Hat rlama

Çe itli dönemlerde belli bir unutma/unutturma politikas yürütülse bile hat rlama olgusu evrenseldir. Hat rlama kültürünün bu evrensel karakterinin tam da yürütülen çe itli unutturma politikalar n n ba ar s zl n n ve asl nda bu tarz politikalar n da ba ka bir tür hat rlamaya yol açt ndan dolay gerçekle ti ini ileri sürebiliriz.

Hat rlama kavram her zaman belli amaçlar için harekete geçirilen bir süreç olma özelli ine sahiptir. Bu sebepten dolay daha önce aç klad m haf zan n canl olup belli bir ili ki dahilinde çerçeveler kurmas , hat rlama kavram ile de yak ndan ilgilidir. Hat rlama eyleminin gerçekle ebilmesi için; toplumun geçmi i bugünün anlam ve ihtiyaçlar çerçevesinde yeniden in a ederek canland rmas gerekmektedir. Ancak bu ekilde haf zan n çerçevesi içine hat rlamak istediklerini yerle tirebilecektir. Aksi takdirde çizdi i çerçevenin d nda kalabilece i için; unutma eylemi kaç n lmaz olacakt r. Bu nedenden dolay Bodemann n görü üne göre; hat rlama ili kisini toplumsal haf zam z canl tutarak, t pk temsili bir oyun gibi biz kendimiz kurmal y zd r177. E er bu ili kiyi ba kalar n n kurmas n beklersek, ba kalar n n kurdu u ili ki üzerinden geçmi imizi hat rlarsak, hat rlama eylemi geçmi imiz ile yüzle ebilmemiz aç s ndan yetersiz olacakt r.

Geçmi le kurulan bu ili kinin, geçmi le hesapla man n özüne ve amac na uygun yürütülebilmesi için negatif hat rlaman n esas al nmas gerekmektedir. Daha önce de belirtti im gibi, toplumlar zaten geçmi ile olan ili kilerini ulusal kimliklerinin yarat lmas sürecinde anl günlerini hat rlayacak ekilde kurarlar. Y l dönümleri, egemenlik bayramlar , cumhuriyet bayramlar gibi ya ad klar

177

76

ülkenin tarihindeki gurur verici günler zaten devletin de deste i ile topluma devaml hat rlat lmaktad r.

Fakat toplumlar unutturma politikalar n n da etkisiyle genellikle tarihlerindeki kara lekeleri, sava lar , katliamlar unutmaya meyillidirler. Oysa geçmi le hesapla ma kavram nda ihtiyaç duyulan olgu tam da gurur duyulmayacak geçmi in unutturulmamas d r. Bu sebeple geçmi in unutulmaya/unutturulmaya çal lan karanl k ve ac verici yanlar n hat rlamaya dayal olan negatif hat rlamay esas almal d r.

Negatif hat rlama kavram ile ba lant l olarak, hat rlama kavram n geçmi le hesapla ma içinde nas l kullanaca m z önem ta maktad r. Bu noktada geçmi le hesapla mada neden hat rlama kavram na bu derecede önem verdi imize ve daha da önemlisi geçmi le hesapla mada nas l bir hat rlama kavram olu turaca m za bakmam z gerekir.

a) Hat rlama kavram n n sebepleri

Her türlü travma çal mas nda hat rlama esas al nm t r. Hat rlama öncelikle ma durun gerçekte ne oldu u ile yüzle ebilmesi aç s ndan önemlidir. Fail veya failler suçun sorumlulu undan kaçmak amac yla unutmay te vik etmek için ellerinden gelen her eyi yaparlar. Gizlilik ve sessizlik her durumda faillerin birincil savunma hatt d r. Failler; ma durlar n da hat rla(ya)mad klar durumlar n olmas na yürekten sevinirler, çünkü bu ekilde olan anlatmak faillerin kontrolündedir. Genellikle faillerden ayn itirazlar duyar z: olay ma durun anlatt gibi olmam t r, ma dur yalan söylemektedir, olay abartmaktad r, ma dur buna kendisi sebep olmu tur178. Ma durun ne oldu unu tam olarak hat rlamamas kar taraf güçlendirip, unutma politikas n toplumun geneline yaymas na sebep olmaktad r.

178

77

Sivas katliam n ele alacak olursak ma dur olanlar ya ad klar n çok net bir ekilde hat rlamalar na ra men, yine de faillerin her olayda tekrarlanan ayn itiraz ve bahaneleri öne sürdüklerini görürüz179. Özellikle Sivas davas sürecinde bu durum çok belirgin bir hal alm t r. Daha önce de belirtildi i gibi polis kameras ile saat yakla k 14.00 dan olay n bitimi olan saat 21.00 a kadar çekim yap lm t r. Var olan mevcut kamera görüntülerine ve bu kameralarda aç kça tespit edilen ki ilere ra men baz san klar o ki ilerin kendileri olmad klar n , olaylar n farkl ekilde ilerledi ini iddia etmi lerdir. San klar n savunmalar na göre; katliam ma durlar n anlatt gibi olmam t r, ma durlar el birli i ile yalan söylemektedir, ma durlar n tahrik etmesi sebebi ile olay bir katliama dönü mü tür. Sivas katliam na bu aç dan bakt m zda, hat rlama kavram n n öncelikle ma dur olanlar için ne kadar elzem oldu unu görürüz.

Benzer bir ekilde yine ma dur olanlar aç s ndan; hat rlama kavram yas tutabilmeleri aç s ndan önemlidir. Yas kavram sadece bireysel ma duriyetler için de il, toplumsal ma duriyetler içinde esast r. Hat rlama eylemi gerçekle meden yas tutulamayaca ndan, mevcut travma üzerinden uzun y llar geçse dahi güncelli ini koruyacakt r. Oysa sadece ma durlar n de il, bütün toplumun beraber tutaca bir yas dönemi; toplumda, siyasal kültür içerisinde ve ku aklar aras nda birle me ve dayan ma için artt r180. Sivas katliam n dü ünecek olursak toplumun sadece bir k sm n n yas tutmas , di er ço unluk k sm n n ise unutmay seçerek katliam yok saymas üzerinden y llar geçmesine ra men tazeli inin ve ac s n n ilk günkü gibi kalmas na neden olmu tur. Özellikle katliam n hemen sonras ndaki y llarda, henüz yaralar çok taze iken yas döneminin payla lamamas mevcut yaralar n katlanarak ço almas n sa lam t r.

179

Sivas davas süresince faillerin savunma öncesinde ve savunma s ras nda verdikleri ifadeler için bkz. SARIHAN, cilt II, s. 85-93.

180

78

Hat rlama olgusunu günümüz aç s ndan da önemli k lan bir ba ka olgu Adorno nun da vurgulad gibi; geçmi i hat rlamay engellemenin, ma dur olanlar bir kez daha kurban etmek, ikinci bir ma duriyet ya amalar na neden olmas ndan kaynaklanmaktad r181. On alt y l önce Sivas katliam sonras nda ma dur olan kimseler, günümüzde devletin izledi i unutturma, özür dilememe politikalar nedeni ile ikinci bir ma duriyet ya amaktad rlar.

Hat rlama kavram sadece ma dur olanlar aç s ndan de il, ayn zamanda fail olanlar aç s ndan da önem ta maktad r. Geçmi le hesapla man n gerçekle ebilmesi için; suçun her iki taraf aç s ndan da hat rlanmas gerekmektedir. Özellikle aralar nda bir uzla man n sa lanmas ve toplumun di er kesimlerinin de parçalanmamas aç s ndan her iki taraf n da sürece tabi olmas önem ta maktad r.

Hat rlama kavram n n sosyopolitik boyutu da geçmi le hesapla ama aç s ndan önemlidir. Özelikle demokratik toplumlar aç s ndan, demokrasinin i leyebilmesi için hat rlama esas al nmal d r.

Son olarak geçmi le hesapla ma; kay ts zl a kar bir mücadele olarak da önemlidir. Bir toplumun ba na gelebilecek en kötü eylerden biri o toplumun süresiz bir kay ts zl a sürüklenmesidir. Kay ts z olan bir toplum ba na gelen hiçbir felakete üzülmez. Hat rlama ise bu kay ts zl yok etmede kullan labilir. Hat rlama olgusu insanlar n mevcut yanl lar kar s nda daha dikkatli davranmalar na neden olur, dünyada olup bitenler, haks zl klar kar s nda daha duyarl bir hale getirir. Özellikle benzer olaylar n gelecekte tekrarlanmamas için bir zemin haz rlanm olur. Bu duruma bir örnek olarak gazi katliam n gösterebiliriz. 1993 y l nda gerçekle en Sivas katliam daha o y llarda yeterince hat rlansayd ; sadece iki y l sonras nda gerçekle tirilen Gazi katliam

181

79

önlenebilirdi182 iddias n her ne kadar günümüz için do rulu unu kan tlayamasak da dikkate almak yararl olacakt r.

b) Hat rlama kavram n n ekli

Yukar da da bahsetti im gibi, geçmi le hesapla mada oldu u gibi bütün tarih veya tarihin çarp t lm bir ekli ile de il, olumsuz oldu u dü ünülen ve olumsuzlu un etkilerini bugün de hissetti imiz bir tarih ile hesapla mam z gerekmektedir.

Olumsuz oldu u dü ünülen bir geçmi in devam eden bir hükmü ile hesapla mak için de negatif hat rlama kavram n kullan lmaktad r. Negatif hat rlama kavram ile amaç; geçmi in i lenmesi, ayd nlat lmas , ma duriyetlerin tan nmas ve sonras nda ise sorumlular n yarg lanmas d r183. Söz konusu olan hat rlama kavram geçmi le ilgili bu s ralamay gerçekle tirmemize imkan tan mal d r. Fakat bu s ralamay gerçekle tirirken hat rlama eyleminin y k c olmamas na dikkat etmek gerekir. Ma durlar aç s ndan ele alacak olursak; sadece kendi ac lar na, kay plar na yönelik bir hat rlama çal mas sonunda intikam duygular n n güçlenmesine ve iddetin artmas na yol açabilir. Bu y k c etkiyi azaltmak için hat rlaman n sadece ma dur ki iler aras nda de il, ayn zamanda failler aras nda da gerçekle tirilmesi i e yarayabilir. Faillerinde kat laca asimetrik süreçlerde i leyen bir hat rlama mekanizmas184 uzla maya yol açan bir hat rlama kavram n ortaya ç karabilir.

Bu noktadan hareketle bir ba ka olgu ise, hat rlaman n adalet ile olan ili kisidir. Geçmi le hesapla mada kulland m z hat rlama kavram sadece geçmi olaylar günümüze ta yan ve öylece b rakan bir kavram olmamal d r.

182

Kad köy Pir Sultan Abdal Derne i ube Ba kan Feti Bölükgiray la gerçekle tirilen söyleyi i. ( 2 kas m 2008)

183

SANCAR, s. 50.

184

Aleida ASSMANN, Milli Haf zay Dönü türmek , Geçmi in Yükünden Toplumsal Bar ve Demokrasiye, stanbul, 2007, s. 28.

80

Burada önemli olan, ortaya ç kanlar ile nas l bir ili ki kuraca m zd r. Sadece hat rlay p, geçmi e beyaz bir sayfa çekmek, ölülere kar bir vicdan borucunu yerine getirmek esas al nmamal d r.

Bu anlamda hat rlama kavram ile beraber hakikatin ortaya ç kmas ve günümüz konjonktürüne uygun bir ekilde hakikat ile yüzle ilmesi önem ta mal d r.

Nas l bir hat rlama ba l alt nda tart labilecek bir ba ka konunun ise Aleida Assmann ve Jant Assmann n üzerinde durdu u hat rlama mekanlar kavram d r. Antikça , Bat ya da slam kültürlerinde mekan kavram hat rlama kültürünün toplumsal ve kültürel belle i peki tirmesi aç s ndan çok önemli bir konuma sahiptir185. Pierre Nora n n haf za mekanlar olarak ele ald kavram; giri imleri, yöntemleri, adlar yla anma kar t bir tarih olmak istemelerine ra men tam tersine anma törenleri ad alt nda an lmaya ba lanm lard r186. Bu anma tören yerlerinden biri olarak Auschwitz toplama kamp n n günümüze dönü türülen müze halini örnek gösterebiliriz. Dünyan n pek çok farkl yerinden milyonlarca insan n ziyarete gitti i Auschwitz hiç ku kusuz çok çarp c bir hat rlama mekân d r. Dünyada buna benzer büyük çapta hat rlama mekânlar ya da daha küçük ve sembolik bir halde gerçekle tirilen düzenlemelerden bahsetmek mümkündür. Sivas katliam ndan bir y l önce 1992 y l nda Almanya n n Solingen kentinde dört Alman vatanda n n Türklerin ya ad bir evi kundaklamalar sonucunda be Türk vatanda hayat n kaybetmi tir. Olay n ak betinde Alman hükümeti ya ananlardan dolay derin bir üzüntü duydu unu aç klayarak kundaklaman n gerçekle ti i evi, müze haline getirmi , bahçesine Nazilerin gamal haç n n parçaland bir heykel ile hayat n kaybedenler için be adet ceviz a ac dikilmi tir187. Hiç ku kusuz dünyada buna benzer münferit ba ka hat rlama müzeleri de bulunmaktad r.

185

ASSMANN, s .63.

186

Pierre Nora, Haf za Mekânlar , Ankara, 2006, s. 225.

187

81

Bütün bu müzelerin ortak özellikleri bir haf za mekan olarak ba lamalar fakat sonras nda Nora n n da bahsetti i gibi, haf za mekan olmaktan ziyade toplu bir anma mekan na dönü mesi, bir sembol haline gelmesidir.

Sivas katliam n hat rlama kavram nda ele ald m zda yapmam z gereken ilk ey negatif hat rlama kavram n uygulamakt r. Katliam ve katliam sonras meydana gelen olumsuz süreci her ayr nt s ile dile getirmek gerekmektedir. Olanlar dile getirirken y k c bir dil kullanmamaya, belli bir kesimi suçlamamaya ve toplum içerisinde bölünmeye yol açmamaya özen gösterilmelidir. Hat rlama eylemi sadece ma durlar aras nda de il, failler aras nda, özellikle de devletin içinde gerçekle melidir. Devletin negatif hat rlamay gerçekle tirmesi ile adalet olgusu da önem kazanacak, hat rlama sadece geçmi i anma eklinde de il gelece i de etkileyen bir ekilde yerini alacakt r. Hat rlama mekânlar aç s ndan inceleyecek olursak, Türkiye de Mad mak otelinin alt salonu uzun y llar kebapç olarak i letilmi , farkl kesimlerden gelen taleplere ra men 2009 y l na kadar kebapç olarak i letilmeye devam edilmi tir. Pir Sultan Abdal Derne i ba ta olmak üzere pek çok dernek ve kurulu Mad mak otelinin müzeye dönü türülmesini talep etmi lerdir. Taleplerinin kayna olarak da Solingen de kurulan hat rlama müzesini örnek göstermi lerdir. Hat rlamak, hat rlatmak sadece haf za mekânlar ile ilgili olmamas na, ço u zaman bu gibi mekânlar n olu amaçlar n n d nda kullan lmalar na ra men, müzeye dönü türülmesi için isteklerin bulunmas na ve bu konuda sözlerin verilmesini dikkate alacak olursak ölenlere sayg s zl k olarak nitelendirilebilecek kebap salonunun on alt y l sonra kapat lmas Türkiye deki hat rlama kültürünü olumsuz anlamda etkilemektedir. Daha önce de belirtti im gibi Sivas katliam n n hat rlanmas sadece alevi aç l m alt nda mad mak otelinin müzeye dönü türülmesi anlam nda de il, bir bütün olarak ele al nmal d r.

82

3. Hakikat

Geçmi le hesapla mada geçmi in i lenmesi kavram esas al nmaktad r. Geçmi in i lenmesi k saca, hesapla may planlad m z geçmi in ayd nlat lmas ve hakikatin ortaya ç kar lmas anlam na gelir. Burada amaç, geçmi te ya ananlar n if a edilmesi, ya anan negatif olaylar n ortaya ç kar lmas , bu olaylardaki hakikatin bulunmas ve sorumlular n belirlenmesidir. Geçmi in i lenmesi ile beraber ma durlar n ac lar , yaslar tan n r, toplumda bütünle me sa lan r ve en önemlisi, hakikat ortaya ç kar l r. Buna do rultuda geçmi in i lenmesinin ilk ve en önemli amac n n hakikati ortaya ç karmak oldu unu söyleyebiliriz. Burada önemli olan nokta, geçmi in i lenmesinin özgür bir kamusal alanda gerçekle tirilmesi gere idir. Geçmi i lenirken günümüzde dü ünce ve ifade özgürlü ü yeterince benimsenmi olmal d r aksi takdirde ortaya dayatmac bir hakikat anlay ç kacakt r. Hakikat kavram n n içinde bar nd rd zorluklardan bir tanesi nesnel hakikat kavram d r188. Nesnel hakikat ile ilgili çok farkl tart malar süregelmekle beraber dü ünce ve ifade özgürlü ünün oldu u bir ülkede dayatmac bir hakikat anlay yerine daha nesnel bir hakikate sahip olunabilece ini ileri sürebiliriz.

Sadece geçmi ile hesapla ma kavram nda de il; di er insan haklar meseleleri ve ihlallerinde de hakikatin ortaya ç kar lmas büyük önem ta maktad r. Günümüzde hakikat hakk olarak kar m za ç kan bu kavram; Evrensel nsan Haklar Beyannamesi on dokuzuncu madde ile beraber kullan lmaya ba lanm t r189. Bu do rultuda hakikat hakk ; hakikati bilme hakk ile beraber kullan lmaktad r. Buradaki amaç ise; toplumlar n olup biten vah i insan haklar ihlallerini bilmeleri, bu ihlalleri gerçekle tiren sebep ve artlar ö renmeleridir.

188

Çok geni bir anlama ve farkl tart malara sahip oldu undan bu çal mada nesnel hakikat kavram na de inilmeyecektir.

189

83

Geçmi le hesapla ma aç s ndan ise, hakikat hakk ; kurbanlara/ma durlara ve onlar n ailelerine kar ahlaki bir yükümlülük, suçlular ortaya ç karmak ve yarg lamak aç s ndan hukuki bir yükümlülük olarak kar m za ç kmaktad r. Ayr ca demokrasinin güçlenmesi, vatanda lar n denetimlerinin artmas ve en önemlisi ya anan ihlallerin gelecekte tekrarlanmas n n önlenmesi aç s ndan da önemlidir190.

Sivas katliam sonras nda hükümet taraf ndan Meclis ara t rma komisyonu kurulmu fakat komisyon Sivas katliamdaki hakikat ile ilgilenmekten ziyade Sivas katliam n n bir an önce çözüme ula mas için çal t n ileri sürebiliriz. Hakikat ile ilgilenmedi inin en büyük göstergesi ise, daha önce de belirtti im gibi, Sivas katliam ndan sa kurtulanlar ile görü meye gitmemesidir191. Bu durumda gerek ara t rma komisyonu s ras nda gerekse Sivas davas sonucunda Sivas katliam ndaki hakikat ile yeterince ilgilenilmemi tir.

Herhangi bir taraf suçlamak yerine ortaya ç kar lmas gerekilen hakikat geçmi te u ranan zararlar n tazmin edilmesine sebep olmal d r. Hakikatin bulunmas kadar hakikat üzerine tart malar n da yap lmas geçmi le hesapla ma süreci aç s ndan olumlu olacak, gelecekte benzer zararlar n meydana gelmesini önlemeye katk da bulunacakt r.

4. Hesapla ma

Bu noktaya kadar haf zan n kurdu u ili ki sonucunda ortaya ç kan hat rlama kavram ndan ve hat rlama kavram ile beraber gündeme gelen hakikat kavram ndan bahsedildi. Bu üç kavram ile beraber toplumsal yaralar n su üzerine ç kmalar ve toplumun bu yaralar ile yüzle mesi mümkündür. Fakat geçmi le hesapla ma olgusunun temelini olu turan eksik bir kavram daha vard r. Hesapla ma kavram geçmi te meydana gelen her türlü hak ihlali,

190

Alex BORA NE, Hakikat ve Uzla ma Komisyonu, Güney Afrika Deneyimi, stanbul, 2005, s. 31.

191

84

toplumsal olay ve çalkant lar, bunal mlar, sava lar ile yüzle irken bir taraftan da hukukun s n rlar içerisinde bu olaylar veya bu olaylardan kalan izler ile ba edilmesidir. Bu noktada dikkat etmemiz gereken nokta hesapla ma kelimesini intikamc duygular ile ele almamakt r. Bütün bu yüzle me süreci içerisindeki temel amaç geçmi in hakk ndan gelmek de il, geçmi imizle bar mak, olaylar çözümlemek, geçmi imiz hakk nda dürüst olmakt r. Köchler in de belirtti i gibi geçmi imiz ile hesapla abilmek için önce geçmi imizi dürüstçe bugüne yans tmam z gerekecektir. Bu yans tma geçmi hakk nda do ru ve kapsay c kay tlar n bilimsel yöntemler ile tutulmas , geçmi te i lenene suçlar n failleri bugün hayatta iseler onlara kar intikam duygular ile hareket edilmemesi ve bireyler ya da gruplar üzerinden geriye döndürücü tedbirlerin devlet sorumlulu unda gerçekle mesi eklinde yap lmal d r192.

Hesapla ma kavram n ifade ederken hesapla ma kelimesinin do rudan siyasal alanla bir ili kisinin bulundu una dikkat etmeliyiz. Daha önce de belirtti im gibi hesapla ma konusunda devletin geriye döndürücü sorumlulu u vard r. Bu aç dan hesapla ma politikalar nda devletin rolü büyüktür. Devlet hem hesapla ma politikalar n n sorumlulu unu alacak hem de hesapla ma politikalar n devletin her türlü menfaatinden uzak tutacakt r.

Sivas katliam nda devletin sorumlulu unu hat rlayacak olursak hesapla ma kavram n n neden daha zor ve bir o kadar elzem oldu unu daha iyi görürüz. Devletin ihmalkârl l n n aç kça görüldü ü Sivas katliam n n toplu içinde çözülebilmesi için öncelikle devletin sorumlulu unu kabul etmesi gerekmektedir.