn Potansiyeli: Arap.;ada

Kelime Tllret:im Yollanna lli1?kin Bir Inceleme", Ma.rife, Ytl: 4, Say1: 2, G11z 2004, s.

189-190. 9

ibn Kuteybe, Ebil Muhammed Abdullah b. Milslim ed-Dineve1i Te'vflil

Afl.J§kili'l-Kur'dn .. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kah.ire-1973, s. 103-104, 106, 109, 111, 132-134, 302·, Tuveyni, a.g.m., s. 70-71.

10 _{El-l:Vluberrid,}

Ebil el-Abbas Muhammed b. Ye:z:ld, Ivldhtefeka Lafzuhu ve jhteleji'

.ll1a'ndJw mine'l-Kur'iini'l-Mecid, Thk. MU:hannnedRldviin ed-Daye, Daru'l-Be1?fur, Dime~k-1992. s. 77.

11

Sivebeyh, Ebu Bi-;;r Amr b. Osman b. Kanber, el-Kitc'ib. Bulak 1898, !, H1.'1-l10;

el-Ferra, Ebfr Zekeriyya Yahya b. ZiyM, 1vfe 'li.nf'l-Kur'an. thk. M .. iili en-Neccar - A

YilsufNeci\.ti, Beyrut-1980., II, 363; Ebil Ubeyde, a.g.e., I, 8, 47; Bulut, Sibeveyh'in

el-Kit ab 'mda Ele Ald1g1 Baz1 Nahiv Konulan. L}leme YOntemi ve Koydugu Kurallm'..

Yayntlanmanui? Doktora Teri. Samsu:n, 2003, s. 162-165. 12

Ebu'l-BakaEyyO.b b. Musa el-Husey1ri el-Kefevi, el-Kiill(yydt,n~. Adnan Dervi~, Muhammed el-mudari, J'vluessesetu'r-Risfile, Beymt, 1993, s. 804-805; Sar~ . .M. A. Yekta, KlasikEdebiyat BilgisiBeliigat, Bilimevi, 1st., 2001, s-. 101.

13 _{ibn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah}

b. Muslim ed-Dineveri, Tefeiru

Garfbi'l-Kur'cm, Thk. Seyyid Ahmed Saki', Beyrut-1978, lVfukaddime, s. 2.

14

Bu konuda geni~ bilgi iqin bkz. Bului, Ali, Kur'an Filolojisiyle llgili Uq ilim Dali (Gaiiliu'l-Kus'ful, Meam'l-Kur'fin, i'rabu'l-Kus'fin) Ve Bu Dallarda Eser Veren

Muellifler (Hien ilk frq Asu'), 0.1\1.0. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, Say1 12-13,

SamSJm, 2001, s. 3398-399,, 15

El-Ktlli, a.g.e., IIL 285; Yakut el-Hrunevi, lvfu'cemii'l-lJdeba. I-XX, Dfa ihya et-Tli:ras el-Arabi, Beymt-1988. XIX. 160; es-Suy(tti, Celfiludditi, Bugyetii'l-Vu 'li.t fl

Tabaktl!i'n-Nahviyyfn ve'n-Nuhiit, Tilk. Muh3!l11lled Ebfi el-Fazl ibrah:in1, Beyrut-Ty.,

II, 295; el-Hansan, Mu11mruned Bakrr el-.!Vlfrsevi el-isbehfun, Ravzdtii'l-Cennli.t

fi

Ahvdlt'l-Ulema' ve's-Sli.d!it. Thk. Esedullah ismfu.hyyen,_ Talmm-1392, \11Il, 141; Bagdaili. Ismail Pa~a, Hed~yyetii'l-Ar{/fn Esmiiii'l-1\.·mell{ffn ve Asdm'l-lvfu.sanniffn, istanbul-1955, II, 466. 16 Bulut, a..g.m., s. 398-399. 17 Afeciizii'l-Kur'dn, :1'.•fukaddinte, I, 18. 13

Ebu Ubeyde, Ma'mer b. el-Musem1a et-Tey1rli, Mecdzii'l-Kur'iin .. thk. M. Fuai Sezgin, Kah:ire-Ty., Mukaddime, I, 18.

19

El-Bagdfu:li, Hatto, Tdrfhu Bagdfi.d. Dfuu'l-Kiimbi'l-Arabiyye, Beyrut Ty., XII, 405. zu Ez-Zeccac, torahim b. Seriyy, Afednf'l-Kur 'dn ve 1 'rabuhu, Abdltlcelil $elebi'nin Mukaddimesi, I, 14.

21

El-Kifil, a.g.e., IL 36-37: el-Hamevi, a_g.e .. XI, 227-229. 22

Alrrned, Abdiilkad:ir Muharrm1ed, EbiJ Zeyd el-En.sdrl ve Nevddiru '1-Lu{,V,

Kahire-1980, s. 72: Nassar, Huseyn, el-1i1u ·cemii 'l-Arabf Ne '5 'e tiihii ve Tatavvuruhu, Kahire-1988, s. 42.

23

Es-Safffil (37): 65.

EBt) UBE'IWE'I"fi1'.J 1VIEC .. 4ZV'L-KUR'"4N'INA. YONELiK BAZJ EU:'.~IiRILER

24

El-Krlli, a.g.e., III, 277-278: !bn Hall:ikfui., a.ge., V, 236; el-Hamevi, a.g.e,, XIX, 185-159, Atfillah. Re~id Yusuf (Saruvjm ·vilttor), Tdrfim'l-Adabi1_{1- 'Arahiyye. Thk. Ali}

Necib Atavi, Beyrut-1985, I, 386. 25 },Jeciiz, Ll-5. 26 A1ecJiz, L5-7 .¥,..., "' 1v[eciiz, L 26, 31, 34, 39, 40, .. II, 28, 29, 3L 38 ... 23 ,,Mecdz. I, 32, 38, 40, 43, ... II, 22, 23, 25, 28 ... 29 1Yfecdz, I, 2-3. 4. 5, .... II, 1. 2. 3, 4, ... 30 AJecdz, I, 57, 100, 109, 155, 259, 369, 379, It 65, 178, 208, 222. 31 _{Mecdz, I.} 23, 83, 219, 303, IL 4, 158. 32 Ez-Zubeydi, a.g.e., s. 176. 33

Es-Sir"a:fl, a.g. e., s. 61-62.

34

El-Bagdfuii, Tdrfhu Ba{;diid. XIII, 255. 35

Aiecaz, Mukaddime, L 17.

36 _Yusuf(12):

26.

37

tbn Hallikan .. a.g. e., V, 237.

38

Ez-Ziibeydl, a.g.e., s. 194; el-Kifli, a.g.e .. IlI, 278.

39 _{Abd111hamide~-9elkan.i,A1asMrru'l-Luga, Riyad-1980, s. 28.} 40 Bakara(2): 150. 4 t Aiedizu'l-Kur'dn, L 60-6L 282. 42 Ferra, a.g.e., IL 287. 43 Zeccik, a.g.e., I, 226. 44

Taberi, Ebu Ca'for Ivfuham:med b. Cerfr, Cdmiu'l-Beycin an Te 'vfli Ayi'l-Kur 'an

Dar el-Fikt, Beyrut-1988, II, 33-34. 45

El-Murddi, el-Hasen b. Kas:un, el-Cend'd-Ddnfjf Hurlifi'l-Mednf, thk. Faluuddin

Kabave, M. Nedlln Ffahl, BeyTUt, 1992, s. 518-519; el-Maleki, Ahmed b. Abdu1111ilr,

Ra.~fil/l-Afebiinifi !jerht Huritfi1

l-lvfed11f el-Harrat, A.tuned Muhmrune4 Daru'l-Kaierr~

Dime~k, 1985, s. 177-178. 46 Ferr§, ag.e., IL 287. 47 Etuai (8): 5. 43 ]vfediz, I, 240-241. 49

Ebft Hayyiln, Esirudd:i11 Ebu Abdullah Muhammed b. Yiisuf b. Ali b. Yusuf el-·

Endelus1 el-Gmrnti, et-Tefsfm'l-Kebfr el-A1iisemmii bi'l-Bahru'l-l\1uhft. Mektebetli ve

1V1etabii'n-Nasri'l-Hadise, Riyad, Ty., IV, 459-460.

so Hibetullah b. Ali b. IVIuharnmed b. Hamza. Emdlf Nmi'§-$eceri: thk. Mahmf1d

Mulumuned: et-Tenahi Kah:ire. 1992. IIL 183-184.

si ibn H:ii;;fun, lYJugni'l-Lebfb an Kfltiibi'l-Eiirfb, thk. Mazin el-Miibfu:ek, M. iili

Hamedullah, Daru'l-Fikr, Beyrut, 1998, s. 512-513 .. 52

El-Kurtubi, Ebfr Abdullah Mulrnrnmed b. Ahmed el-Ensar'i, el-CJ.mi' li-Ahkiimi'l-Kur'an.

Daro

11ryfu't-Tmasi'l-Arabi, Beyrut-1985. VIL 368.

53

Fatilrn (ll: 7. 54

A1ediz, I, 25-26.

55

Et-Taheri; a.g.e.,. I, 81-82.

56

El-Muradi,. a.g.e., s. 301; el-Mfileki, a.g.e., s. 342. 57

Ebli'l-Futfih, Muhmtm1ed Hui;;eyn, UsliJbu'i-Tevkldfi'L-Kvr'fini'l-Ke1fm, MektebeK't Lubnan, Beymt, Ty., s. 195.

53 Ga.,<ti.ye (88): 22. 59 Fussilet (41): 46_ 6 u EbU'l-Futfih, age., s. 195-196. 61 Ebii'l-Futiih, a.g.e., s. 215. 62 Bakara (2): 34. 63 _{A-fee&, I, 36-37, 183, 335.}

ii4 Ez-Zeccac, a.g.e., L 108. 65 Et-Taberi, a.g.e., I, 195-196. 66 _{El-Muradi, a.g.e., s. 191-192.} 67 _{Hae (22): 17.} 63 _A1.ecliz, II, 47. 69

Et-Taberi, a.g.e., XVII, 129; el-Kurtubi, a.g.e .. XII, 23; el-Aliisi, Mahmud Ebii'l-Fadl, Rt2hu'l-A.fednf

ff

Tefsfri'l-Kur'lini1_{l-.4zfm ve's-Seb'i}1_{i-Afesdn~ Dfo11}

ihyai't-Tiir!1.."<i.'l-Arabi, Beyrut, Ty., A.'\/11, 129-130 Mataru1-Hilfili, Hfuli Atiyye,

el-Huri{fi<'i-Anlilefi'l-Kur'dnN-Kerfm beyne'n-Nahv(1)•fn ve'l-Beldg(vyfn. Alem111-K1ltiib, Beyrut 1986, s. 44-45; ed-Dervi~, Muhyiddin, l'rahu'l-Kur'ii.ni'l-Kerfm ve Beyiinuh, Darutbni

Kesir, Beyrut, 1992, VI, 406-408. 7

" En'fun (6): 73.

71

A-fee&, I, 196. 72

tbnMa.nzltr, a.g.e .. IV, 475.

73 _{Kurtubi, a_g.e" VII, 20;}

74

El1-Nahh3s, Ebft Ca'fer, A1.eiini'l-Kur'iin, thk. M. Ali es-Sabiln_t Mekke, 1409, II, 447; IV, 486; V, 503; VI, 192;

Al-fist

a.g.e., XVI, 44 ..

75

ibn Kesir, Ebil'l-Fida ismllil b. Omer, Tefs'ku'l-Kur'ani'l-kfm .. Dam'l-Fikr, Beyrut,

1401, II, 147; tbrnl'l-Cevzt, Abdur:ralunan b. Ali b. I\.fuhammed, Zlida'l-Mesfrfillmi't-T;;fsfr, el-Mekteb1l'l-islfoni, Beymt, 1404, III, 69

76

Elnrnhh, l\.f. Hamdi Yazrr, Hak Dini Kur'dn Dili. Eser Ne§riyat ve Dagttlm, 1st0

Ty., V, 3707. 77 Vakm(56): 29. 73 A1.eciiZ, II, 250. 79 _{Taberi, a.g.e,,} Xv1I, 181. 68

Kur' iin-1 Kerim ve Ar;iklamalr Alea.Ji, DL.<\, Heyel Ankara, 1993; Kur' an-f Kerim ve

Turkr;e Anlarm, 6mer Dumlu - Huseyi:n Elrmili. izmir ilahiyat Fak11ltesi Vakf1 Yaynitan, izmir-2-001; Kur'an lvfesajr Meal-Tefsir, l\.fuhammed Esed, ~aret

ist.-2001; Kur'ii.n-1 Kerfm ve Tiirkr;e 1vledl{. Talat Ko<;yigit, Kills'. Yaymevi, 1\111.zara, Ty:

Kur 'iin-1 Kerlm ve lzahlr },feal( A.lm1ed Davudoglu, <;ile Yay., 1stm1bul-1983.

01_{Ku:rtubi, a.g.e., XVII, 208; ibnKesit, a.g.e., IV, 289.} 62

Ei-A.lusi, a.g.e., X:Xvil, 140.

EHlJ UBEYDE•N:i:r"<j JVHl:CAZiT'L-KU:R'AN'INA YONELlK BAZI ELE~TiRiLER

83

A1eciiz, I, 242. 84

Et-Taheri, a.g.e,, IX, 197.

85 _{Kwtubi, a.g.e._. V1I, 377; ibn Kesll:_. a.g.<"._. II, 293; e1-Beyda"i, T'!}.r'i'm'l-BeyddH~}

thk. Abdtilkadir Amffil el-~a Hasune, Beyrnt, 1996, Ill, 93; ibnu'l-Cevzt a.gR._. Ill,

328; el-Ahlsl, a.g.e._. IX 176-177; es-Suyf1.t1, ed-Durni'l-AfensiJ:r_. BeyTUt 1993, IV,

32.

86

Kurtubl, a.g.e., VIL 377; tbn Kesir, a.g.e., IL 293; el-Beydilvl, a.g.e .. Ill 93;

ibrm'l-Cevzi, a.g.e., IIL 328: el-Aliisi, a.g.e., IX, 176-177.

87 _{Yfums (10): 3.} 88

Mecdz, I, 273. 89_E1mahh,

a.g.e .. III, 2179-2180, IV, 2670. 90 _En'am(6): 52. 91 _{Kasas (28): 88.} n A1ecdz, IT, 112, I, 16. 93 Et-Taberi, a.g.e._. I, 40. 94 _{Ebil'l-Futflh, a.g.e., s. 197.} 95

Elmabh. a.g.e., V, 3759-3760; \'II, 4676-4677.