TÜRK~YE SELÇUKLULARI ~EHZADE VE SULTANLAR MUALL~M~~ MECDÜDD~N ~SHAK*
MEHMET AL~~ HACIGÖKMEN*
Türk tarihinde hükümdarlara ve hükümdar ailesinin fe~-tlerine mu-allimlik yapan birçok tan~m~~~ bilge ki~iler vard~r. Göktürklerde Tonyu-kuk, Selçuklularda Dani~mend Ali Taylu, Sultan Sancar zaman~nda Da-ni~mend Burhan, Türkiye Selçuklulan zaman~nda da Mecdüddin ~shak bunun en güzel örnekleridir. Bu ki~iler sultanlara ve meliklere hem da-ru~manhk, hem de hocalik yapm~~lard~r. O~uz Türkleri bu göreve ata-bey demi~tir'. O~uz geleneklerine ba~l~~ olan Selçuklular eski bir gelenek veya müesseseyi devam ettinni~~ görünüyorlar2. Atabey, Türkçe'de "ba-ba, dede" anlam~na gelen "ata" ve "be~" kelimelerin birle~mesinden olu~maktad~r'. Türkistan'da "atalik", Orhun abidelerinde geçen "at~", "atas~" kelimeleri ile ayn~~ oldu~u da ileri sürülmektedir4. Bu çal~~mada II. K~l~çarslan döneminden itibaren Selçuklu Sultamna dan~~manlik, muallimlik yapan, Selçuklu devletinin siyasetine yön veren, meliklere atabeylik yapan Mecdüddin ~shak'~n hayat~n~~ anlatmaya geçebiliriz.
Mecdüddin ~shak'~n do~umu, çocuklu~u ve tahsil hayat~~ hakk~nda hiçbir ~ey bilmiyoruz. Çok iyi bir e~itim ald~~~m onun veya babas~n~n Malatya'ya gelip yerle~tiklerini söylememiz mümkündür. Çünkü Mec-düddin ~shak'~n o~lu olan Sadreddin Konevi, amcas~n~n ismini ~smail bin
Muhammed bin Yusuf bin Ali EnduNsi6 olarak yazmaktad~r. Bu bilgiye göre
Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fak. Tarih Bölümü Ö~retim Üyesi, Konya/TÜ RK ~~ Y E.
' Ço~kun Alptekin, "Atabey" DIA, IV, ~stanbul 1991, s. 38.
2 Alptekin, "Atabeg", 38-40; R.Turan, Türkiye Selçuklulannda Hükümet Mekanizmas~~ (Vezir ve Divan),
~stanbul 1995, s. 63.
3 F. Köprülü, "Ata", IA, I, ~stanbul 1978, s. 712-718; C. Alptekin, "Atabeg"D~A, IV,
~s-tanbul 1991, s. 38; G. Doerfer, Türkische und Mongolische Element im Neupersischen" c II, Wiesbaden, 1963, s. 2-8; Emine Uyumaz, "Türkiye Selçuklu Devletinde Atabeglik Müessesi"
Prof Dr. I~~n Demirkent Anzszna, ~stanbul 2008, s. 483.
4 N.N. Kozmir~~ "Orhun Abidelerinin Muharri "Aus~" Lakapl~~ Yollug Tekin ve S~n~f~~ Men-
subuyeti" Türkiyat Mecmuas~, V., (1936), s. 398; Uyumaz, "Atabeglik Müessesi" s. 483.
Katip Çelebi, Keffli'z-Zi~ngn, ~stanbul, 1956, I, s. 120; Ba~datl~~ ~smail Pa~a,
He4yyetül-Ari-f~n, 1/730; Inc Af~ar, "Fihrist Kütüphane-i Sadreddin Konevi", Tela-ak-t bilimi, Sa. 1-2,
Tah-ran, 1996, s. 477-502; Mikail Bayram, "Sadruddin Konevi Kütüphanesi ve Kitaplar~", Manfi, Sa. 2, Konya, 2001, s. 179186.
Mecdüddin ~shak karde~i ile beraber Endülüs'ten Malatya'ya göçmü~~ olsa gerektir. ~bnül Arabi ile yak~nlildan hatta dostluktan öte olan
kar-de~li~ini Endülüs'e dayand~rabiliriz. Hakikaten Ispanya'da bu dönem-de rekonkistan6 sebebiyle Müslümanlar ~slam dünyas~na göç etmektey-diler. 1171 tarihlerinde de Endülüste Franklar ile Müslüman kuvvetle-ri aras~nda sava~lar nedeniyle Afkuvvetle-rika'ya göçler olmaktayd17. Bu takuvvetle-rihte ~slam dünyas~n~n güçlü devletleri aras~nda Eyyubiler ile II. K~llçars-lan'~n ba~~nda bulundu~u Türkiye Selçuklu devleti gelmekteydi. Bi-zans'a kar~~~ kazan~lan Miryekefalon sava~~ndan sonra Malatya'da Dani~-mendlilerin elinden al~nm~~t~. Mecdüddin ~shak'~nda II. K~llçarslan'~n hizmetine bu dönemde girmi~~ olabilece~ini söyleyebiliriz.
Mecdüddin ~shak'~n babas~~ Muhammed, onun babas~~ Yusuf onun babas~~ A/i'dir8. O~lu Selçuklu devrinin büyük âlimi Sadruddin Koned dir. Mecdüd-din ~shak babas~n~n ad~n~~ o~luna verdi~i anla~~lmaktad~r. Mecdüddin ~s-hak'~n bir sultan cariyesi ile evli oldu~u menk~belerde yer almaktad~r°. Selçuklu Sultanlanna, özellikle I. G~yaseddin'e yak~nl~~~~ göz önünde bulundurulursa°°, bu rivayetin do~ru olabilece~i kanaatma vanlabilir. Muhtemelen I. G~yaseddin Keyhüsrev'in taht~n~~ karde~ine b~rak~p ~s-tanbul'a gitti~inde, bir ara ~am'a yerle~mi~ken (1196) G~yaseddin Key-hüsrev'in ikinci defa tahta geçti~i s~rada, 601 (1204) y~l~nda yeniden Anadolu'ya gelmi~, talebesi olan bu Sultanm iltifat ve ihsan~na n'âil ol-mu~tur. Koned nin annesini de bu dönemde nikah~na alm~~~ olmal~d~r. Sahih Ahmed Dede, "Mecmuatü't- tevarihil- MevlOy~e" adl~~ eserinde Kone-vrnin annesinin ad~n~~ Güher Hatun olarak kaydetmektedir".
6 H~ristiyan teolojisine dayanan bir siyaset felsefesidir. Özel manas~~ Avrupa'dan Müslü-manlar~~ atmak, geni~~ anlamda "kadim H~ristiyan co~rafyas~ndan" MüslüMüslü-manlar~~ ç~karmakur. Rekonkista Osmanl~~ ~mparatorlu~u'na "~ark meselesi" olarak uyguland~~ ve "Türklerin Avru-pa'dan at~lmas~" anlam~na da gelmektedir.
1171 y~llarda Endülüste Franklar ile Müslüman kuvvetleri aras~nda sava~lar nedeniyle Afrika'ya göçler olmaktayd~. Bkz. ~bnü'l- Esir, el- Kamil fi't-Tarih XI, (çev. Ahmet A~~rakça-A. Kerim Özaydm), ~stanbul 1987, s. 330-341.
~bn Bibi, El- Enâmirül- ala~ye Alaiyye I, T~pk~~ Bas~m, (n~r. A. Erzi- N.Lugal) An- kara 1957, s.613; El- Evâmirii'l- alajyye Ab4y.ye (Selçuk-nâme), (çev. M. Öztürk), I-, Kültür
Bakanl~~~~ yay. Ankara 1996, s. 140; 0.Turan, Selyuklular Zaman~nda Türla:ye, ~stanbul 1999, s. 298. 9 Musa Sadri, Sadru'd-Din Kanad Menak~p- nâmesi, Es'ad Ef. Ktb. nr. 1753, yp. lb.
'° Turan, a.g.e., s.288; ~bn Bibi, T., s. 613; tr., I, 140; S. Koca, Sultan I. izzeddin Keykâvus, Anka-ra 1997, s.19,97.
~EHZADE VE SULTANLAR MUALL~M~~ MECDÜDD~ N ~SHAK 421
Mecdüddin ~shak'~n Selçuklu Hizmetine Girmesi ve Görevleri I. G~yaseddin Keyhüsrev'in ~ehzadeli~i ve ilk saltanat~~ döneminde (1292-1296) onu sultan~n yan~nda görüyoruz. Bunu G~yaseddin Key-hüsrev'in, Mecdüddin ~shak'a yazd~~~~ ~iirlerden ve ~bn Bibi'nin ifade-lerinden ö~reniyoruz12. Büyük bir ihtimalle II. K~hç Arslan'~n Malat-ya'y~~ almas~ndan sonra (1178)13 Selçuklu Sultammn hizmetine girdi~i, küçük o~lu I. G~yaseddin'i Uluborlu'ya Melik olarak ataymca", Mec-düddin ~shak'~~ da o~lunun yan~na e~itimi için göndermi~~ oldu~unu dü~ünebiliriz.
I. G~yaseddin Keyhüsrev'i karde~i Rükneddin Süleyman ~ah tara-findan ba~kent Konya'da muhasara alt~na al~n~p ülkeyi terke mecbur edilince, Mecdüddin ~shak da onunla birlikte, Anadolu'yu terk etmek zorunda kalm~~t~r. Sultan Keykavus Konya'dan ayr~l~p, Halep, Diyarba-k~r, Harput üzerinden Trabzon'a oradan da deniz yoluyla Istanbul'a gi-der15. Fakat Mecdüddin ~shak'~n ~am'a gitti~i anla~~lmaktad~r'''.
Rükneddin Süleyman~ah'~n saltanat~~ sona erdi~inde, Selçuklu dev-leti art~k topraklar~n~~ Erzurum'a kadar geni~letmi~tir. Istanbul'da sür-gün hayat~~ ya~ayan I. G~yaseddin Keyhüsrev Uc Türkmenlerinin yard~-m~yla Konya'y~~ zapt edip yeniden tahta oturacakt~r. Sultan I. G~yased-din'in yapt~~~~ ilk i~~ hocas~~ Mecdüddin ~shak'a manzum Farsça bir mek-tup yazmak olacakt~r. Sultan bu mektubunda hocas~~ ~eyh Mecdüddin ~shak'a sad~k dost demektedir. Sultan bu mektubunda ona ~öyle hitap etmektedir17:
"Dünyan~n birici~i ~slâm~n dayanag-~, dinin ulusu olan ~shak" "Aziz ve sad~k dost meleklerin can~~ gibi herkese gerekli olan" "nlim fele~in elinden neler çekti~imi yazarsam kalemimim ucundaki mükekkep kan olur "
12 ibn Bibi, s.35; trc., I, s. 45, 111.
'3 Michel le Syren, C~onique de Michel le Syrien, III, (Fr. Çev. J. B. Chabot,) Paris 1905, Ebu'l
Ferec Tarihi, (çev. Ö.R. Do~rul) II, Ank. 1950, s 424; Anonim Selçukname, Anadolu Selçuklu Devleti
Tarihi, III, (yay. ve çev. F.N. Uzluk) Ankara, 1952, s.25; S. Koca, Türk~ye Selçuklulan Tarihi
(Malaz-gireten Miryokefalon'a (1071-1176), II., Çorum 2003, s. 198; T. Baykara, L Glyaseddin 4husrev,
Anka-ra 1997, s. 47.
'4 Ebu'l Ferec II., s. 463: (bn Bibi, s. 25, trc., I, s. 45; Turan, a.g.e., s. 237 .
ibn Bibi, s. 37-58, trc., I., s. 56-76; ~bnü'l-Adim, Zübdetül- Haleb min Tarihi Haleb, III, (n~r. Sâmi ed- Dehan, III, D~ma~k 1951, s. 159; ~bnü Vas~l, Wernül- kürub fi Ahbari beni Eyyub (N~r. Cemaleddin e~- Seyyal) IV, Kahire 1953, s. 166; Baykara, a.g.e., s. 23.
~bn Bibi, s. 25, trc. I., s. 45.
G~yaseddin Keyhüsrev, a~a~~da detayl~~ anlat~lacak"! gibi Mecdüddin ~shak'~~ o~lu ~zzeddin'in atabeyi yapacakt~r. Sultan onu ayn~~ zamanda devletin yap~land~rma i~inde kullanacak Abbasi halifesine elçi olarak gönderecektir. ~imdi bu konulan görelim:
I. G~yaseddin Keyhüsrev'in Devleti Yapdandirmasinda Mecdüd-din ~shak'in Rolü
G~yaseddin Keyhüsrev'in ikinci saltanat~nda Selçuklu devletini yap~-land~rma i~ine giri~ti~ini'8, bu yap~yap~-land~rma i~inde ~eyh Mecdüddin Is-hak'~~ da yan~nda görmek istedi~ini biliyoruz. Bunun için Sultan, ~eyh Mecdüddin ~shak'~n, ~am'dan hemen Konya'ya gelmesini onun ifadesiy- "ba~mda çamur dahi olsa" yan~nda y~kamas~m istemi~tir. ~bn Bibi'de ge-çen G~yaseddin Keyhüsrev'e ait olan ~iirde bu aç~k aç~k ifade edilmi~tir:
Sonunda baht~m~z aç~ld~, ülke ba~tan ba~a kurtulu~a erdi. Ülke bizim ve sizin emri alt~ndad~r. Dünyada bizim ad~m~z ve si-zin arzunuz hakimdir.
Bizim davam~z~n üstünlü~ünden dostlar~m~z etrafim~za topland~. Haberin olsun senin yerin art~k buras~. Ba~~nda çamur da olsa onu burada y~ka°9.
G~yaseddin Keyhüsrev bu yap~land~rmay~~ dört ayak üzerine oturt-mu~tur. Birincisi o~ullann~~ eski Türk geleneklerine uyarak Tokat ve Malatya'ya melik olarak göndermi~tir. Malatya bölgesi Iran kültürünün ve nüfuzunun yo~un oldu~u bir yerdir. Mecdüddin ~shak'mda Malat-ya'da nüfuzu vard~r. Sultan böylece bu bölgedeki Iran nüfuzunu Sel-çuklu devletinin bünyesinde eritmek ve kazanmak istemi~tir20. Malat-ya'y~~ büyük o~lu ~zzeddin Keykavus'un idaresine vermi~~ ve ~am'dan dönen ~eyh Mecdüddin ~shak'~~ da e~itim ve ö~retimini tamamlamak üzere onunla birlikte göndermi~tir (1205). Mecdüdin ~shak'~n ~zzeddin Keykâvus'un hocas~~ olmas~, onun Malatya'ya melik olmas~yla ilgili ol-mal~d~r21. G~yaseddin Keyhüsrev babas~n~n ya~ad~~~~ ac~~ tecrübeden ge-rekli dersi ç~karm~~~ ~ehzadelere t~pk~~ vassal bir melik gibi yetkiler ver-memi~, onlara birer vali gibi kendi ad~na idare hakk~~ tamm~~ur22. Or-
18 M. Bayram, "Selçuklu Devlet Yap~s~n~n ~ekillenmesi" Türkiye Selçuklulan Üzerine
Ara~t~rma-lar, Konya 2003, s. 32-49.
19 (bn Bibi, s. 93, trc., I, s. 112. 20 Bayram, Devlet Tap~n, s. 8.
21 ibn Bibi, s. 93, trc., I, s. 111; S. Koca, Sultan L hzeddin Keyk~kus, Ankara 1997, 5.19; W. Du-da, Die Seltschukengeshihk des ibn Bibi, Cophenhagen 1959, s. 43.
22 ~. Artuk, "Alaeddin Keykubâd'~n Melildik Devri Sikkeleri", Belleten, 44/1980, s. 266; Tu-ran, a.g.e., s. 276.
~EHZADE VE SULTANLAR MUALL~ M~~ MECDÜDD~ N ~SHAK 423
tanca o~lu Alaeddin'i de Türkmenler'in yo~un oldu~u ve Dani~ment ili diye an~lan Tokat'a Melik olarak göndererek devlet idaresinde bu iki ke-sim aras~nda denge sa~lanmaya çali~ilacakt~r23. Sultan'~n bu yap~lanma-da ~eyh Mecdüddin ~shak'~~ yap~lanma-da çok iyi kulland~~~m söylememiz gerekir. Ancak Mecdüddin ~shak'~n görevi bununla bitmeyecek, Sultan G~yased-din onu Islam dünyas~~ ile ili~ki kurmak, Sultan'~n culüsunu Abbasi Ha-lifesi en-Nâs~r Li Dinillah'a bildirmek üzere diplomat olarak Ba~dad'a gönderecektir24. Bu arada Mecdüddin ~shak Malatya'da iken o~lu dün-yaya gelecek adm~~ da Muhammed Sadreddin koyacakt~r (1209)25.
Fütiivvet Te~kilat~~ ve Temsilcilerinin Anadolu'ya Gelmesinde Mecdüddin ~shak'~n Rolü
O dönemde 34. Abbasi Halifesi en-Nâs~r ii Dinillah, bütün ~slam dünyas~ndaki fütüvvet birliklerini kendi manevi ve siyasi otoritesi alt~na birle~tirerek ~slam dünyas~~ çap~nda bir fütüvvet te~kilat~~ kurmu~~ butu-nuyordu28. Böylece Abbasi halifeli~inin eski siyasi ve dini nüfuzunu sa~-lamak istemi~tir. ~eyh ~~habeddin es-Sühreverdi'ye27 te~kilatm yönet-meli~i demek olan bir "nâme" düzenletmi~tir28. Bu fütüvvet-nâme de te~kilat mensuplanmn uymalan gereken âdab erkân belirlen-mi~, yap~lacak tören ve merasimler aç~klanm~~t~r. Nâs~r- Li Dinillah, Is-lam dünyas~ndaki bütün Sultanlan ve beyleri bu te~kilata girmeye ça-~~rm~~t~r. ~eyh Mecdüddin ~shak Ba~dat'tan Anadolu'ya gelirken Fü-tüvvet temsikilerini de yan~nda getirmi~tir. Bunlar Evhadüddin Hamid el- Kirmani, Nasirüddin Mahmud el- Hoyi (Ahi Evren)dir. Evhadüddin Hamid el-Kirmaanin Anadolu'daki Fütüvvet te~kilat~na mensup ~eyh-lerin lideri olarak (~o~l~u'~-~~guhu'~-Rum) Anadolu'ya geldi~ini menâk~p-nâmesinden biliyoruz29. Mecdüddin ~shak, Sultan G~yaseddin Keyhüs-rev'm devlet yap~lanmas~nda hem önemli rol alarak hem de Anadolu'ya
25 Bayram, "Devlet Yap~s~", s. 37; Turan, a.g.e., s. 238.
24 ibn Bibi, s. 93, trc. I, s. 113; Koca, a.g.e., s. 20; Bayram, Ahi Evren Ahi Te~kilat~n~n Kurulu~u,
Konya 1991, s. 27; ayn~~ ya72r, Devlet Yap~s~, s. 37.
25 Mehmet Eren, "Sadreddin Konevl Zaviyesi ve Fâtiha Tefslri," Selçuk Üniversitesi Bahgat Fa-kültesi Dergisi, 1997, say~: 7, s. 431.
26 F. Teaschner, "~slam Ortaça~~nda Futuvve" iktisat Fok Mec., XVI, 13-14; Bayram, Ahi Ev-ren, s. 24-25.
" ~bn Kesir, el- Bidâye, XIII, 273.
28 Teaschner, a.g.m., s. 25; Bayram, Ahi Evren, s. 25.
29 Bayram, ~9h Evhadüddin Hamid el- Airmani ve Menlik~b-Nâmesi, Konya 2005, s. 14 (bkz. 29- 30.
bu âlimleri getirerek fütüvvet te~kilat~n~n Anadolu'da yayg~nla~mas~na, yani Ahilik te~kilat~n~n kurulu~una vesile olmu~tur.
~eyh Mecdüddin ~shak, Ba~dat'daki görü~melerinde Türkiye Sel-çuklu Devleti ile Abbasi Halifeli~i aras~nda siyasi kültürel anla~malar~n gerçekle~tirilmesinde ön ayak oldu~u bu görevinden döndükten sonra-ki geli~melerden anla~~lmaktad~r. Mecdüddin ~shak o y~l (601/1205) Ba~dad'dan hacca gitmi~~ hac dönü~ü Mekke'de bulu~tu~u dosdann-dan, ~am'dan tan~d~~~~ arkada~~~ Evhadüddin Hamid el- Kirmani, Nasi-rüddin Mahmud el-Hoyi'den ba~ka Muhyiddin ~bnül-Arabi, Ebu'l-Hasan Ali el-~skenderani, Cemalüddin el- Vas~ti, Eb~l Ca'fer Muham-med el-Berzai, gibi daha bir çok ilim ve fikir adamlar~n~~ Anadolu'ya cel-betmi~tir30. Bu zevatlardan birçoklar~n~n Malatya'da ikamet etmelerini ve Malatya'n~n büyük bir ilim merkezi olmas~n~~ sa~lam~~t~r31.
Mecdüddin ~shak, Muhyiddin ~bnü'l Arabi ile yak~n dosttur. Bu dostlu~un Endülüs'ten gelen ba~~ olmas~~ da mümkündür. ~bnül-Arabi "Muharatü'l-Ebrar" adl~~ eserinde; "Anadolu'dan (Biladu'r-Rum) ad~~ ~shak bin Muhammed olan arkada~~m bana mektup yazd~" diyerek onun mektubuna "Ey ~s-hak, karde~inden sa~lam bir nasihat i~i4 Sultanlara yak~nl~k sana gurur vermesin" diye ba~-layan bir manzume ile cevap yazm~~t~r. ~bnü'l- Arabi, Mecdüddin ~shak bin Muhammed'in devlet hizmetlerinde Sultanm yak~n arkada~~~ oldu-~unu da kaydetmi~tir". Bu mektuptan sonra iki arkada~~ 1204 y~l~nda Hac'da bulu~up beraberce Ba~dat'a, sonra da Anadolu'ya, Konya'ya ge-lecekler, hatta Sultan G~yaseddin, ~bn Arabi'ye 100.000 akçelik bir ev hediye edecek, o da bu evi ihtiyaç sahibi bir dilenciye ba~~~layacakt~r". ~bn Arabi Risâletül-Envâr' adl~~ eserini Konya'da ya7acakt~r34. Daha sonra Mecdüddin ~shak'~n Melik ~zzeddin ile beraber Malatya'ya gitmesi üze-rine ~bn Arabi de Malatya'ya gidecektir. Hatta burada tekrar gözden geçirdi~i Futuhat-~~ Mekkiye adl~~ eserinde ~zzeddin Keykavüs'a baz~~ nasihat-lar yapacakt~r". Yapt~~~~ nasihadardan bazdan ~unnasihat-lard~r "H~ristiyannasihat-lar; ma-
3° Ibn Bibi, s. 93, trc., I., s. 1, 12-113; Bayram, Ahi Evren, s. 28-29.
3' Bayram, "Sadruddin Konevi Kütüphanesi ve Kitaplar~", Türk~ye ~e4uklulan üzerine Ara~t~r-malar, Konya 2003, s. 192.
32
~bn Arabi, Mulu~zerat el Ebrar ve Musamerat el Ahyar, Konya Yusufa'ga Ktb. nr. 546, ya 145a, 145b.
" E. Cebecio~lu, "Muhyiddin ~bnül-Arabrnin (560/1165-638/1240) Hayat~~ ve Eserleri", Ilmi ve Akademik Ara~t~rma Dergisi (Ibniil-Arabf Özel Saytu-1), y~l: 9 [2008], say~: 21, s.15.
34 Ayn~~ yer
35 ~bn Arabi, Futithatül-MeklaYe (n~r. Osman Yahya - ~. Medkur) IV, 1972, 460, 547, 604;
~EHZADE VE SULTANLAR MUALL~M~~ MECDÜDD~N ~SHAK 425
nast~r, kilise vs. in~a etmemeli, çankn hafif çalmak k~yafetleri Müslümanlara benzenze~neli, haçlanm göskrrnerneli"idi. Muhyiddin ~bnü'l- Arab~, birçok eserlerini
Malat-ya'da telif etmi~tir. Bu eserlerin kendi el yaz~slyla olan baz~lar~~ gene Sadreddin Konevrden intikal ederek günümüze gelmi~tir. Mecdüddin
~shak ölünce dul kalan e~i yani Sadrüddin Konevrnin annesini
ibnü'l-Arabi kendi nikaluna alm~~t~r." Bugüne kadar menalub-namelerdeld bu rivayet ~üphe ile karglanmaktaycl~38. Ancak Sadru'd-Din Konevryi iyi tan~yan ve ça~da~~~ olan "Menak~b-~~ Evhadü'd-Din-i Kinnani" adl~~ eserin yazan, Konevrden bahsederken "SulMnlar muallimi Mecdu'd-Din
is-hak'~n kar~s~~ olan Sadru'd-din KonevNin annesi, Mul~yi'd-din Anül-Arabi'nin taht-~~ Mba-h~nda oldu~undan Konevf onun (lbnul Arab~) hizmetinde bulundu~u stralarda"39 tabirini
kullanmakta ve böylece sözünü etti~imiz ~üphe ve ihtiyata mahal b~rak-mamaktad~r.
Diplomat olarak Ba~dad'a gidi~~ ve dönü~lerinde devrinin ünlü bil-ginlerinden lbnül-Esir karde~lerle yani muhadclis Mecdüddin ~bnül-Esir, ta-rihçi Izzü'd-din lbnül-Esir ve Hukukcu Zyaüddin ibnül-Esir ile tan~~m~~, kez.1
ibnül-Cevz£ ve o~lu Ali bin Abdurrahma~ti° ile de tan~~m~~~ ve onlar~n baz~~
eser-lerini de Malatya'ya getirmi~tir. Bu eserlerden birçoklar~~ Sadredd~in Konevrden intikal etmi~~ ve bugün Konya Yusufa~a Kütüphanesinde bulunmaktad~r.4' Baz~lar~~ müelliflerinin el yanland~r.
Sultan G~yaseddin 1211 de ~ehit olunca42 o~ullanndan Malatya me-liki ~zzeddin'in tahta geçmesinde vezir Muhammed el- Gazi Malati ile Mecdüddin ~shak'm büyük rolü olmu~tur43. I. ~zzeddin Keykavus'un ik-tidar~~ zaman~nda (1211-1220) Mecdüddin ~shak, en yüksek seviyede dev-let himayesinde, Sultan kat~nda büyük bir itibara sahip bulunuyordu. To-
" Muhyiddin Ebu'!- Muzaffer, Fet~valt hindiyilt, Konya Yusuffiga. ktb. nr. 4688, yp. 43a, 104b.
37 M. Erol K~l~ç, "~bnül-Arabi", DIA, XX, ~stanbul 1999, s. 493; Bayram, Mersaktb, s. 167 (27. hikaye).
" N. Keklik,Sadned-Din Koneornin Fels‘esinde Allah, Kainat ve Insan, ~stanbul 1967, s. 12.
33 Bayram, Menalab, s. 167 ( 67. Hikaye); MA Hac~gök~nen, 'Anadolu Selçuklular~~
Zama-n~nda Sadrü'd-Din Konevinin Türkmen ~syanlarma Bak~~~" S.O. Türkiyat Ara~turnalari Dergisi, Sa.10/Güz 2001, s. 42.
"A. özayd~n, "~bnü'Esir" DIA, XXI, ~stanbul 2000, 26; J. R. Strayer, "Adür (Ibn Al), Dic-tionary of the Midclle Ages, I, New York 1998, s. 630.
Bayram, "Konevi Kütüphanesi", s. 190-199.
42I1m Bibi, 5. 107 , trc., L, s. 127; Müneccimba~~, Cansiüdditvel (n~r.ve trc. Ali Öngül), II, ~z-mir 2001, s. 39; Selim Kaya,!. Gyaseddin Kryhitsrev ve H Sülry~nan-~ah Dönemi ve Selçuklu Tarihi 1192-1211) Ankara 2006, s. 137.
kat Meliki Alaeddin Keykubad, karde~i I. ~zzücklin Keykavus'a kar~~~ ayaklanm~~t~44. Bu iki karde~in taht mücadelesinde I. ~zzeddin Keykavus galip gelmi~~ ve karde~i Alaeddin Keykubad'~~ Ankara'da yakalad~ktan son-ra öldürmek istemi~tir. Fakat hocas~~ Mecdüddin ~shak buna engel olmu~~ ve Alaüddin Keykubad'~n Malatya yak~nlar~ndaki Min~ar kalesinde hap-sedilmesini sa~lam~~t~r". Mecdüddin ~shak bu dönemde Türkiye Selçuk-lu Devletinin kültürel politikas~n~~ yönlendiren en etkili ki~idir. Sultan ~z-zeddin'in tahta ç~k~~~n~~ bildirmek ve Fütüvvet te~kilat~na giri~ini sa~lamak için Ba~dat'a elçi olarak gönderilmi~tir." Onu memnuniyetle kar~~layan halife Nas~r Li Dinillah k~ymetli misafirine büyük ikramda bulunmu~tur. Fütüvvet Te~kilat~n~n "~uy~lhu'~-~uyûh"u ~eyh Ebu Hafs Ömer es- Süh-reverdi (öl.632/1234) ile görü~mü~tür. Halife Sultan ~zzeddin'in Fütüvvet te~kilat~na kabulünü bildiren bir fütüvvet-name (Kitab-~ fiitüvve) kaleme al-d~rm~~t~r. Fütüvvet te~kilat~n~n sembolü olan "fiitüvvet ~alvan" ile "fiitüvvet-nii-me"yi sultana ~~la~t~rmak üzere ~eyh Mecdüddin ~shak'a teslim etmi~tir.47 Halife Sultan için ayr~ca" saltanat men~uru" tülbende sar~lm~~~ bir "sardc" (Ima-me), "davul çoma~~" (mukarra'a), "alt~n yald~zh gerdanl~k ve at ba~l~~~" ( tovk u ser fesar-~~ zer ne fesar) ve " süslü e~er tak~m~" (sün~ç çün mürevviç murassa) gibi hâkimiyet sem-bolleri haz~rlatt~~ ve çe~itli hediyelerle ~eyh Mecdüddin ~shak'~~ Anadolu'ya u~urlad~.48 Bütün bunlardan ~eyh Mecdüddin ~shak'm Sultan ~zzed-din'in fütüvvet te~kilat~na giri~ini sa~lamak amac~yla gitti~ini söyleyebili-riz. I. G~yaseddin gibi o~lu I. ~zzeddin'i de fiitüvvet te~kilat~na giri~ine arac~l~k eden ki~i ~eyh Mecdüddin'dir. Böylece fütüvvet temsilcileri, yani
~eyh Evhadüddin-i Kirmanrnin ba~hlan (Evhadiler) Anadolu'nun her
yerine da~~lacak, kurduklar~~ zaviyelerle Ahilik te~kilat~n~n temellerini ata-caldard~r. Sultan ~zzedd~in ve Alaeddin'in yapt~~~~ tenliler Anadolu'da hu-zuru ve asayi~i sa~layacak, ticareti geli~tirecek ve ticaretin içinde ahiler bizzat bulunacakt~r. Böylece Ahilik te~kilat~~ esnaf te~kilat~~ haline gelecek-tir. ~~te bu kurumun Anadolu'ya gelmesine burada te~kilatlanrnasma ve dolay~s~yla esnaf te~kilat~~ haline gelmesine dolayl~~ olarak Mecdüddin ~s-hak vesile olmu~tur diyebiliriz.
Sultan ~zzeddin seferlerinde ~eyh Mecdüddin'i yan~nda götürmü~-tür. Onun nasihatlarma itibar etmi~tir. Ayn~~ zamanda ~eyh Mecdüd-din'in en yak~n arkada~~~ dostu ~eyh Muhyiddin ~bnül-Arahi de Sultan
fin~~ Bibi, s. 114-115, trc., I., s. 135; Koca, L izzeddin, s. 22-23. ~bn Vasil, III, s. 218.
46 ibn Bibi, s. 155, trc, I., s. 175; Koca, L Izzeddin, s. 97. 47 Koca, a.g.e., 64.
~EHZADE VE SULTANLAR MUALL~ M~~ MECDÜDD~ N ~SHAK 427
~zzeddin'i Malatya'da melik iken tan~m~~, ona mektuplarla nasihatlarda bulunmu~, moral vermi~, zaferi için dua etti~ini söylemi~tir49. Mesela Antalya ku~atmas~~ s~ras~nda gördü~ü rüya ile ~ehri alaca~~n~~ ona bir mektupla bildirmi~, onu bu hususta cesaretlendirmi~tir50. Hatta nasi-hatlanm içeren bir mektup göndermi~tir51. Bütün bunlar Medüddin ~s-hak'~n sayesinde olmu~tur. Mecdüddin ~shak, ~bn Arabryi Anadolu'ya getirmeseydi, ~bnü'l-Arabi'nin Sultan ~zzeddin'i yak~ndan tan~mas~, Anadolu'ya gelmesi mümkün olmazd~.
Mecdüddin ~shak, Alaeddin Keykubat'~n saltanatm ilk pllannda Malatya'dad~r. Onun Alaeddin Keykubad döneminde biraz geriye çe-kildi~i söylense de bu do~ru de~ildir. 1221 y~l~~ içinde 34. Halife en-Na-s~r'~n kurdu~u Fütüvvet Te~kilat~n~n "~uyühu'~-~uyüh"u ~eyh Ebu
Hafs Ömer es-Sühreverdi (öl.632/1234) Sultan Alaüddin Keykubad'a Halifenin Fütüvvet libas~n~~ ku~atmak için Anadolu'ya gönderdi~inde52, bu i~i dostu Mecdüddin ~shak ile birlikte yapmay~~ plânlanu~lard~r. Çün-kü L G~yaseddin Keyhüsrev zaman~nda Anadolu'ya fiitüvvet temsilcile-rini getiren, L ~zzeddin Keykavus'un resmen fütüvvet te~kilat~na giri~i-ni sa~layan ki~i olarak, fiitüvvet temsilcileri ile birlikte Malatya'ya gelen Ömer es- Sühreverdi'nin, Mecdüddin ~shak'la birlikte Konya'ya gitmek istemesi anla~~l~r bir ~eydir. Ne var ki, onun Malatya'da fiitüvvet temsil-cilerini kar~~layamayacak kadar hasta oldu~unu söylememiz gerekir. Ömer es- Sühreverdi Malatya'da biraz oyalanm~~, Mecdüddin Ishak'~n aya~a kalkmas~n~~ beklemi~tir. Fakat ~eyh Mecdüddin ~shak'~n iyile~me-si mümkün olmay~nca Fütüvvet erbab~~ ki~ilerden müte~ekkil kalabal~k heyet Konya'ya hareket etmi~tir. Hatta bu elçilik heyetine "Mirsadul-lbad" müellifi "Necmeddin Daye" veya "Necm-i Razi" lakaplanyla me~-hur, Necmeddin Ebu Bekr b. Muhammed (ö.654/1256) de kat~l~r. O da bu heyetle birlikte Konya'ya gelecektir53. Bu kalabal~k heyet, Mecdüd-din ~shaks~z Konya'ya gelir. 78 ya~~ndaki ya~l~~ Sühreverdi, Sultan Ala-eddin'e Konya'da Fütüvvet libas~n~~ giydirmi~tir54. Mecdüddin ~shak ise bu günlerde vefat etmi~~ olmal~d~r(1221).
49Ahmet Ate~, "Muhiddin Arabi",L4, VIII, Eski~ehir 2001, s. 539; Koca, L izzed~lin, s. 98. 5° Ate~, a.g.m., s. 538.
51Aksarayl, Musamer~tul- Ahbar, (tr. M. Öztürk), Ankara 2000, s. 265-270.
52 Lbn Bibi s. 231-235, trc., s. 249-253; Turan, Türkiye, s. 330; a.mlf. "Keykubat I", L4, VI., 647; Taeschner, a.g.m., s.18.
55 Ebu Hafs ~ihabudclin Sühreverdi, Avânful- Madrit (Tasavvufla! Eraslan), (trc. H. Kamil Y~l-maz — Irfan Gündüz), ~stanbul 1990, s. XVII-XVIII.
44 ~bnü'l-Esir,el fi't-tanh, XII, (trc. A. Özayclm), ~stanbul 1987, s. 401; Teaschner, a.g.m., s. 13.
Sonuç olarak, ~eyh Mecdüddin ~shak I. G~yaseddin Keyhüsrev ve o~lu I. ~. Keykavus'un hocas~~ ve dan~~man~~ olmu~~ Türkiye-Selçuklu Devletinin siyasetine yön vermi~~ önemli bir ~ahsiyet olarak görüyoruz. L G~yaseddin Keyhüsrev'in ikinci saltanatmda Selçuklu devletini yap ~-land~rma i~ine giri~ti~inde ~eyh Mecdüddin ~shak'~n önemli bir rol al-d~~~n~~ biliyoruz. Bunun için diplomat olarak Ba~dat'daki görü~melerin-de Türkiye Selçuklu Devleti ile Abbasi Halifeli~i arasmda siyasi kültürel anla~malar~n gerçelde~tirilmesinde ön ayak oldu~u bu görevinden dön-dükten sonraki geli~melerden anla~~lmaktad~r. O Ba~dat'ta bulundu~u s~rada dönemin önemli âlimleri ile görü~mü~, onlar~n Anadolu'ya gel-mesini sa~lam~~t~r. Bu'alinderin bir lus~run~n Konya ve Malatya'ya yer-le~mesini temin etmi~, buralar ilmi câzibe merkezi haline gelmi~tir. Ay-n~~ zamanda onlar~n baz~~ eserlerini de Anadolu'ya özellikle Konya ve Malatya'ya getirmi~tir. Bu eserlerden birçoklar~~ Sadrüddin Konevi'den intikal etmi~~ olup bugün Konya Yusufa~a Kütüphanesinde bulunmak-tad~r. Hatta bu eserlerin birço~u müelliflerinin el yaz~lar~d~r. Bu eserle-rin "Sema" ve "K~raat" kardarmdan özellikle Malatya'da yo~un bir il-mi faaliyetin mevcut oldu~unu görüyoruz. Mecdüddin ~shak'~n yapt~~~~ en önemli i~lerden birisi de yukar~da bahsetti~imiz gibi en-Nas~r Li Di-nillah'~n ~slam dünyas~n~n birlikteli~i için yeniden ihya etti~i Fütüvvet te~kilat~~ temsilcileri olan Evhadüddin-i Kirmani ve ~eyh Nasiruddin Mahmud'u getirmi~~ olmas~d~r. Böylece Anadolu'da Türklerin kurdu~u en önemli te~kilat olan Ahilik te~kilat~n~n kurulmas~na dolayli da olsa vesile olmu~tur diyebiliriz.
KAYNAKÇA
Aksarayi, Kerimüddin Mahmud, Musameretul- Ahbar, (tr. M. Öztürk), TTK yay., Ankara 2000.
Alptekin, Ço~kun, "Atabey" DM, IV, ~st. 1991.
Ate~, Ahmet, "Muhiddin Arabi" L4, VIII, Eski~ehir 2001.
Artuk, ~brahim "Alaeddin Keykubad'~n Meliklik Devri Sikkeleri", Belle-ten, 44/1980.
Anonim Selçukname Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi, III, (yay. ve çev. F.N. Uzluk) Ankara, 1952.
Baykara, Tuncer, L G~yaseddin Ko,husrev, TTK yay., Ankara 1997. Bayram, Mikail, Ahi Evren Ahi Te~kilat~n~n Kurulu~u, Konya 1997.
Bayram, Mikail, "Selçuklu Devlet Yap~s~n~n ~ekillenmesi" Türk~Y e ~elçuk-lulan Üzerine Ara~t~rmalar Konya 2003.
~EHZADE VE SULTANLAR MUALL~M~~ MECDÜDD~N ~SHAK 429
Bayram, Mikail, ~o~h Evhadüddin Hamid el- Kirmani ve Menâk~b-Nâmesi, Konya 2005.
Bayram, Mikail, "Sadruddin Konevi Kütüphanesi ve Kitaplar~", Türkye Selçuklulan Üzerine Ara~t~rmalar, Konya 2003.
Ebu'l Ferec Ebu'l Ferec Tarihi, (çev. Ö.R. Do~rul) II, TTK. Yay. Ankara 1950.
Eren, Mehmet "Sadreddin Konevi Zâviyesi ve Fâtiha Tefsiri," Selçuk Üni-versitesi ~lakyat Fakültesi Dergisi, 1997, say~: 7.
Cebecio~lu Etem "Muhyiddin ~bnül-Arabrnin (560/1165 638/1240)Ha-yan ve Eserleri", ~lmi ve Akademik Ara~t~rma Dergisi (~bnin-Arabi Özel Say~-s~-1), y~l: 9 [2008], say~: 21.
Duda, W., Die Selschukengeschihte des ~bn Bibi, Cophenhagen 1959.
~bnü'l-Adim, Zübdetül- Haleb min Tarihi Haleb, III, (n~r. Sâmi ed- Dehan, III, D~ma~k 1951.
~bn Arabi, Muhâdaratül-ebrâr ve müsâmeretü'l-ahydr, Konya Yusufa~a Ktb. nr. 546.
~bn Arabi, Futühatül-Mekkrye (n~r. Osman Yahya-~. Medkur) IV, 1972. ~bn Bibi, El- Evâmirirl- Alaiyye Alkyye I, T~pk~~ Bas~m, (n~r. A. Er-
zi- N.Lugal) Ankara 1957.
~bn Bibi, El- Evâmirül- Alaryye Alkyye (Selçuk-nâme), (çev. M. Öz- türk), I-II, Kültür Bakanl~~~~ yay. Ankara 1996.
~bnü Vas~l, Müferricirl- kürub fi Ahbari beni Eyyub (N~r. Cemaleddin e~-Seyyal) III-IV, Kahire 1953.
~bnü'l-Esir, el-Kamil fi't-tarih, Xl-X11, (trc. A. A~~rakça- A. Özayd~n), ~stan-bul 1987.
~bn Kesir, el- Bidâye ve'n-nihaye, (çvr. M. Keskin), XIII., ~stanbul 1995. Hac~gökmen, Mehmet Ali, "Anadolu Selçuklular~~ Zaman~nda
Sadrü'd-Din Konevrnin Türkmen Isyanlanna Bak~~~" S. Ü. Türkyat Ara~t~r-malar~~ Dergisi, Sa.10/Güz 2001.
Kaya, Selim I Gyaseddin Ko,hüsrev ve II. Süleyman-~ah Dönemi ve Selçuklu Tarihi
1192-1211) TTK yay., Ankara 2006.
Keklik, Nihat Sadru'd-Din Konevrnin Felsffesinde Allah, Kainat ve ~nsan, ~stanbul 1967.
Koca, Salim Türkiye Selçuklulan Tarihi (Malazgireten Miryokefalon'a(1071-1176), II., Çorum 2003.
Koca, Salim, Sultan I. izzeddin 4,kiiv~ts, TTK Yay., Ankara 1997. K~l~ç, M. Erol, "~bnül-Arabi", DM, XX, ~stanbul 1999.
Michel le Syren, Cronique de Michel le Syrien, III, (Fr. Çev. J. B. Habot, Pa-ris 1905.
Muhyiddin Muzaffer, Fetevd-y~~ hinc4yat, Konya Yusufa~a ktb. nr.4688. Müneccimba~~, Camiüddüvel (n~r.ve trc. Ali Öngül), II, ~zmir 2001. Musa Sadri Sadru'd-Din Konevi Menak~p-ndmesi, Es'ad EL Ktb. nr. 1753. Özayd~n, A. Kerim," ~bnü'Esir" D~A, XXI, ~stanbul 2000.
Sahih Ahmed Dede, "Mecmuatü't- Tevarihi'l- Mevleviyye" (N~r. Cem Zorlu), Konya 1992.
Sührevercli, Ebu Hafs ~ihâbuddin, Aviinful-Maânj:Tasavv~~fim Esaslar~, (trc. H.Kamil Y~lmaz-Irfan Gündüz), ~stanbul 1990.
Strayer Joseps R., "Athir (Ibn Al)", Dictionap~~ of the Middle Ages, I, New York 1998.
Taeschner, Franz, "~slam Ortaça~~nda Futuvve" iktisat Fok Mec., XVI/ 13-14.
Turan, Osman, Selçuklular Zaman~nda Türkiye, 7. Bask~., Bogaziçi Yay., ~s-tanbul 1999.
