GEÇM TE KALAN NSAN HAKLARI HLALLER LE YÜZLE MEK: ONARICI ADALET YAKLA IMI KAPSAMINDA
S VAS KATL AMI
DEN Z KIRCA 107614002
STANBUL B LG ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ HUKUK YÜKSEK L SANS PROGRAMI
( NSAN HAKLARI HUKUKU)
Dan man: PROF. Dr. Turgut TARHANLI
i
Ç NDEK LER
Ç NDEK LER . i KISALTMALAR .... vi KAYNAKÇA .. vii § 1. Giri .. .. 1§ 2. 2 Temmuz 1993- Sivas katliam ... ...5
I. Katliam ve öncesi .. 5
A- Sivas tarihi ... 5
B- Pir Sultan Abdal ve önemi . 10
1. Pir Sultan Abdal Derne i . 13
2. 4. Pir Sultan Abdal etkinli i ve Sivas . 14
a) Etkinlik niye Sivas ta gerçekle tiriliyor .. 15
b) Sivas tehlike arz ediyor mu ..17
aa) Sivas n tehlike arz etti ini gösteren bulgular 17
aaa) 1978 Sivas olaylar ... 18
bbb) 1989 yerel seçimleri 19
bb) Sivas n tehlike arz etmedi ini gösteren bulgular . 20
C- Katliam günü ve öncesi ...22
D- 2 Temmuz 1993 olaylar n kronolojik s ralamas ... 24
E- Sivas katliam n n karakteri ..27
1. eriat 28
ii
3. Nefret suçu ekseninde dü ünmek .29
II. Katliam sonras 30
A- Sivas katliam materyalleri 30
1. Devlet ve hükümet yetkililerinin demeçleri .30
2. Siyasal partilerin demeçleri ..32
3. TBMM ara t rma komisyonu raporu ... 33
4. TBMM insan haklar komisyonu bas n bildirisi .. 34
5. TBMM tutanaklar ... 34
6. Ulusal bas n organlar ... ... 35
a) Merkez bas n organlar 35
aa) Milliyet gazetesi . 35
bb) Sabah gazetesi 36
cc) Hürriyet gazetesi 37
b) Merkez sa bas n organlar .. 39
aa) Türkiye gazetesi . 39
bb) Milli gazete 40
c) Merkez sol bas n organlar ...40
aa) Cumhuriyet gazetesi ...40
bb) Ayd nl k Gazetesi .. 42
7. Yerel bas n organlar 42
a) Hakikat gazetesi ... 42
b) Bizim Sivas gazetesi 43
c) Yeni Ülke gazetesi ... 44
iii
e) Hürdo an gazetesi 45
8. Genel de erlendirme ...45
a) Ulusal bas n organlar .. 45
b) Yerel bas n organlar 45
9. Dergiler 46
a) Sa görü lü dergiler . 46
b) Sol görü lü dergiler ..47
B- Sivas davas .48
1. Sivas davas n n olu umu .. 48
2. Mahkeme kararlar ... 49
a) Birinci yarg lama . 49
b) kinci yarg lama ... 50
c) Üçüncü yarg lama 50
3. Sivas davas n sonuçlanmas 51
4. Sivas davas n n zamana m na u rama ihtimali .. 51
C. Sivas katliam n n toplumsal bir yaraya dönü mesinin sebepleri .52
1. Devletin dili ..52
2. Medyan n tutumu . 54
3. Güvenlik güçlerinin tutumu . 55
4. Sivas davas ..56
5. Alevi aç l m .57
§ 3. Toplumsal yaralar ile yüzle me ...58
I. Geçmi le hesapla ma 58
iv
B- Geçmi le hesapla ma teriminin anlam ve tarihi ... 60
1. Geçmi le hesapla man n tarihi .60
a) Geçmi kavram ... 60
b) Toplumsal geçmi kavram ..61
aa) Unutma kültürü .. 62
bb) Hat rlama kültürü ...63
c) Dünya konjonktüründe meydana gelen de i im ..64
ç) Haf za Patlamas .. 66
d) Ortaya ç kan kavram: Geçmi le hesapla ma ... 67
2. Geçmi le hesapla man n anlam .. 68
a) Gelecek ili kisi bak m ndan . 69
b) nsan haklar ili kisi bak m ndan . 70
c) Özür dileme ili kisi bak m ndan .. 70
C- Geçmi le hesapla mada dört önemli kavram: 4H ...72
1. Haf za ... 72
2. Hat rlama ..75
a) Hat rlama kavram n n sebepleri ... 76
b) Hat rlama kavram n n ekli ..79
3. Hakikat . 82
4. Hesapla ma .. 83
D- Sivas katliam nda geçmi le hesapla man n imkan ve sonuçlar .84
II. Geçmi le hesapla madaki hukuk yakla m 86
A- Suç ve ma duriyet kavramlar 88
v
1. Tazmin Edici Adalet (Restitutionary Justice) .. 88
2. Düzeltici Adalet (Corrective Justice) .. 89
3. Cezaland r c Adalet (Retributive Justice) ... 89
4. Onar c Adalet (Restorative Justice) 90
a) Tarihi 94
b) Amaçlar .94
c) Modelleri .95
C- Sivas katliam nda neden onar c adalet yakla m .96
§ 4. SONUÇ ...100
EKLER- I ..102
vi
KISALTMALAR
ABD : Amerika Birle ik Devletleri
AP : Adalet Partisi
BBP : Büyük Birlik Partisi
Bkz./bkz. : Bak n z/ bak n z
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
DGM : Devlet Güvenlik Mahkemesi
DP : Demokrat Parti
e.t. : eri im tarihi
MHP : Milliyetçi Hareket Partisi
MSP : Milli Selamet Partisi
No. : Number
RP : Refah Partisi
s. : sayfa
SHP : Sosyal Demokrat Halkç Parti
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TCK : Türk Ceza Kanunu
vii
KAYNAKÇA
Kitaplar
AKDA , Mustafa, Türk Halk n n Dirlik ve Düzenlik Kavgas Celali syanlar , Ankara 1999.
AKINCI, Sokullu Füsün, Viktimoloji (Ma durbilim), 2. bask , stanbul 2008.
ARMAO LU, Fahir, 20. Yüzy l Siyasi Tarihi (cilt 1-2: 1914-1995), 14. bask , stanbul 1995.
ASSMANN, Jan, Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yaz Hat rlama ve Politik Kimlik, stanbul 2001.
A UT, Atilla, Sivas Kitab Bir Topluöldürümün Öyküsü, Ankara 1994.
BATON, K. B. Charles, Restorative Justice the Empowerment Model, Hawkins Press, 2003.
BORA NE, Alex, Hakikat ve Uzla ma Komisyonu Güney Afrika Deneyimi, stanbul 2005.
CONNERTON, Paul, Toplumlar Nas l An msar, stanbul 1999.
CO KUN, Zeki, Aleviler Sünniler ve Öteki Sivas, stanbul 1995.
ÇET NTÜRK, Ekrem, Onar c Adalet, stanbul 2008.
DO AN, Soner, Sivas 2 Temmuz 1993, stanbul 2007.
DORFMAN, Ariel, Terör Cininin Kovulmas , stanbul 2003.
DÖNMEZER, Sulhi, Kriminoloji, 8.bask , stanbul 2004.
ERDOST, Muzaffer lhan, Türkiye nin Yeni Sevr e Zorlanmas Oda nda Üç Sivas, Ankara 1996.
FUAT Memet, Pir Sultan Abdal Ya am , Sanatç Ki ili i Yap tlar , stanbul 2001.
viii
GÖLBA I, Haydar, Aleviler ve Sivas Olaylar , stanbul 1997.
HERMAN, Judith, Travma ve yile me iddetin Sonuçlar Ev çi stismardan Siyasi Teröre, stanbul 2007.
KALEL , Lütfi, Sivas Katliam ve eriat, stanbul 1994.
KARABABA, Hüseyin, Sivas Davas , Ankara 2008.
KOÇAK, Ahmet, Sivas Katliam n n Onuncu Y ldönümü Onlar I k Oldular, stanbul 2003.
NORA, Pierre, Haf za Mekânlar , Ankara 2006.
ÖZ, Güla , Pir Sultan Abdal, Ankara 2008.
SANCAR, Mithat, Geçmi le Hesapla ma Unutma Kültüründen Hat rlama Kültürüne, stanbul 2008.
SARIHAN, enal, Sivas Katliam Davas , Cilt I-II, Ankara 2002.
SELEK, P nar, Bar amad k, stanbul 2004.
AH N, Enver Cemal, Pir Sultan Ölür Dirilir Ozanlar n Dilinden Sivas Katliam , Ankara 2008.
AHHÜSEY NO LU, Nedim, Yak n Tarihimizde Kitlesel Katliamlar, stanbul 1997.
YA CI, Öner, Sivas Unutmak, stanbul 1997.
YILDIRIM, Ali, Ate te Semaha Durmak, Ankara 2004.
Y ENO LU Çetin, eriatç iddet ve Ölü Ozanlar Kenti Sivas, Ankara 1994.
ix
Makaleler
ADORNO, W. Theodor, Geçmi in lenmesi Ne Demektir , Defter Dergisi, Y l 1999, Say 38, s. 21-28.
AKINCI, Faruk, anl Sivas K yam , Taraf Dergisi, Y l 1993, Say 12, s. 22-25.
ASSMANN, Aleida, Milli Haf zay Dönü türmek , Geçmi in Yükünden Toplumsal Bar ve Demokrasiye, stanbul 2007, s. 26-30.
BALKIZ, Ali, Sivas Yang n Meclise S çrad , Pir Sultan Abdal Kültür Dergisi, Y l 1993, Say 10, s. 37-38.
BORA, Tan l, Almanya da Dazlaklar Türkiye de Yobazlar , Birikim Dergisi, Y l 1993, Say 51, s. 21-23.
BORA NE, Alex, Geçmi ile Hesapla mak: Neden ve Ne çin , Geçmi in Yükünden Toplumsal Bar ve Demokrasiye, stanbul 2007, s.11-15.
BORGMANN, Monika, Nedeni Anlamak: Almanya ve Bir Daha Asla , Geçmi in Yükünden Toplumsal Bar ve Demokrasiye, stanbul 2007, s.77-82.
DEM R, Murtaza, Sivas Katliam ve rtica Gerçe i , Pir Sultan Abdal Kültür Dergisi, Y l 1993, Say 9, s. 4-5.
GÜLALP, Haldun, Political slam in Turkey the Rise and Fall of the Refah Party , Muslim World, v.89, no.1, January 1999, s. 22-41.
GÜNDO DU, Cengiz, Hepsine K rg n m , Pir Sultan Abdal Kültür Dergisi, Y l 1999, Say 33, s. 42-44.
LAWSON Catherine L/ KATZ Jo Anne, Restorative Justice: An Alternative Approach to Juvenile Crime, Journel of Socio- Economics, N. 33, 2004, s. 175- 188.
x
SANCAR, Mithat, Evrenselle me Sürecindeki Geçmi le Hesapla ma , Geçmi in Yükünden Toplumsal Bar ve Demokrasiye, stanbul 2007, s. 16-25.
SHAPLAND, Joanna, Restorative Justice and Criminal Justice: Just Responses to Crime , Restorative Justice and Criminal Justice Competing or Reconcilable Paradigms, Hart Publishing, 2003.
TOPRAK, Binnaz, slam and Democracy in Turkey , Turkish Studies, v. 6, No. 2, June 2005, s. 22-41.
YILMAZ, Ali, Sivas Davalar , Pir Sultan Abdal Kültür Dergisi, Y l 1999, Say 33, s. 55-58. Gazeteler Ulusal gazeteler Ayd nl k Gazetesi Cumhuriyet Gazetesi Hürriyet Gazetesi Milli Gazete Milliyet Gazetesi Özgür Gündem Gazetesi Sabah Gazetesi Türkiye Gazetesi Zaman Gazetesi Yerel gazeteler Anadolu Gazetesi
Bizim Sivas Gazetesi
xi
Hürdo an Gazetesi
Yeni Ülke Gazetesi
Elektronik A Adresleri http://www.pirsultan.net/kategori.asp?KID=6&ID=57
http://tr.wikipedia.org/wiki/Pir_Sultan_Abdal
http://www.pirsultan.net/kategori.asp?KID=3&ID=7&aID=15 http://www.pirsultan.net/kategori.asp?KID=4&ID=26 http://www.ntvmsnbc.com/news/218307.asp http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/428667.asp http://www.tumgazeteler.com/?a=4189564 http://www.taraf.com.tr/makale/2152.htm http://tr.wikipedia.org/wiki/Srebrenitza_katliam%C4%B1 http://www.ushmm.org/wlc/tr/article.php?ModuleId=10007216 http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/218307.asp http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/iheb.html http://www.stgm.org.tr/docs/1213715002Onarici_Adalet.pdf
Di er Kaynaklar
Can Dündar Sivas Katliam Belgeseli
Genco Erkal Sivas 93 Adl Tiyatro Oyunu
1
§ 1. Giri
Bu çal man n amac ; 2 Temmuz 1993 günü 35 ki inin öldürülmesi ile sonuçlanan Sivas katliam n , geçmi le hesapla ma politikalar ba lam nda ele almak ve bu politikalar do rultusunda, ma duriyetlerinin ne ekilde giderilebilece ini incelemektir.
Sivas Katliam , siyasi ve sosyal tarihimizde, pek çok kez ele al nm ve yorumlanm t r1. Katliam n gerçekle mesinin hemen ard ndan yay nlanan kitaplarda Sivas katliam , Alevi ve sol bas n ekseninde eriat ayaklanmas , merkez ve sa bas n ekseninde ise tahrik ve ihmal olarak de erlendirilmi tir. Ak betinde katliam üzerine ark lar bestelenmi , iirler yaz lm , katliam n ac s canl tutulmaya çal lm t r. Aradan zaman n geçmesi ile Sivas katliam daha çok y l dönümünde ve Sivas davas n n kararlar nda dile getirilmeye ba lanm t r. Sivas davas n n 2001 y l nda k smi sonuca ula mas ndan sonra Sivas katliam na gösterilen ilgi görece azalm t r. Ancak; Genco Erkal n Sivas 93 ve Serdar Do an n Simurg adl belgesel tiyatro oyunlar , davan n zamana m na u rama ihtimali, Mad mak Otelinin alt n n uzun y llar kebapç olarak i letilmesi ve 2009 y l ba lar nda kapat lmas , otelin müzeye dönü türülmesi talepleri, Alevi aç l m ad alt nda seçim dönemleri ve muharrem aylar öncesinde Sivas ta ölenlerin2 an lmas ile beraber Sivas katliam gündemdeki yerini korumu tur.
1
Bu çal mada Sivas katliam üzerine yaz lm olan 12 kitap temel al nm t r. Bu kitaplara çal man n kaynakça bölümünde yer verilmi tir. Ancak bunun d nda da Sivas katliam ile ilgili yaz lm çok say da yay na ula mak mümkündür. Bu çal mada temel olarak bu kitaplar n seçilmesinin sebebi, Sivas katliam n mümkün oldu u kadar farkl boyutlarda ele almalar ndan kaynaklanmaktad r.
2
Sivas katliam nda hayat n kaybedenler: As m Bezirci, Nesimi Çimen, Metin Alt ok, Muhlis Akarsu, Behçet Safa Aysan, Edibe Sulari, U ur Kaynar, Asaf Koçak, Erdal Ayranc , Muhibe Akarsu, Sehergül Ate , Hasret Gültekin, Muammer Çiçek, Mehmet Atay, Gülendar Akça, Sait Metin, Carina Cuanna, Gülsüm Karababa, Murat Gündüz, Huriye Özkan, nci Türk, Ahmet Özyurt, Ye im Özkan, Handan Metin, Serpil Canik, Yasemin Sivri, Serkan Do an, Belkis Çak r, Nurcan ahin, Özlem ahin, Menek e Kaya, Asuman Sivri, Koray Kara. Ayr nt l bilgi için bkz. Lütfi KALEL , Sivas Katliam ve eriat, stanbul, 1994, s. 81-107.
2
Farkl kesimlerin ilgi oda nda bulunan ve çokça tart lan bir konunun üzerine bu çal may yapmam n ba l ca iki sebebi bulunmaktad r. Bunlardan ilki; Sivas katliam n n Türkiye de toplumsal bir yaraya yol açt n ve üzerinden geçen zaman ile beraber bu yaran n derinle ti ini, toplumsal bar etkileyip, nefret kültürünü tetikledi ini göstermektir. Türkiye Cumhuriyeti; tarihinde Sivas katliam na benzer pek çok olumsuzluk ya am t r3. Bunlar n baz lar Sivas katliam na benzer özellikler ta makta, baz lar ise tamamen farkl özellikler göstermektedir. Fakat tüm bu olumsuzluklar n ortak özelli i var olan suçun bir ekilde birilerine kesilmesi yahut unutulmaya/unutturulmaya mahkûm edilmesidir. Devletin bu tarz politikalar n n da etkisiyle, bu deneyimler toplumsal yararlara dönü mü , ülke içerisinde bölünmelere yol açarak toplumsal bar negatif yönde etkilemi tir. Bu olumsuzluklar n giderilmesi için toplumsal yaralar n sadece yarg sal mekanizmalar önünde de il; tüm toplumun önünde de ifre edilmesi ve özellikle ma durlara kendilerini her anlamda ifade etme hakk tan nmal d r.
kinci sebep ise; unutma, unutturma kültürünün çok yayg n oldu u bir ülkede hat rlama kültürünün ya at lmaya çal lmas ve hat rlama kültürünün do al bir gereklili i olarak geçmi le hesapla ma politikalar n n Türkiye de de i lenmeye ba lamas gerekti ini vurgulamakt r. Sivas katliam niteli indeki suçlar sadece o suçtan ma dur olanlar de il; toplumun bütün kesimlerini de etkiledi inden tüm toplumun geçmi i ile hesapla mas günümüze sarkan toplumsal yaralar n iyile mesi aç s ndan büyük önem ta maktad r.
A a daki çal ma iki temel bölüme ayr lm t r: Birinci bölümde 2 Temmuz 1993- Sivas katliam ba l alt nda Sivas katliam öncesi Sivas n genel durumu üzerinde durulmu tur. Sivas n genel durumunu daha iyi yans tabilmek
3
Türkiye deki ac deneyimler k saca; Ermeni Tehciri, stiklal Mahkemeleri, Kürt isyanlar , 6/7 Eylül olaylar , 1 May s 1977, K br s Harekât , Darbe dönemleri ve sonras , Mara , Çorum, Sivas, Gazi Katliamlar , PKK ile ya anan iç sava , 28 ubat süreci eklinde özetlenebilir. Ayr nt l bilgi için bkz. Mithat SANCAR, Geçmi le Hesapla ma, Unutma Kültüründen Hat rlama Kültürüne, stanbul, 2008, s. 255-256.
3
için Sivas tarihi üzerine ara t rmalar yap lm , ozan Pir Sultan Abdal ve sonras nda kurulan Pir Sultan Abdal Derne i ara t r lm , katliam n Sivas ili ile ili kilendirilmesinin olas sebepleri üzerinde durulmu tur. Sonras nda Sivas katliam n n nas l meydana geldi i, katliam n kronolojik s ralamas ve katliam sonras olgular (Devlet yetkililerinin söylemleri, Sivas katliam n n medyaya nas l yans d , Sivas davas ) de erlendirilerek Sivas katliam üzerine bir nitelendirme yap lm t r.
Çal man n ikinci bölümünde ise; toplumsal yaralar ile yüzle me ba l alt nda geçmi le hesapla ma kavram tart lm t r. Bu do rultuda geçmi le hesapla ma kavram incelenmi , geçmi le hesapla ma aç s ndan önemli oldu unu dü ündü üm dört temel kavram üzerinde durarak (haf za, hat rlama, hakikat, hesapla ma) Sivas katliam nda geçmi ile hesapla man n hedef ve sonuçlar irdelenmeye çal lm t r. Son olarak var olan ma duriyetin giderilmesi için ne tarz bir hukuk yakla m n n uygun olaca tart lm , farkl adalet teorileri üzerinde durulmu , Sivas katliam ndaki ma duriyetin giderilebilmesi için mevcut adalet sistemimizden farkl onar c adalet yakla m n n mümkün olup olamayaca incelenmi tir.
Bu tabloya uygun olarak çal mada temel olarak üç soruya yan t aranm t r: Sivas katliam n toplumsal bir yara olarak de erlendirmek mümkün müdür? Sivas katliam n n toplumsal bir yaraya dönü mesine neler neden olmu tur? (1) Dünyada ve özel olarak Türkiye de toplumsal yaralar ile nas l yüzle ebiliriz? Geçmi le hesapla ma kavram n , bu yüzle meyi gerçekle tirmek için kullanabilir miyiz? (2) Geçmi imiz ile hesapla t m zda, toplumsal yaralar sonucu ortaya ç kan ma duriyeti hangi hukuk yakla m içerisinde ele alabiliriz? Onar c adalet yakla m çerçevesinde mevcut ma duriyeti gidermek, olu an zarar en aza indirgemek mümkün müdür? (3).
Bu çal mada yukar daki sorular ayr nt l bir ekilde cevapland r lmaya çal lm t r. Her bir soru farkl bir bölüm olarak kurgulanm ; birinci sorunun cevab için öncelikle Sivas katliam üzerine ara t rma yap lm t r. Sivas
4
katliam üzerine çal malar n sürdüren Pir Sultan Abdal Derne i ile görü ülmü , Sivas katliam üzerine yaz lan çe itli kitap, makale ve söyleyi iler de erlendirilmi , ulusal ve yerel bas nda Sivas katliam n n nas l ele al nd incelenmi tir. Ayr ca Sivas katliam ndan sa kurtulanlar ve katliamda yak nlar n kaybeden ki iler ile görü ülmü tür. Bütün bu bulgular n de erlendirilmesi sonucunda birinci soru cevapland r lmaya çal lm t r.
kinci ve üçüncü soru da benzer bir ekilde ele al nm t r. Öncelikle toplumsal yara, haf za, hat rlama, hakikat, geçmi le hesapla ma, gibi bu çal man n temelini olu turdu unu dü ündü üm kavramlar n teorik aç klamalar na yer verilmi tir. Sonras nda ise bu kavramlar n; Sivas katliam na uyarlanmas ile beraber, ikinci soru cevapland r lmaya çal lm t r. Son olarak ise farkl bir adalet yakla m olan onar c adaletin kavram tan t lmaya çal lm , toplumsal yaralar n giderilmesi ve geçmi le hesapla lmas ba lam nda mevcut adalet sistemimizden farkl bir sistem olan onar c adaletin üçüncü soruya yan t olup olamayaca incelenmi tir.
5
§ 2. 2 Temmuz 1993- Sivas katliam
I. Katliam ve öncesi A- Sivas tarihi
Sivas, Yozgat, Çorum, Amasya, Tokat, Erzincan ve Tunceli nin olu turdu u co rafi ku ak; yerle ik halk n siyasal ve inançsal yap s aç s ndan çe itlilik göstermektedir. Bu co rafi bölgede, Alevi (K z lba ), Sünni, Ermeni, Kürt, Türkmen, Zaza gibi etnik ya da inançsal topluluklar iç içe ya amaktad r. Bu topluluklar, kimi zaman birbirlerine kar üstünlük elde etme kavgalar na giri mi , kimi zaman ise Selçuklu ve Osmanl devletlerinin bask ve asimilasyon politikalar na kar ortakla a ba kald r lar düzenlemi lerdir4. Sivas ili tüm bu çe itlili in ve ba kald r lar n en yo un ya and yer olarak belirtilmi tir5.
nsan soyunun ilk yerle ti i yerlerden biri olan Sivas n bilinen tarihi Hititliler ile ba lam ; arkas nda talanlar, yang nlar, sava lar ve isyanlar b rakarak Cumhuriyet ile noktalanm t r6. Sivas, tarihindeki büyük felaketlerden birini 1400 y l nda Timur mparatorlu unun ehre sald rmas yla ya am t r. 1400 y l nda ehri ku atan Timur mparatoru uzun süre ku atma alt nda kalan Sivas Kalesi nin komutan Mustafa Bey ile kaleyi teslim almak ad na bir sözle me imzalam t r. Bu sözle meye göre Timur, Hiç kan dökmeyece i sözünü vermi tir. Kale teslim al nd ktan sonra ise verdi i söze uygun davranarak hiç kan dökmemi ; k l çla öldürmek ve kan ak tmak yerine Sivas kalesini savunan 4 bin asker ile binlerce sivili el ve ayaklar ndan ba layarak kaz lan çukurlara diri diri doldurarak bo ulmalar n sa lam t r. Böylece kan ak tmadan 7-8 bin ki iyi yok etmi ve ehri ya malam t r7.
4
Zeki CO KUN, Aleviler, Sünniler ve Öteki Sivas, stanbul, 1995, s. 27.
5
Co kun, s. 29.
6
Sivas tarihi hakk nda detayl bilgi için bkz. Öner YA CI, Sivas Unutmak, stanbul, 1997.
7
6
Bu olay bize Sivasl lar n yüzy llardan beri ya ad güven sorununa8 bir örnek te kil edebilir. Timur un katliam ndan yakla k 700 y l sonra Sivasl lar n bu kez kendi devletlerine güvenmenin bedelini hayatlar yla ödediklerini ileri sürebiliriz.
Timur mparatorlu unun k sa süreli zaferinden sonra tekrar Osmanl Devletinin hâkimiyeti alt na geçen Sivas, Osmanl döneminde Anadolu eyalet merkezi olmu fakat ba kald r lar ve katliamlar son bulmam t r. Ba ta ah Kulu ve Baba Zünnun isyanlar olmak üzere hemen hemen tüm Celali isyanlar n n9 önderi olan Sivas, yeni tarihinde Cumhuriyetin temellerinin at lmas na da ev sahipli i yapm t r. Cumhuriyetin temellerinin Sivas ilinde at lmas , Sivasl lar için bir dönüm noktas te kil etmi tir. Yüzy llard r süre gelen etnik ve dini çat malar, istilalar ve en önemlisi hissedilen güvensizlik duygusu sona ermi , laik bir ülkede anayasan n ve hukukun güvencesi alt nda ya ayacaklar yeni bir dönem ba lam t r. Sivas halk n n tüm bunlar sezerek 4 Eylül 1919 da Sivas Kongresini düzenlemeye ba lad n söyleyebiliriz. Nitekim Anadolu halk , d güçlere kar bölgesel direni e geçmi ve Mustafa Kemal, direni güçlerini birle tirmek için ç kt Samsun dan Sivas a geçerek Sivas Kongresini organize ederek Cumhuriyetin temellerini ekillendirmi tir. Sivasl  k Veysel in de söyledi i gibi; Cumhuriyetin kurulmas yla insanlar n bulan k fikirleri ortadan kalkmaya ba lam t r10. O tarihten 84 y l sonra yine ba ka bir katliamda cumhuriyetin temellerinin at ld bu ehrin sokaklar nda Laik Düzen Y k lacak, eriat Gelecek Zulüm Bitecek11... sloganlar n n yükselece ini, bu kez; güvence olarak görülen anayasa ve hukukun yetersiz kalaca n tahmin edememi tir.
8
Ali YILDIRIM, Ate te Semaha Durmak, Ankara, 2004, s. 14.
9
Celali isyanlar hakk nda detayl bilgi için bkz. Mustafa AKDA , Türk Halk n n Dirlik ve Düzen Kavgas Celali syanlar , Ankara, 1999.
10
ptida Kongre kuruldu burda, Cumhuriyet e karar verildi burda, bulan k fikirler duruldu burda, yay ld âleme ünü Sivas n . YA CI, s. 17.
11
7
Mevcut de i im12 elbette ki bir günde olmam t r ve sadece Sivas ili ile de s n rl kalmam t r. Sivas katliam n n Sivas ta gerçekle mesinin Sivas a özgü siyasi, ekonomik ve dinsel sebepler nedeni ile meydana geldi ini ileri sürmek ve katliam yaln zca Sivas ili ile özde le tirmek, Sivas , Sivasl lar suçlamak katliam n sebeplerini çarp tmak olacakt r. Sivas katliam n Türkiye nin genel olarak içinde bulundu u konum içerisinde ele almak gerekmektedir13. Fakat Sivas n tarihindeki ekonomik, siyasal ve dinsel geli meler bize katliam n meydana geldi i zaman anlamam za yard mc olabilmektedir. Bu aç dan Sivas a özgü ekonomik, siyasal ve dinsel sebepleri incelememiz gerekmektedir.
Sivas n merkezinde oturan halk n büyük ço unlu u Sünni, k rsal kesimde oturan halk n ço unlu u da Alevi inançl d r. 1950 lere kadar merkez ile k rsal kesimde ya ayan insanlar kom uluk ili kilerine özen göstermi , herhangi bir mezhep çat mas na girmekten kaç nm lard r. Di er ehirlere göre dinsel aç dan hassas bir yap ya sahip olmas na ra men ho görülü bir ekilde ya amlar n sürdüren Sivasl larda14 de i im ba l ca üç sebepten dolay ortaya ç km t r:
Birinci sebep Sivas n kom u illerinin birer birer kalk n rken Sivas n ekonomik bak mdan gerilemesidir. Yat r m ve istihdam alanlar nda yetersiz kalan ehirde, 1950 lerden sonra Sivas kent merkezinde ya ay p ticaretle u ra anlar zmir, stanbul, Ankara, Adana gibi büyük ehirlere; Sivas n k rsal kesiminde ya ayanlar ise Sivas kent merkezine göçmü lerdir. 1930 larda demiryolunun yap lmas ile ticaret alan nda büyük at l mlar ya ayan Sivas ili, 1950 lere gelindi inde eski ekonomik gücünü kaybetmeye ba lam t r. Bu
12
De i im kelimesi ile vurgulamak istedi im eriat n yükselmesi de il, ülke s n rlar içerisinde öteki olana kar duyulan tahammülsüzlü ün giderek artmas ve bu tahammülsüzlük kar s nda hukukun yetersiz kalmas d r.
13
Bu konuya katliam n karakteri adl bölümde daha geni bir ekilde yer verilecektir.
14
8
ekonomik çökü ün sebebini 1950 lerden itibaren siyasal iktidara ters dü mesi ile aç klayabiliriz15.
Nitekim yazar Çetin Yi eno lu nun da belirtti i gibi 1939 da yap lan vagon fabrikas nda çal an i çi say s n n 7000 den 1800 lere dü ü ü, Sivas ekonomisinde önemli bir yer tutan Tümenin önce Tugay sonra da Alay düzenine getirilmesi, söz verilmesine kar n üçüncü demir çelik fabrikas n n Sivas tan ba ka bir yere yap lmas , eker fabrikas n n bir türlü i letilmemesi gibi olgular Sivas ilinin mevcut iktidar taraf ndan gözden ç kar ld n göstermektedir16. Tüm bunlar n sonucunda Sivas ta ki i ba na dü en y ll k gelir 300 dolara inmi tir. Bu oran Birle mi Milletlerin yoksul ülkeler için koydu u ölçünün asgari düzeyidir17. Tüm bu olumsuz etkenler Sivas ta ekonomik çöküntünün ya anmas na, göçün olu mas na, tar m ve hayvanc l n geri kalmas na sebep olmu tur.
kinci sebep; süregelen ekonomik s k nt lar n ve mevcut göç olgusunun siyasi aç dan k k rt c l k hareketlerine yol açmas d r. Köyden kente göçün ço almas ile özellikle Alibaba, Ferhat Bostan, nönü Bulvar yönünde oturan Aleviler ile di er semtlerde oturan Sünniler aras nda görünmeyen bir s n r olu turulmu tur18. 1950 li y llara kadar Sivas, Cumhuriyet Halk Partisi nin ( CHP ) kalesi olarak görülmü tür. Fakat 1950 lerde Aleviler, Demokrat Partinin ( DP ) özgürlük söylemine dayanarak 1950-1960 döneminde yap lan milletvekili seçimlerinde oylar n DP ye vermi lerdir. Bu de i imin sebebinin hem ekonomik olarak imdiye dek Sünnilerin elinde bulunan ticaret hayat n payla mak istemeleri, hem de siyasi hayatta da var olduklar n hat rlatmak
15
1950 lere kadar Cumhuriyet Halk Partisi nin kalesi olarak bilinen Sivas, Türkiye nin çok partili hayata geçmesi ve Demokrat Parti nin seçimleri kazanmas ile adeta cezaland r lan bir il konumuna gelmi tir. Seçimlerden sonra eskiden Cumhuriyet Halk Partisine ba l olup, sonras nda Demokrat Partiye geçen pek çok ilde de Sivas taki duruma benzer bir cezaland rma e iliminin var oldu unu dü ünüyorum.
16
YILDIRIM, s.95.
17
Yukar daki paragraf için bkz. Çetin Y ENO LU, eriatç iddet ve Ölü Ozanlar Kenti Sivas, Ankara, 1994, s. 95.
18
9
oldu unu söyleyebiliriz. Say sal gücü kaç rmak istemeyen DP iktidar ise bu de i imi sonuna kadar kullanm t r. 1950 lerde ba layan Alevilerin kente aç l m 1970 li y llarda stanbul a kadar yönelmi tir19.
Ba ta stanbul olmak üzere büyük ehirlere do ru olan bu yönelim Alevilerin tekrardan siyasal bir de i im geçirmelerine neden olmu tur. DP nin ve devam olan Adalet Partisi nin ( AP ) dinsel sömürüye yönelmesine, tarikatlara ve siyasal slamc lara destek vererek örgütlenmesine tepki gösteren Aleviler aldat ld klar n anlayarak sa siyasetçilerden uzakla m , eskiden oldu u gibi sola yönelmi lerdir20. Böylelikle bu zamana kadar siyasi alanda görülmeyen bir Alevi-Sünni ayr m görülmeye ba lanm t r. Sünni inançl toplumun büyük ço unlu u AP ye daha sonra ise Milli Selamet Partisi ( MSP ) ve Milliyetçi Hareket Partisi ne ( MHP ) yönelirken Alevi inançl topluluk sol partilere yönelmi tir.
Bu siyasi ayr ma mezhepsel ayr m belirginle tirmi ve mevcut sa /sol gruplar n çat malar yla bu ayr m daha ciddi boyutlara ula m t r. 12 Eylül askeri rejimi ve ard ndan ANAP iktidar resmi ideolojinin yeniden olu turulmas nda din olgusunu olabildi ince ön plana ç karm lard r. Siyasette giderek daha fazla kullan lmaya ba lanan din olgusu var olan mezhepsel ayr malar tehlikeli boyutlara sürüklemi tir21. 1983 y l nda MSP nin devam olarak kurulan Refah Partisi ( RP ) 1989 seçimlerinde büyük bir ç k yaparak Sivas, Konya, Kahramanmara , anl urfa, Van Belediye Ba kanl klar n kazanm t r. RP nin güçleni i hem siyasi ortam n uygunlu u (darbe sonras yeni bir ideoloji yaratma çabalar , 1984 y l nda ba layan PKK hareketlerine kar kullan lan slam propagandas ) hem de ekonomik ortam n uygunlu u (küçük ehirlerde süregelen ekonomik göç, altyap eksikli i) ile Türkiye nin birçok ili gibi Sivas ta da çok h zl ve sa lam bir ekilde gerçekle mi tir. 19 Y ENO LU, s.102. 20 Y ENO LU, s. 99. 21
Ayr nt l bilgi için bkz. Binnaz TOPRAK, slam and Democracy in Turkey , Turkish Studies, v. 6, no. 2, June 2005, s. 167-186.
10
RP nin iktidar s ras nda meydana gelen dinsel örgütlenme, kadrola ma özellikle Sivas gibi Alevi ve Sünni yurtta lar n bu denli yo un olarak iç içe ya ad kenti olumsuz anlamda etkilemi tir22.
Üçüncü sebep ise sadece farkl mezhepler de il farkl inançlar, uluslar, a iretler bulunduran Sivas ilinin ya ad yo un ekonomik ve siyasi de i imlere tepki vermesidir. Sivas topraklar nda sadece Sünniler ve Aleviler de il; Müslüman olmu Rumlar, Ermeniler; Türkmenler, Azeriler, Çerkezler, Araplar, Mo ollar, Selanik Türkleri, Kürtler, Zazalar, Koçgiriler de vard r23. Bu çe itlilik içerisinde hareketlilik ve çat malar n ya anmas özellikle seksen darbesi sonras hâkim olan ho görüsüzlük ortam içerisinde do al kar lanmal d r. Bu yönden incelendi inde Sivas ili Türkiye s n rlar içerisindeki farkl etnik yap s ndan dolay ; Ortado u, Balkanlar bölgesi gibi bir uç noktas te kil etmektedir24.
B- Pir Sultan Abdal ve önemi
Pir Sultan Abdal konusunda elimize geçen kaynaklar bize sa l kl bir bilgi vermek aç s ndan yoksundurlar. Hakk nda yaz lm olan eserlerde tarihsel bilgilerden ziyade efsanevi bilgiler ço unluktad r.
Ya am ve ölümü üzerine olan bilgiler genellikle kendi iirlerinden ve halk söylentilerinden ç kar lm t r. Elde edilen bilgilere göre, Pir Sultan Abdal 16. yüzy lda Sivas n Y ld zeli ilçesinin Ç rç r buca na ba l Banaz köyünde do mu tur. Öz ad Haydar d r. Yemen soyundan gelmekte olup, soyu Hazreti Ali nin torunlar ndan imam Zeyn-el-Abidin e kadar uzanmaktad r25. Anadolu nun fikir ve siyasi yönden en kar k oldu u zamanlar n birinde,
22
Ayr nt l bilgi için bkz. Haldun GÜLALP, Political slam in Turkey, the rise and fall of the Refah Party , Muslim World, v. 89, no. 1 (Jan1999), s. 22-41.
23
Y ENO LU, s. 93.
24
Y ENO LU, s. 93.
25
Ayr nt l bilgi için bkz. Memet FUAT, Pir Sultan Abdal Ya am , Sanatç Ki ili i, Yap tlar , stanbul, 2001.
11
birbirine dü man olan Osmanl ve Safevi çat malar n n Anadolu da b rakt binlerce kurbandan birisi olmu tur.
Pir Sultan sözünü ve saz n kullanarak ah smail in yapt gibi on iki imam felsefesini, on iki imamlar n isimlerinin an ld Düzevi imam türünden iirlerle anlatmaya çal m t r. Alevi gelenekleri ile bulundu u dergâh n tarikat ortam n harmanlam t r. iirlerinde duru bir dil kullanm ; deyi ler, nefesler, Hak sevgisi, ilahi a k gibi ana konularla ilgilenmi tir.
Hilmi Yavuz un görü lerine göre: Yazd ve dillendirdi i iirler ile Anadolu insan n n safl n , tanr sall n ortaya koymu , tekke edebiyat nda Yunus tan sonra gelen en büyük air olmu tur26 . Türk diline sahip ç km , on iki imamlar n isminin yay lmas nda katk larda bulunmu , yapt çal malar ve bilgeli i sonucunda yedi büyük dededen (Nesimi, Fuzuli, Hatayi, Kul Hikmet, Yemini, Virani ve Pir Sultan Abdal27 )biri olarak an lm t r.
Fakat Pir Sultan sadece bir halk ozan ya da bilge de ildir. O ayn zamanda sosyal konulara duyarl , Osmanl n n 16. yüzy ldaki toplumsal sorun ve dayatmalar na kar ç kan bir dü ünürdür. Anadolu ereni dedi imiz di er ah slar gibi hem ermi dede hem de eylemsel ba kald r önderi olarak ya am n sürdürmü tür28. Ça lar n Pir Sultanlar ndan Günümüz Pir Sultanlar na adl panelde de tart ld üzere: Gelene in ozanl n ya atan bir halk airinden, yani halktan olan, halk n dilini konu an ve sanat n bununla yapan bir kimseden; boyun e meyen, sömürüye zulme ve bask lara kar ç kan bir halk önderine bir simgeye dönü mü tür29. Yeni bir toplum düzeni olu turmak için çal an Pir Sultan, iirleri ve saz yla halk uyand rmak istemi , olu mas n istedi i yeni toplumun özlemini ah imgesiyle gidermeye
26
TRT 2 Önce iir Vard - Hilmi Yavuz (e.t.: 04.01.2009).
27
YA CI, s.28.
28
Güla ÖZ, Pir Sultan Abdal, Ankara, 2008, s. 14.
29
4. Pir Sultan Abdal etkinlikleri-1 Temmuz 1993 Per embe günü saat 17.30 da Sivas Kültür Merkezinde gerçekle tirilen Ça lar n Pir Sultanlar ndan günümüz Pir Sultanlar na adl panel Kar Dergisi, Temmuz-A ustos 1993
12
çal m t r30. Pir Sultan a göre ah; insanlar haks zl klardan kurtaracak bir güçtür ve Pir Sultan mücadelesini sürdürürken bu güce dayanmaktad r. Ancak, Osmanl mparatorlu unun o dönemde çat ma içerisinde bulundu u Safevi mparatorlu u nedeniyle, Pir Sultan n ah özlemi ho kar lanmam ve dönemin valisi (ayn zamanda Pir Sultan n eski müridi olan) H z r Pa a taraf ndan idama mahkûm edilmi tir. Bir efsaneye göre; H z r Pa a, Pir Sultan n hayat n kurtarmak için O ndan ah kelimesini kullanmadan üç nefes istemi tir. Pir Sultan saz n al p ah öven üç nefes söylemi tir. Fakat bu övgü
ran ah n de il, ah Merdan yani Hazreti Ali yi anlat yordu31 .
Osmanl n n devlet düzenine kar kurtulu u Alevi ö retisinde gören Pir Sultan Abdal n önemi sadece Aleviler için de il de i imi arzulayan tüm insanlar için büyüktür. Pir Sultan Abdal gelene i; de i tirilmesi istenen, özlenen, u runda sava verilen bir toplumu anlat r. Günümüzden 400 y l önce Pir Sultan Abdal mevcut düzene ve adaletsizli e kar ç kt ; sömürü düzenini devam ettirmek istemedi i için as lm t r. Günümüzde ise, Pir Sultan anarak t pk 400 y l öncesinde oldu u gibi mevcut düzene tepkilerini ark lar , iirleri ile dile getirmek isteyen kimseler yak lm lard r.
Ba kald r s n seküler bir ekilde dile getiren32 ve Alevi iirine politik bir anlam yükleyen Pir Sultan Abdal ilk seferinde as larak, ikinci seferinde ise sembolik bir ekilde ta lanarak33 Sivas ilinde ölüme mahkûm edilmi tir. Tam da bu nedenden dolay Pir Sultan Abdal her dönemde haks zl a u rayan insanlar n simgesi olmu , önceleri Osmanl imparatorlu unda ve sonra da Türkiye Cumhuriyetinde kan mca zay f durumda bulunan Aleviler ve di er kimseler için bir direni ve umut sembolü haline gelmi tir.
30
http://tr.wikipedia.org/wiki/Pir_Sultan_Abdal (e.t.: 12.12.2008)
31 http://www.pirsultan.net/kategori.asp?KID=3&ID=7&aID=15 (e.t.: 12.12.2008)
32
TRT 2 Önce iir Vard - Hilmi Yavuz (e.t.: 04.01.2009).
33
4. Pir Sultan Abdal etkinlikleri için dikilen ozanlar an t Pir Sultan Abdal heykeli olarak tepki toplam ve 2 Temmuz 1993 Cuma günü Mad mak Oteli ku atma alt ndayken heykel yerinden sökülüp ta lanarak parçalanm t r. Enver Cemal AH N, Pir Sultan Ölür Dirilir, Ankara, 2008, s. 20.
13
1. Pir Sultan Abdal Derne i
Türkiye de Alevilerin çe itli ak mlar n izleyen pek çok dernek bulunmaktad r. Mevcut dernekleri s n fland rmam z gerekirse: Kemalist idealini koruyan ve eski Bekta ilerin devam niteli inde olan Hac Bekta Dernekleri, devlete yak n olan ve Alevili i Sünnili e ba lamak isteyen Cem dernekleri, eski zaman adetlerine sad k, Pir Sultan a hayran Pir Sultan Abdal Dernekleri nden bahsedebiliriz34. Pir Sultan Abdal dernekleri 400 y ldan beri iirlerini, deyi lerini unutmad klar Pir Sultan Abdal do du u köyde, Banaz da örgütlü bir biçimde ya atmak ve Pir in iir ve ö retilerini gelecek ku aklara aktarmak istemi lerdir.
Bu sebepten dolay 1976 y l nda Banaz da Pir Sultan Abdal ad alt nda bir dernek kurulmu tur. Derne in amac Osmanl zaman nda yasaklanm olan, cumhuriyet döneminde ise yeterli ilgiyi görmeyen Pir Sultan n iirlerini, saz yla ve sözüyle tekrardan hayata geçirmektir. Bu amaçlar do rultusunda; derne in öncülü ünde ve yerel halk n da katk lar yla her y l Pir Sultan Abdal etkinlikleri düzenlenmeye ba lanm t r. Bu etkinliklerde; sanatç lar, airler davet edilmi , Banaz da hem anma törenleri hem de enlikler gerçekle tirilmi tir. 12 Eylül 1980 darbesi sonucunda di er pek çok dernek gibi Pir Sultan Abdal Derne i de kapat lm t r.
Demokrasiye tekrardan geçi olarak nitelendirebilece imiz 83 sonras dönemde, Pir Sultan Abdal Derne i bu kez 1988 y l nda Ankara da kurulur. Dernek tüzü ünde de belirtildi i gibi Derne in amac : Pir Sultan Abdal n ya am ve felsefesi do rultusunda sosyal, kültürel çal malar yapmak, ba ta Anadolu Alevi kültürü olmak üzere tüm di er kültürleri ya atmak, geli tirmek ve yayman n yan s ra demokrasi, laiklik ve insan haklar gibi temel kavramlara
34
14
sahip ç kmakt r35 . Merkezi Ankara da olan dernek eskiden oldu u gibi, Banaz köyünde Pir Sultan Abdal etkinliklerini düzenlemeye devam eder.
2. 4. Pir Sultan Abdal etkinli i ve Sivas
1- 4 Temmuz 1993 y l nda Pir Sultan Abdal etkinliklerinin dördüncüsü düzenlenecektir. Darbeden sonra hasretle beklenen özgürlük ve demokrasi ortam nda, Pir Sultan Abdal Derne i yöneticileri bu sefer etkinlikleri sadece kendi dernekleri ve Alevi yurtta lar aras nda de il, demokrasi ve özgürlük yanl s kesimlerin temsilcileri ile ortakla a yapma karar alm lard r. Bu amaçla çe itli demokratik kitle örgütlerine, dergilere, yazarlara ve sanatç lara bir ça r da bulunulmu tur. Ça r mektubu öyledir:
Say n Ba kan ve Yönetim Kurulunun De erli Üyeleri;
Önce bir hususun alt n sevinerek çizmek gerekiyor. Hepimizin mutlulukla izledi i bir örgütlenme süreci ya yoruz. Bu süreci bizlere ve bizim ku aklar m za nasip olmas , ku kusuz ayr bir onur nedeni olarak kabul edilmelidir. Tarih ulusumuzun ve ya amsal donan m z olan kültürümüzün asimile edilerek Arapla t r lmas na ve sonuç olarak da yok edilmesine kar gösterilen direncin örnekleriyle doludur. Bunlardan en önemlisi ku kusuz Atatürk ün ulusla ma, laikle me ve ça da la ma çabalar d r.
Bunu yan nda Alevi yurtta lar n Osmanl ve cumhuriyet döneminde dinsel gericili e, din devletine, dinin siyasetine ve ki isel ç karlara alet edilmesine kar verdi i mücadelenin say s z örnekleri de tarihi birer gerçek olarak ortadad r. Bunlardan en çarp c örnek de Pir Sultan Abdal d r. [...] Pir Sultan Abdal, Hac Bekta Veli, Abdal Musa ve benzeri halk önderleri ad na düzenlenen enlikler bizim için mihenk ta lar d r. Bu enliklerin siyasi amaçla kullan lmas na asla izin verilmemeli, onlara sahip ç k lmal ve özün
35
15
korunmas na gerekli özeni göstermeliyiz. Bunu sa lamak için de ev sahipli ini biz yapmal y z, enlikleri biz yönetmeliyiz. Pir sultan abdal kültür enliklerine sürekli ev sahipli i yapan derne imizin yönetim kurulu, yukar da bilgilerinize sunulan özet görü lerden yola ç karak, farkl bir yol ve yöntemi önermekte, ev sahipli ini de bölü mek istemektedir. [...] Bas n n, TV nin enlikleri takip etmesi sa lanmal ve bu yoldan enli e kat lmaya yurtta lar m za da ula lmal d r. Laiklik ve demokrasi konusundaki çabalar m z n kitleselli e dönü mesine ve kamuoyuna mal olmas na bu enlikler büyük katk sa lamal d r. [...] Bu mektubumuz yurtiçi ve yurtd nda olmak üzere yakla k olarak elli kuruma gönderilecektir. [...] Önerilerimize olumlu yakla m gösteren kurulu lar m z n de i ik öneri veya dü ünceleri varsa, onlar en geç 15 May s 1993 tarihine kadar bize bildirmelerini rica ederiz. 22.04.199336 .
Ça r mektubunda da anla ld üzere, imdiye dek sadece Banaz da ve k smen k s tl say da ki ilerle gerçekle tirilen etkinlik Türkiye nin o y llarda içinde bulundu u genel durum da dü ünülerek (Din olgusunun siyasette giderek güçlenmesi, RP nin gücünü art rmas , PKK n n giderek artan sald r lar , meydana gelen insan haklar ihlalleri) çok daha geni bir çevreye hitap edilerek kutlanmak istenmi tir. Bu geni çevreye ula abilmek ad na ise Pir Sultan Abdal Kültür Derne i yöneticileri Kültür Bakanl n n ve Sivas Valili inin katk ve yard mlar n istemi lerdir. Derne in ça r s na çok say da örgüt, yazar, ozan ve sanatç dan olumlu yan t vermi tir. Kültür Bakanl ve Sivas Valisinin de olumlu yan tlar ve mali yard mlar üzerine Pir Sultan Abdal Kültür Derne i iki gün Sivas merkez iki gün ise Banaz köyü olmak üzere etkinlik haz rl klar na ba lam t r.
a) Etkinlik niye Sivas ta gerçekle tiriliyor
Baz kimseler imdiye dek hep Banaz da gerçekle tirilen etkinli in Sivas a kayd r lmas n n sebebinin halk tahrik etmek, Alevilik propagandas yapmak ve
36
16
gergin bir ortam yarat p olay ç karmak oldu unu savunmu lard r37. Pir Sultan Abdal Derne i sözcüsü Al Balk z ise Etkinlikleri Sivas a kayd rman n gerekçelerini u cümleler ile aç klam t r:
Etkinlikleri Banaz da yap yorduk. Oraya var p cemimizi, törenimizi yap p dönüyorduk. Biz dönünce Banaz eski Banaz, Sivas eski Sivas. Yapt m z etkinliklerin Sivas taki demokratik harekete bir katk s n n olup olmad n dü ündük, olumlu yan t veremedik. Banaz da yapt m z, bir anlamda, korsan mitingdi. Bu korsan mitingleri kal c k lmal yd k.[...] Gerici güçlerin bütün fraksiyonlar n n her hafta bir etkinli i oluyordu. Koca vilayet ekonomisinden, kültürüne, sokaktaki ya ama kadar i gal alt ndayd . Sivas ta bir ey yap lamaz anlay n , ko ullanm l n k rmam z gerekiyordu. Biz bu etkinlikleri Sivas tan ba lat rsak hem Sivas ta bir eylerin yap labilece iniz kan tlar z hem de oradaki demokrat insanlara moral veririz diye dü ündük38 .
Ali Balk z n da aç klamalar nda görüldü ü gibi etkinlikler Banaz dan Sivas a bir eyleri de i tirmek, daha etkili bir sonuç alabilmek için kayd r lm t r. Bunun ard nda yatan sebebin halk aras nda bir bölünme yaratmak, halk tahrik etmek oldu unu iddia etmek yanl t r. Amaç, tüm halk birle tirmek, etkinlikten herkesin faydalanmas n sa lamak olabilir. Amaçlar ; anma ve kültür enliklerini daha da zenginle tirip kent merkezine kayd rmak, edebi alanda büyük bir önem ta yan Pir Sultan Abdal t pk Yunus Emre yi and m z gibi tüm vatanda lar ile beraber anmakt r.
Tam da bu nedenden dolay bu seferki etkinli e ulusal ve uluslararas alanda ünlü olan ki iler ça r lm t r. Aziz Nesin in de bu ki iler aras nda bulunmas n n sebebi slam dinini kötülemek de il39, etkinli i zenginle tirmektir. Amaçlar , 37 DO AN, s. 35. 38 YILDIRIM, s. 13. 39
Bkz. Sivas n yerel gazetesi olan Bizim Sivas gazetesi Aziz Nesin in Pir Sultan Abdal enliklerine slam dinini ve Müslümanlar kötülemek için özellikle davet edildi ini yazm t r. (Bizim Sivas Gazetesi 1 Temmuz 1993)
17
Sivas Merkezinde gerçekle tirilen ve Sünni kesim için düzenlenen güzel Kur an okuma yar mas , aç k oturum ve söyleyi ler gibi yine Sivas merkezde ya ayan Alevi inançl kimseler için de bir etkinlik düzenlemektir40.
b) Sivas tehlike arz ediyor mu
Katliam sonras nda gerek Pir Sultan Abdal Derne i yöneticilerine gerekse etkinli e kat lan di er sivil toplum kurulu lar na kar yap lan en yayg n suçlama gericili i ile öne ç km olan ve bu nedenden dolay tehlikeli oldu u aç kça görülen Sivas ilinde bu tarz bir etkinli in neden organize edildi i olmu tur. Sivas n tehlikeli olup olmad na dair bir sonuca varmadan önce tehlike arz etti ini ve ettirmedi ini gösteren bulgulara de inmek gerekmektedir.
aa) Sivas n tehlike arz etti ini gösteren bulgular
1 Temmuz günü yurdun çe itli yerlerinden gelen sanatç lar, dernek üyeleri, genç semahç lar ile birlikte sabah n erken bir saatinde Sivas a vard m zda çok derin bir sessizlik ile kar la t k. Görünürde herhangi bir i aret yoktu, ehrin dört bir yan etkinlik afi leri ile donat lm t . Camileri, sabah erken saate kapal olan esnaf dükkânlar , kahvehaneleri, yol çal mas nedeniyle üzerlerine ta lar y lm kald r mlar ile kendi ehirlerimize benzemekteydi. Bu benzerli i görünce insanlar içlerinde az c k da olsa gizledikleri korku ve üphe k r nt lar n silmi lerdi. Korkulacak bir ey olmad n , kendi memleketimizde oldu umuzu anlam t k41 .
Ancak önceden meydana gelen baz olaylar Sivas ta gergin bir durumun varl n gösterir nitelikte olabilir.
40
YILDIRIM, s. 13.
41
Kad köy Pir Sultan Abdal Derne i ube Ba kan Feti Bölükgiray la gerçekle tirilen söyleyi i. (12 kas m 2008)
18
Da t lan bildiriler, yerel bas nda yay nlanan yaz lar, üzerine belli bir amaç için ta lar y lan kald r mlar n42 bu gerginli i art rd n ileri sürebiliriz.
aaa) 1978 Sivas olaylar
1978 y l nda gerçekle en 1. Sivas katliam ne ilginçtir ki halefi 2 Temmuz 1993 Sivas katliam gibi yine yay nlanan bir bildirinin etkisi ile hareketleniyordu:
Aziz hem ehrilerimiz, eceli gelen köpek cami duvar na pisler atasözü tecelli etmektedir. En son çare olarak camilerimize sald rmay , mübarek ramazan ay nda yüzümüze sigara üflemeye kadar cüret etmi lerdir. Fakat ülkücü Türk gençli inden daima hak ettikleri cevab alm lard r.[...] Ancak vatan müdafaas sadece gençlere terk edilemez. ben bu vatan evlad y m diyen herkes vazifesini yerine getirmeli ve mücadeleye destek olmal d r.[...] 43
Ramazan sonunda yay nlanan bu bildiri ile halk n adeta sava a davet edildi ini söyleyebiliriz. Gerçekte Sivas taki gerilim Türkiye nin o dönemdeki durumuna paralel olarak çok öncesinde ba lam t r44. Sivas n Divri i ilçesinde ço unlukta olan Alevilere kar kampanyalar ba lat lm t r. Divpalet maden tesislerine i çi s fat alt nda çok say da militan göreve al nm t r.
Bu militanlar n amac halk tahrik etmektir. Halk; oyuna gelmeyince bu kez Sivas il merkezinde çal malar ba lat lm t r. Yerel bas n n da k k rtmalar45 ile Alevi ve Sünni halk, sa /sol çat malar na uygun olarak birbirine dü ürülmeye çal lm t r46. 4 Eylül 1978 günü yap lan tüm bu çal malar n sonuç verdi ini söyleyebiliriz. Ramazan bayram n n birinci günü Sivas n 42 KALEL , S. 240. 43 http://www.pirsultan.net/kategori.asp?KID=6&ID=57 (e.t.:20.11.2008) 44
Birinci Sivas katliam hakk nda ayr nt l bilgi için bkz. Muzaffer lhan ERDOST, Türkiye nin Yeni Sevr e Zorlanmas Oda nda Uç Sivas, Ankara, 1996.
45
11 A ustos 1978 Hakikat gazetesi Bize Göre sütununda htilal Ba lad ktan Sonra adl kö esinde: Gidi budur; Türkiye artlar içinde ekonomik, sosyal ve ideolojik olu umlarla bir
Bol evik ihtilaline do ru süratle gidilmektedir. Bülent Bey ve yard mc s Aleviler bunu istemektedir .
25 A ustos 1978 Hakikat gazetesi Yar nlar Kimin adl sütununda Masumlarm ba l kl yaz : [...] Müslüman hem ehrilerimiz camide namaz k larken Allah a küfretme gafletini
gösterenler en k sa zamanda hesap vereceklerdir.
46
19
Alibaba mahallesinde Alevi Ali Karaaslan ile Sünni Osman Çevikdo an isimli iki çocu un kavga etmesi; istenilen sonucu do urmu tur. Bu kavga bir k v lc m gibi yay larak, önce çocuklar n babalar na, oradan kom ulara, ard ndan mahalleye ve sonunda tüm kente yay lm t r. Bilinmeden çak lan bu k v lc m örgütlü bir ekilde devam ettirilmi tir47. Daha ilk anlarda iki kad n ölmü , as ls z yay lan haberler (Aleviler Alibaba camiini bombalad48) olaylar n iddetini iyice art rm t r. Ç kan olaylar sonucunda Gökçebostan, Alibaba, Çar , Kepenk Caddesi, nönü, Çukurbostan, Ye ilyurt, K lavuz, Çayyurt, Yüceyurt, K z l rmak, Aydo an, Çiçekli, Alt ntabak, Yi itler mahallerinde ciddi zararlar meydana gelmi tir. Çar da Alevilerin yan s ra CHP ye ait i yerleri, dükkânlar da ya malanm t r. Güvenlik güçleri en sonunda olaylar durdurduklar nda geriye 9 ölü, 93 yaral , tahrip ve talan edilmi 350 i yeri ve 97 konut kalm t r49.
bbb) 1989 yerel seçimleri
Sivas n karma a gösteren siyasi çizgisinin 12 Eylül döneminden sonra de i im geçirdi ini ileri sürebiliriz.1984 y l nda sa partiler yerel iktidardan daha iyi faydalanabilmek için güç birli i yapm lard r50. 1984 y l nda yerel seçimleri ANAP partisinden Bekir Timurbo a kazanm t r.
1989 y l na gelindi inde Timurbo a n n önünde çok daha güçlü bir rakip bulunmaktad r. RP den aday olan Temel Karamollao lu hem RP hem de ANAP taban taraf ndan destekleniyordu. Nitekim 1989 yerel seçimlerinde Sivas ta yar an üç aday aras ndan RP aday Temel Karamollao lu 27 bin oy al rken; Sosyal Demokrat Halkç Partisi (SHP) aday Süleyman Çanka 22 bin, ANAP aday Bekir Timurbo a 15 bin oy alm t r51.
47 ERDOST, s. 15. 48 ERDOST, s. 16. 49 Y ENO LU, s. 103, 50
Ayr nt l bilgi için bkz. Ergun ÖZBUDUN, Contemporary Turkish Politics, Ch. 4, s. 73-103.
51
20
Seçimlerden sonra Sivas n yeni Belediye Ba kan Temel Karamollao lu nun siyasi çizgisine uygun kültürel çal malar ve propagandalar h zl ve etkili bir biçimde hayata geçirmeye ba lad n görebiliriz.
lk i olarak mevcut toplumsal sorunlar n üzerileri yasaklar ile örtülmeye ba lanm t r. Yazar Lütfi Kaleli nin de gözlemlerine göre: Kente büyük ölçüde içki yasa getirilmi , sadece turistik belgeli ikisi otel biri lokanta üç yerde içki serbest b rak lm t r. Belediyede çal an personel say s di er dönemlere oranla üç kat art r lm fakat verilen hizmet zay flam t r. Toplum içerisindeki örgütlenmeler ekonomik aç dan baz taraflar n güçlenmesine baz lar n n da daha da yoksulla mas na neden olmu tur52 .
Bütün bu örgütlenmeler bize Sivas n zaten kötü olan ekonomik durumunu daha da kötüle tirdi ini, halk aras nda iktidar yanl s olmayanlar ikinci plana itti ini ve daha da önemlisi halk aras nda aç k bir dü manl k yaratt n göstermektedir. Ancak mevcut sorunlara ra men; Sivas n ekonomisinin Karamollao lu zaman nda h zl bir düzelme sürecine girdi ini, ehrin o y llarda daha öncesinde hiç olmad kadar güvenli bir hale getirildi ini, kültür çal malar n n artt n , e itim kalitesinin yükseldi ini ileri süren görü ler de bulunmaktad r53.
bb) Sivas n tehlike arz etmedi ini gösteren bulgular
Sivas ta görülen bütün olumsuzluklara ra men; Sivas ili Türkiye Cumhuriyeti nin bir ili konumundad r. Türkiye Cumhuriyeti nde ise tüm yurtta lara verilmi temel baz haklar mevcut oldu unu ileri sürebiliriz.
Türkiye nin bir hukuk devleti oldu unu; insan haklar rejimin ulusal ve uluslararas antla malar alt nda koruma alt na al nd n söylememiz mümkündür. 4. Pir Sultan Abdal etkinli i bu niteliklere sahip bir ülke
52
KALEL , s. 319.
53
21
içerisinde gerçekle tirilmi tir. En önemlisi ise bu etkinli in devlet taraf ndan desteklenerek gerçekle tiriliyor olmas d r. Ali Balk z n da katliamdan hemen sonra belirtti i gibi Kültür Bakanl bu etkinlik için 40 milyon lira katk da bulunmu tur.
Dernek üyelerinin ço u SHP li üyelerden meydana gelmi tir ve SHP o dönemde iktidar orta d r. Sivas ilinin Valisi 21 ubat 1992 de seçilen Ahmet Karabilgin SHP lidir. Kültür Bakan Fikri Sa lar n etkinli e kat l p ozanlar heykelinin aç l n yapaca belirtilmi tir. Vali etkinli e bizzat kat l p, konu ma yapacakt r. Etkinliklerin tümü önceden ayarlanm olup, devletin mekânlar nda gerçekle tirilecektir. Tüm bunlar n sonucunda tam da devlet destekli oldu u için ve devletin kendi yapaca i i sabote etmeyece i ve ettirmeyece i dü üncesinden dolay Sivas n tehlike arz etmedi i sonucuna var labilir54.
Son olarak Sivas ilinin tehlike boyutu üzerine bir de erlendirme yap lmas gerekirse, gerek Sivas ilinin kendine özgü ekonomik, siyasal ve dinsel ko ullar gerekse de yak n tarihinde ya ad katliam ve de i imleri ele al rsak Sivas n kendine özgü çalkant l ve her an patlamaya haz r bir yap ya sahip oldu unu söyleyebiliriz. Ancak bu Sivas ilinin gerçek bir tehlike arz etti i ve etkinlikleri iptal etmek gerekti i anlam na gelmez. Uluslararas alanda da büyük bir air olarak kabul edilen Pir Sultan Abdal kendi memleketinde anmaktan ve etkinlikleri Sivas ta da sürdürmekten daha do al bir ey yoktur. Alevi kökenli vatanda lar da Türkiye Cumhuriyeti vatanda lar olduklar na di er herkes ile e it haklara sahiptirler. Sivas n da Türkiye Cumhuriyetinin resmi bir ili say ld na göre, etkinliklerin devletin güvencesi alt nda sorunsuz bir ekilde gerçekle mesi beklenirdi.
54
22
C- Katliam günü ve öncesi
Sivas katliam 2 Temmuz 1993 günü saat 13.30 s ralar nda ba lam ve tüm dünyan n gözü önünde gece 21.00 saatlerinde sonlanm t r. Sekiz saate yak n süren bu olaylar daha iyi anlayabilmemiz için katliam öncesine bak lmas gerekir.
4. Pir Sultan Abdal etkinliklerinin iki gün Sivas ta iki gün ise Banaz da gerçekle ece i kesinle tikten sonra her kesimden insan bu etkinlikler için haz rlanmaya ba lam t r. Bu haz rl klar n bir k sm ; air ve sanatç lar n ça r lmas , semah ekiplerinin haz rlanmas , film gösterileri, foto raf sergilerinin düzenlenmesi için gerçekle tirilmi tir. Ancak bu haz rl klar n bir ba ka yönü daha bulunmaktad r. O ana kadar daha sessiz bir biçimde gerçekle tiren etkinliklerin Sivas ta yap lacak olmas bir tak m kimseleri rahats z etti ini ileri sürebiliriz. Etkinlik program n n kesinle mesiyle yazar Aziz Nesin in etkinli e kat laca duyurulmu tur. Bu do rultuda etkinliklerin ba lamas ndan yakla k 15 gün önce Türkiyeli Müslümanlar imzal bir bildiri55 yay nlanm ve gizli olarak da t lm t r. 30 Haziran 1993 günü bu kez sadece Müslümanlar imzal ikinci bir bildiri56 da t lm t r. Her iki bildiri de Hint kökenli ngiliz vatanda yazar Salman Rü di nin eytan Ayetleri adl kitab n tefrika halinde Ayd nl k gazetesinde yay nlayan Aziz Nesin i hedef al yor ve Aziz Nesin i slam dinine ve Kuran- Kerim e hakaret etmekle suçluyordu.
El yaz s ile yaz lm olan, besmeleyle ve bir ayetle ba layan bildiriler, Aziz Nesin in slam dinine, mukaddes de erler dil uzatt n , Hazreti Peygamberin han mlar na fahi e demek cüretinde bulundu unu yazmaktad r57 . Bu
bildirilerden de anla laca gibi daha etkinlikler ba lamadan Sivas ta gergin bir ortam n yarat lmaya çal ld söylenebilir.
55
Yay nlanan birinci bildiri için bkz. KALEL , s. 16.
56
Yay nlanan ikinci bildiri için bkz. KALEL , s. 17.
57
23
1 Temmuz 1993 Per embe günü, Kültür Merkezinde Pir Sultan Abdal Dergisinin sahibi Ali Balk z n sunuculu u ile etkinlikler ba lam t r. Birinci günün etkinlikleri, Dernek Ba kan Murtaza Demir in konu mas , Vali Ahmet Karabilgin in konu mas , yazar Aziz Nesin in konu mas58, Anadolu sanat ortam halkevi halkoyunlar ekibinin gösterisi, Buruciye Medresesinde düzenlenen kitap imzalama etkinli i, Ça lar n Pir Sultanlar ndan Günümüz Pir Sultanlar na isimli panel ve halk gecesi eklinde gerçekle tirilmi tir59. Etkinliklerin ilk günü görece sakin geçmesine ra men Sivas n merkezinde, bakanl a ait bir arsa üzerinde dikilen ozanlar heykeli60 gerginlik yaratm t r. Sivas n yerel gazetelerinden biri olan Hürdo an gazetesi; heykelin gizli dikildi ini ve â klar ehri Sivas ile kangal köpe ini temsil eden heykelin asl nda sadece Pir Sultan Abdal temsil etti ini ve bu nedenden dolay halk n tepkisinden korktuklar için gece gizlice dikildi ini yazm t r61.
Katliam n gerçekle ti i 2 Temmuz sabah yerel bas n n kulland man etler Sivas taki gerginli i yans t r biçimdeydi. Bu man etlere bakt m zda bir gün önce gerçekle tirilen etkinliklerin ve Aziz Nesin in konu mas n n bamba ka amaçlar için kullan ld n görüyoruz. Hürdo an gazetesi Sivas ta ne yap lmak isteniyor man etini atarak Aziz Nesin aptall kta indirim yapt diye devam etmi tir.
58
Sivas katliam sonras nda Aziz Nesin in Sivas ta yapt konu ma k k rt c unsur olarak ileriye sürülecektir.(bkz. enal Sar han, Sivas Katliam Davas Cilt II, Ankara, 2002, s. 61.) Konu ma metnine bakt m zda tahrik edici bir unsurun bulunmad aç kça görülmektedir. Aziz Nesin in yay nlad tefrika ve dü ünceleri sebebiyle Nesin in Sivas a gelmesi k k rt c bir durum olarak önceden lanse edilmi tir. Nitekim kültür merkezindeki konu mas ndan çok önce Aziz Nesin aleyhine bildiriler yay nlanm t r. Aziz Nesin in konu mas için bkz. Haydar GÖLBA I, Aleviler ve Sivas olaylar , stanbul, 1997,s. 17-25
59
Sivas katliam sonras nda birinci gün gerçekle tirilen etkinliklerin Türk ve Müslüman halk rencide etti i söylenmi tir. ( bkz. TBMM ARA TIRMA KOM SYONU RAPORU, KALEL ) oysa program n içeri ini inceledi imizde gerek Aziz Nesin in konu mas n n gerekse gün boyunca sürdürülen di er etkinliklerin hiçbir ekilde tahrik edici herhangi bir unsur ta mad n görüyoruz. Etkinli in içeri i ile ilgili ayr nt l bilgi için bkz. DO AN, s. 45-83, YILDIRIM, s. 19-56.
60
Ozanlar heykeli Sivas katliam s ras nda belirgin bir rol oynayacakt r. Halk yat t rmak maksad ile yerinden sökülen heykel, halk n daha çok tahrik olmas na yol açacakt r. DO AN, s. 150.
61
24
Bizim Sivas gazetesi Rezaletin Daniskas ba l n kullanarak Pir Sultan Abdal Kültür enlikleri ad alt nda sosyalistlerin bir araya geldiklerini ve kanunsuz yürüyü ve gösterilerin haz rland n yazm t r. Hakikat gazetesi Müslüman mahallesinde salyangoz satt lar ba l yla Aziz Nesin in konu mas nda dinsizlik propagandas yapt n ve Müslümanlar rencide etti ini yazm t r. 2 Temmuz günü yay nlanan be yerel gazeteden sadece Anadolu ve Yeni Ülke gazeteleri yans z habercilik yapm t r. Anadolu gazetesi Tahriklere Kap lmay n ba l alt nda eskiden ya anm mezhep çat malar n hat rlatarak halk n tahriklere kap lmamas konusunda uyarm t r. Yeni Ülke gazetesi ise bir gün önceki etkinlikleri oldu u gibi anlatarak tarafs z bir tutum izlemi tir62.
Olaylar n gerginle ti ini gösteren bir ba ka i aret ise TGRT muhabirinin Aziz Nesin ile gerçekle tirdi i röportajd r63. Röportaj boyunca muhabirin Aziz Nesin in söylemedi i eyleri ima ederek ve devaml ayn sorular farkl
ekillerde sorarak Aziz Nesin i sinirlendirmeye ve halk tahrik edecek bir eyler söyletmeye çal t n görüyoruz.
D- 2 Temmuz 1993 olaylar n kronolojik s ralamas64 Hiçbir ey eyleme geçen cehaletten daha korkunç olamaz65
Bu bölümde ya anan olaylar n geli imini daha iyi anlatabilmek için katliam n kronolojik s ralamas yap lm t r. Bu s ralamaya göre:
62
Yerel bas nda yer alan haberleri ayr nt l bir ekilde incelemek için bkz. Hürdo an gazetesi 2 Temmuz 1993, Bizim Sivas gazetesi 2 Temmuz 1993, Hakikat gazetesi 2 Temmuz 1993, Anadolu gazetesi 2 Temmuz 1993, Yeni Ülke gazetesi 2 Temmuz 1993.
63
Atilla A UT, Sivas Kitab Bir Topluöldürümün Öyküsü, Ankara, 1994, s. 311-318.
64
Olaylar n kronolojik s ralamas için üç kaynak temel olarak ele al nm t r. Kaynaklar için bkz. Hüseyin KARABABA, Sivas Davas , Ankara, 2008, s. 4-5; Do an, s. 131-135; enal SARIHAN, Sivas Katliam Davas Cilt I, Ankara, 2002, s. 23-25.
65
Genco Erkal, Sivas 93 Tiyatro Oyunu, stanbul Muammer Karaca Tiyatrosu (e.t.: 23 Kas m 2008)
25
Saat 13.30: Cuma namaz ndan sonra Pa a camii ve Meydan camisiden ç kan 500- 1000 kadar ki iden olu an grup dört koldan ilerleyerek Valili e do ru ilerlemi lerdir.
Saat 13.40: Valili in gerisinde olu turulan polis barikat n a an yakla k 2000 ki i, meydanda, Vali stifa , Zafer slam n , eytan Aziz , vb. sloganlar atm lard r.
Saat 13.50: Kalabal kla maya ba layan grup valili i ta larken polis müdahale etmi , kalabal k kültür merkezine yönelmi tir.
Saat 14.00: Kültür Merkezinin önüne gelen grup, panelin iptal edilmesini, etkinliklerin düzenlenmemesini istemi lerdir. O s rada kültür merkezi önünde aç lan kitap stad ndaki sat c larla eylemciler aras nda sürtü me ç km t r.
Saat 14.20: ki grup aras nda kar l kl sloganlar ve küfürle meler sonucu çat ma ç km t r
Saat 14.40: Göstericilerin da lmas için Fatiha okunmu tur.
Saat 14.50: Olay yerine gelen Belediye Ba kan Temel Karamollao lu göstericilerin da lmas için bir konu ma yapm t r.
Saat 15.00: Göstericiler stasyon Caddesi ile Buruciye Medresesi arkas ndan olmak üzere iki ayr koldan meydana ilerlemi lerdir. Mad mak oteli ile meydan aras ndaki kalabal k üç bini geçmi tir.
Saat 15.30: Otelin önüne polis taraf ndan barikat kurulmu tur. Göstericiler mad mak oteli önünde birikmeye ba lam lard r. Polis barikat n a amayan göstericiler oteli ta lamaya ba lam lard r66.
Saat 15.40: Göstericiler Aziz Nesin i isteyerek Aziz e ölüm , Sivas Aziz e mezar olacak sloganlar atmaya ba lam lard r.
66
Otelin önünde yakla k 15 günden beri bir kald r m çal mas n n yürütüldü ü fakat katliam n meydana gelmesinden yakla k 4 gün önce çal malar n durduruldu u ve yeni dö enmi kald r mlar n üzerinde dahi kald r m ta lar n n y larak sanki haz rl k yap ld belirtilmi tir. ( Makbule Çimen) Ahmet KOÇAK, Sivas Katliam n n Onuncu Y ldönümü Onlar I k Oldular,
26
Saat 15.55: Kalabal k ozanlar an t na sald rarak ilk tahribini vermi tir. K zg n kalabal k hem slogan atm hem de an ta sald rm t r.
Saat 16.00: Göstericiler ozanlar an t ndan uzakla arak tekrardan Kültür Merkezine yönelmi lerdir. Otelin önündeki kalabal k be bini geçmi tir.
Saat 17.30: Mesai saatinin bitimiyle otelin önündeki kalabal k on bini geçmi tir.
Saat 18.00: Validen gelen istek üzerine Belediye Ba kan Temel Karamollao lu ikinci konu mas n gerçekle tirir ve halka seslenir67
Saat 18.30: tfaiye araçlar hükümet meydan na getirilmi tir.
Saat 19.14: Kültür merkezi önünde tahrip edilen heykel göstericilerin iste i ve valinin emri üzerine belediye garaj na konulmak amac yla meydandan geçirilirken, topluluk taraf ndan mad mak otelinin önüne getirilmi tir.
Saat 19.50: Mad mak otelinin önünde bulunan araçlar ve heykel ate e verilmi tir.
Saat 20.00: Otele yakla mak isteyen itfaiye araçlar na göstericiler yerde yatarak engel olmak istemi lerdir.
Saat 20.10: Yang n otele s çram t r.
Saat 20.20: Otelin arka taraf ndan ilerleyen itfaiye yang n söndürmeye ba lam t r.
Saat 20.40: Hükümet meydan na gelen göstericiler, bu kez hükümet kona n ta lamaya ve sloganlar atmaya ba lam lard r.
Saat 20.50: Güvenlik güçleri havaya ate açmaya ba lam ve göstericiler da lmaya ba lam t r.
67
Müslüman karde lerim... Gazan z mübarek olsun. Amaca ula lm t r. YILDIRIM, s. 150, Büyük bir ço unlu a göre bu konu ma ters etki yapm , kalabal k bu konu madan sonra daha çok galeyana gelmi tir.
27
Saat 21.00: Kalabal k küçük gruplar halinde ehrin çe itli yerlerine da lmaya ba lam t r.
Saat 21.40: Atatürk- Kongre ve Etnografya müzesi önünde bulunan Atatürk büstü tahrip edilmi tir.
Saat 22.00: çi leri Bakan Mehmet Gazio lu Valili e gelerek olaylar ile ilgili bilgi alm t r.
Saat 23.00: Valilik taraf ndan soka a ç kma yasa ilan edilmi tir.
Saat 01.00: Yang nda 35 ki inin öldü ü, 60 ki inin yaraland , yaral lardan dördünün durumunun a r oldu u bildirilmi tir.
E- Sivas katliam n n karakteri
Kimi Sivasl lara sorarsan z; onlar ehirleri için: Bizim Sivas unutulmu ve tehlikeli bir kenttir diyecektir. Nitekim o dönemin Cumhurba kan Süleyman Demirel 2 Temmuz 1993 Sivas katliam ndan sonra Sivasl ya dikkat edin, kav gibidir demi tir68. Bu cümlelerden de anlayabilece imiz üzere baz ki ilere göre Sivas katliam n n sebebi Sivas ehrinin yap s , ekonomik, siyasi, dinsel ko ullar , Sivas ta ya ayan insanlar n karakteridir. Böyle dü ünen insanlar etkinliklerin Sivas ta yap lmas n n böylesi bir felakete yol açt n savunmaktad rlar. Oysa Sivas ehrinin ko ullar n inceledi imizde, mevcut katliama yol açabilecek baz unsurlar n var oldu unu saptamak ile beraber bu vah etin sadece bu ko ullar n sonucunda meydana geldi ine, insanlar n psikolojik yap lar n n buna müsaade etti i gerçe ine dayand rmak olas de ildir. Kald ki Türkiye nin ço u ilinde Sivas a benzer ko ullar mevcuttur. Sivas katliam ndan önce farkl veya benzer geçmi lere sahip ba ka iller de toplumsal cinnet olarak nitelendirebilece imiz katliamlara sahne olmu lard r69.
68
Y YENO LU, s. 93.
69
Yak n Türkiye Tarihindeki Çorum, Mara , Malatya, Sivas Katliamlar üzerine ayr nt l bilgi için bkz. H. Nedim AHHÜSEY NO LU, Yak n Tarihimizde Kitlesel Katliamlar, stanbul, 1997.
28
Baz kimseler taraf ndan ise Sivas katliam iki temel unsur çerçevesinde aç klanmaya çal lm t r. Bu iki temel unsur, eriat ve tahrik unsurlar d r.
1. eriat
Ba ta sol merkezli yay n organlar olmak üzere pek çok ki i ve kurulu Sivas katliam n temelinde insanlar n eriat özleminin yatt gerçe inin neden oldu unu dü ünmektedir. Cumhuriyet ve Ayd nl k Gazeteleri; Katliam n n Cumhuriyetin kuruldu u ilde cumhuriyeti y kmak ve laik düzeni ortadan kald rmak isteyenler taraf ndan meydana geldi ini yazm lard r70. Gerçekten de at lan sloganlarda bu niyet do rular niteliktedir. Sonradan Can Dündar taraf ndan haz rlanan Sivas Katliam belgeselinde de kalabal n içinde özellikle bir grup insan n olay n en ba ndan itibaren eriat steriz, Kahrolsun laiklik, sloganlar ve tekbir getirerek halk galeyana getirmeye çal t klar n bunda da ba ar l olduklar n görüyoruz71. Nitekim sonras nda Sivas Katliam üzerine yaz lm pek çok kitap da Sivas katliam n organize, örgütlü, binlerce
insan n cihada kalk p cumhuriyeti y kmaya çal malar eklinde nitelendirmi tir72.
2. Tahrik
Bu noktada tahrik unsurunu iki yönlü incelememiz gerekmektedir. lk ele almam z gereken nokta ba ta merkez ve merkez sa gazeteler olmak üzere büyük bir ço unlukta devlet görevlisinin de onaylad Aziz Nesin in tahrike yol açt iddias d r. Pek çok bas n yay n organ Sivas katliam n n sebebini Aziz Nesin in Ayd nl k gazetesine tefrika etti i eytan Ayetleri çevirisine ve Valinin daveti üzerine konu ma yapmak için Sivas a gelmesine ba lamaktad r73. Bu yayg n kan devlet görevlilerinin de bu yönde demeçler
70
3 Temmuz 1993 Cumhuriyet Gazetesi eriatç lar Ayakland , 4 Temmuz 1993 Ayd nl k Gazetesi Laikli e Kar man etlerini atm lard r.
71
Can Dündar, O gün: Sivas Katliam Belgeseli.
72
KALEL , s. 7.
73
