• Sonuç bulunamadı

I Y l nda Türkiye Ekonomisi ve Bankac l k Sistemi

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "I Y l nda Türkiye Ekonomisi ve Bankac l k Sistemi"

Copied!
51
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

I. 2008 YÕlÕnda Türkiye Ekonomisi ve BankacÕlÕk Sistemi 1. Genel de÷erlendirme

1.1. 2008 yÕlÕnda ekonomik performans Büyüme yavaúlamÕútÕr.

Türkiye ekonomisinde 2002 yÕlÕndan sonra yaúanan istikrarlÕ ve yüksek hÕzda büyümenin ardÕndan 2008 yÕlÕnda ekonomik faaliyet hÕzlÕ bir yavaúlama göstermiútir.

2001 yÕlÕnÕn son çeyre÷inde baúlayan ve sürekli büyüyen reel gayri safi yurtiçi hasÕla, son çeyrekte yüksek bir hÕzda daralmÕútÕr.

Ekonomide öne çÕkan di÷er önemli geliúmeler, enflasyonun ve faiz oranlarÕnÕn dalgalÕ bir seyir izlemesi, hem kamu hem de özel sektör nedeniyle tasarruf açÕ÷ÕnÕn yüksek düzeyde kalmasÕ, bütçe açÕ÷ÕnÕn yükselmesi, net sermaye giriúinin azalmasÕ, yurtiçi kaynaklarÕn kÕsa vadelerde kalmasÕ, son çeyrekte TL’nin de÷er kaybetmesi, bekleyiúlerin kötüleúmesi ve risklerin artmasÕ olmuútur.

Sabit fiyatlarla gayri safi yurtiçi hasÕlanÕn büyüme hÕzÕ 2008 yÕlÕnda yüzde 1,1 olmuútur. Sabit sermaye yatÕrÕmlarÕ yüzde 4,6 azalmÕú; toplam tüketim ise yüzde 0,5 artmÕútÕr. Toplam tasarruf açÕ÷ÕnÕn gsyih’nÕn yüzde 5,6’sÕ düzeyinde oluútu÷u, kamu kesimi tasarruf açÕ÷ÕnÕn gsyih’ya oranÕnÕn yüzde 1,7 düzeyinde gerçekleúti÷i, özel kesim net tasarruf açÕ÷ÕnÕn gsyih’ya oranÕnÕn ise yüzde 4,9 civarÕnda oldu÷u tahmin edilmektedir.

Tasarruf Dengesi/Gsyih (yüzde)

Büyüme hÕzÕ sanayi ve hizmetler sektörlerinde yüzde 0,8 olmuútur. TarÕm sektöründe ise 2007 yÕlÕndaki daralmanÕn aksine büyüme görülmüútür. Reel ücretler hem kamu kesiminde hem de özel sektörde düúmüútür. østihdam edilen kiúi sayÕsÕ artmÕútÕr, ancak, iúgücü arzÕndaki hÕzlÕ artÕú ve iúgücüne katÕlÕm oranÕnÕn yükselmesine ba÷lÕ olarak iúsizlik oranÕ yüzde 14’e yükselmiútir.

AçÕk enflasyon hedeflemesinin üçüncü yÕlÕnda enflasyon, yüzde 4 olan hedefin üzerinde, yüzde 10,1 olarak gerçekleúmiútir. Enflasyonun ilk yarÕda yükselme e÷ilimi göstermesi nedeniyle kÕsa vadeli faiz oranÕ ikinci çeyrekte yavaú da olsa yükseltilmiú, son çeyrekte ise hÕzla düúürülmüútür.

(2)

Bütçe açÕ÷ÕnÕn büyümesine ba÷lÕ olarak, kamu kesimi açÕ÷ÕnÕn gsyih’ya oranÕ yüzde 0,1’den yüzde 0,8’e yükselmiútir. Öte yandan, kamu borç stokunun gsyih’ya oranÕ düúmeye devam etmiútir. Toplam borç stokunun gsyih’ya oranÕ yüzde 38 düzeyinde gerçekleúmiútir. øç borç stokunun gsyih’ya oranÕ yüzde 28, dÕú borç stokunun gsyih’ya oranÕ ise yüzde 10 düzeyindedir. Toplam borç stoku içinde döviz cinsinden ka÷ÕtlarÕn payÕ artmÕútÕr. Kamunun kaynak talebinin finansal sektöre oranÕ gerilemeye devam etmiútir. øç borç stokunun, toplam mevduat, yatÕrÕm fonu, repo ve banka dÕúÕ kesimlerin portföylerindeki DøBS toplamÕna oranÕ 3 puan azalarak yüzde 52’ye gerilemiútir. DøBS’lerde faiz oranÕ yÕlÕn ilk yarÕsÕnda artmÕú, yÕlÕn ikinci yarÕsÕnda ise sÕnÕrlÕ da olsa gerilemiútir. YÕl sonunda, 2007 yÕlÕna göre yaklaúÕk 2 puan artarak yüzde 19 düzeyinde oluúmuútur.

Merkez BankasÕ döviz talebi yoluyla likidite yaratmaya devam etmiútir. Döviz alÕm ihaleleri yoluyla net 7,5 milyar ABD dolarÕ döviz satÕn alÕnmÕútÕr. Banka, uzun bir aradan sonra açÕk piyasa iúlemlerinde net alacaklÕ konumuna geçmiútir.

YÕlÕn son çeyre÷inde TL baúlÕca dövizler karúÕsÕnda reel olarak de÷er kaybetmiútir.

Risk algÕlamasÕnÕn de÷iúmesi portföy tercihlerinde farklÕlaúmaya neden olmuútur.

Nakit, mevduat ve sermaye piyasasÕ araçlarÕndan oluúan finansal varlÕklarÕn gsyih’ya oranÕ 18 puan azalarak yüzde 95 olmuútur. Bunda hisse senedine olan talebin hÕzla azalmasÕ etkili olmuútur. Ekonomik faaliyetin yavaúlamasÕ, TL’nin baúlÕca yabancÕ paralar karúÕsÕnda de÷er kaybÕ ve küresel finansal dalgalanmalar, østanbul Menkul KÕymetler BorsasÕ’nda (øMKB) iúlem gören úirketlerin piyasa de÷erinin dolar bazÕnda yüzde 59 azalarak 119 milyar dolara gerilemesine neden olmuútur. Piyasa de÷erinin gsyih’ya oranÕ 25 puan azalarak yüzde 19’a gerilemiútir. Hisseleri øMKB’de iúlem gören 13 bankanÕn piyasa de÷eri, toplam piyasa de÷erinin yüzde 37’sini oluúturmaktadÕr. TL mevduat, repo ve yatÕrÕm fonlarÕndan oluúan para talebinin gsyih’ya oranÕ 3 puan artarak yüzde 33’e, yabancÕ para mevduatÕ da içeren para talebinin gsyih’ya oranÕ ise 5 puan artarak yüzde 48’e yükselmiútir. Toplam mevduatÕn gsyih’ya oranÕ yüzde 45’tir. Mevduat bazÕnda, yabancÕ para ikamesi yüzde 35 düzeyindedir. Toplam mevduatÕn ortalama vadesi 3 ayÕn altÕnda kalmaya devam etmiútir.

Sermaye Hareketleri (milyar dolar)

MevduatÕn krediye dönme oranÕ Eylül 2008 itibariyle yüzde 84’e kadar yükseldikten sonra yÕlÕn son çeyre÷inde 3 puan azalarak yüzde 81’e gerilemiútir. Kredi stokundaki büyüme hÕzÕ yÕlÕn ilk dokuz ayÕnda hÕzlanarak Eylül 2008’de yüzde 40’a yükseldikten

(3)

sonra AralÕk 2008 itibariyle yüzde 31’e yavaúlamÕútÕr. Kredi stokunun gsyih’ya oranÕ 7 puan artarak yüzde 39 olmuútur. Toplam kredilerin yüzde 71’i TL cinsinden kullandÕrÕlmÕútÕr.

DÕú ticaret hacminin gsyih’ya oranÕ ise yüzde 45 düzeyinde gerçekleúmiútir. øç talebin daralmasÕna ba÷lÕ olarak cari iúlemler açÕ÷Õndaki geniúleme durmuú, cari açÕ÷Õn gsyih’ya oranÕ yüzde 5,6 olmuútur. Öte yandan, uzun bir aradan sonra, net sermaye giriúi cari iúlemler dengesi açÕ÷ÕnÕn altÕnda kalmÕútÕr. Net sermaye giriúi 34 milyar dolar olmuútur. Bu geliúmede en büyük pay finansal olmayan kurumlarÕn dÕú borçlanmasÕ olmuútur. Do÷rudan yabancÕ sermaye giriúi 15 milyar dolar düzeyinde gerçekleúmiútir.

DÕú borç stoku 277 milyar dolara ulaúmÕú, borç stokunun gsyih’ya oranÕ 1 puan azalarak yüzde 37’ye gerilemiútir.

PerformansÕ etkileyen faktörler

Ekonomik performansÕ etkileyen baúlÕca faktörler dünya ekonomisinde yaúanan istikrarsÕzlÕklar, finansal sektörün küçülmesi, ticaret hacminin ve büyümenin yavaúlamasÕ olmuútur. Yurtiçinde siyasi alandaki en önemli faktör ise yÕlÕn ilk yarÕsÕnda, iktidar partisine dönük olarak Anayasa Mahkemesi’nde kapatma davasÕ açÕlmasÕdÕr. AyrÕca, 2009 yÕlÕnÕn ilk çeyre÷indeki yerel seçimler de kamunun davranÕúÕnÕ etkilemiútir.

2007 yÕlÕnÕn sonlarÕna do÷ru Amerika Birleúik Devletleri’nde (ABD) para ve sermaye piyasalarÕnda baúlayan istikrarsÕzlÕk ve küçülme, 2008 yÕlÕnda dünya geneline yayÕlmÕú, ABD ekonomisi ile yakÕn ekonomik iliúkileri olan ülkeleri, Avrupa Birli÷i’ni, geliúmiú ve geliúmekte olan di÷er ülkeleri etkileyerek küresel bir nitelik kazanmÕútÕr.

Finansal piyasalarda borç verilebilir kaynaklarda ciddi ölçüde ve hÕzlÕ bir daralma olmuútur. Bir yandan finansal koúullar kötüleúirken bir yandan da risk algÕlamasÕ hÕzla de÷iúmiútir. Geliúmiú ülkeler yanÕnda geliúmekte olan ülkeler de olumsuz etkilenmiútir. Geliúmekte olan ülkelerden net sermaye çÕkÕúÕ baúlamÕútÕr. UluslararasÕ piyasalardan özel sektörün ve bankalarÕn borçlanma imkanlarÕ sÕnÕrlanmÕútÕr. Bir çok ülkede küçülme yaúanmÕútÕr; ticaret hacmi daralmÕú, iúsizlik oranÕ yükselmiútir.

Finansal varlÕklar ve petrol fiyatlarÕ yanÕnda emtia fiyatlarÕ da düúmüútür. Tasarruf açÕ÷Õ veren geliúmekte olan ülkeler açÕsÕndan kritik konu döviz likiditesinin bulunmasÕ, dÕú borçlarÕn çevrilmesi olmuútur.

Finansal piyasalarÕn küçülmesinin ve risk algÕlamasÕnÕn de÷iúmesinin bir sonucu olarak geliúmekte olan ülkelere sermaye giriúinin önce yavaúlamasÕ sonra tersine dönmesi, tasarruf açÕ÷ÕnÕn yüksek olmasÕndan dolayÕ ülkemizde de piyasalarda istikrarsÕzlÕ÷a yol açmÕútÕr. Geliúmelerin Türkiye’ye olan yansÕmalarÕ özellikle 2008 yÕlÕnÕn son çeyre÷inde daha yo÷un hissedilmiútir. øç talep ve dÕú talep aynÕ zamanda daralmÕútÕr.

DÕú kaynak hareketinde ani de÷iúiklik ülkemizde döviz likiditesinin son çeyre÷e girerken bir anda kaybolmasÕna neden olmuútur. YurtdÕúÕnda yerleúik yatÕrÕmcÕlar devlet iç borçlanma senetleri ve menkul kÕymet portföylerini azaltarak, sermaye piyasasÕndan çÕkmaya baúlamÕúlardÕr. Geliúmiú ülkelerde mevduat güvencesi miktarÕ yükseltilmiútir. Son çeyre÷in hemen baúÕnda döviz mevduatÕndan da hÕzlÕ bir çÕkÕú olmuútur. Sonuçta, uzun bir aradan sonra döviz talebi döviz arzÕnÕn üzerine çÕkmÕú, TL ve döviz piyasalarÕnda ani ve hÕzlÕ bir hareketlilik yaúanmÕú, piyasalarda öngörülebilirlik azalmÕú, istikrarsÕzlÕk artmÕútÕr. TL baúlÕca yabancÕ paralar karúÕsÕnda de÷er kaybetmiú, faiz oranlarÕ yükselmiú; hem TL hem de döviz kayna÷ÕnÕn maliyeti artmÕútÕr. Bir yandan daha kÕsÕtlÕ ve pahalÕ kaynak, bir yandan varlÕk fiyatlarÕnÕn

(4)

düúmesi, öte yandan iç ve dÕú talebin daralmasÕ finansal olmayan sektörleri önemli ölçüde etkilemiútir.

YatÕrÕm ve çalÕúma sermayesi amaçlÕ kredi talebi düúerken, geliúmelerin sektörler üzerindeki etkisini anlamaya ve ölçmeye çalÕúan bankalar kredi arzÕnda standartlarÕ yükselterek daha ihtiyatlÕ bir yaklaúÕm göstermiúlerdir. Bunda, dÕú borçlarÕn çevrilme oranÕnÕn belirsizli÷i, yurtdÕúÕndaki bankalarÕn sahiplik yapÕsÕndaki de÷iúme, yaúanan úokun makro ekonomik sonuçlarÕnÕn, özellikle kamu bütçesi ve ödemeler dengesi finansmanÕ üzerindeki etkilerinin belirsizli÷i, bankacÕlÕkta de÷iúen kurallar, risklerin artmasÕnÕn sermaye yeterlili÷ini azaltÕcÕ etkisi, TL talebinin daralmasÕ, kaynak maliyetindeki artÕú ve kaynak vadesinin çok kÕsa olmasÕ da etkili olmuútur. Bu dönemde, bankalarÕ en çok tedirgin eden konu, vadesi gelen dÕú borçlarÕn çevrilmesine iliúkin belirsizlik olmuútur. Bu nedenle, bankalar kÕsa vadeli yükümlülüklerin aksatÕlmadan karúÕlanabilmesini teminen döviz likiditelerini güçlendirme çabasÕna girmiúlerdir. TL’de ise likidite azalmÕú ancak Merkez BankasÕ’nÕn yaklaúÕmÕ sayesinde likidite sorunu yaúanmamÕútÕr.

Türkiye’de alÕnan önlemler

Küresel krizin ülkemizdeki etkilerini hafifletmek için çeúitli kurumlar tarafÕndan bir dizi tedbir alÕnmÕútÕr. Bu çerçevede, Merkez BankasÕ;

x uluslararasÕ piyasalardaki belirsizlikler ortadan kalkÕncaya kadar döviz ve efektif piyasalarÕ döviz depo piyasasÕndaki aracÕlÕk faaliyetlerine 9 Ekim 2008 tarihinden itibaren yeniden baúlamÕútÕr.

x döviz depo piyasasÕnda iúlem limitlerini 23 Ekim 2008 tarihinden itibaren iki kat artÕrarak 10,8 milyar dolara yükseltmiútir.

x 21 KasÕm 2008 tarihinden geçerli olmak üzere, döviz depo piyasasÕnda Merkez BankasÕ’ndan yapÕlacak borçlanmalarÕn vadesini 1 haftadan 1 aya çÕkarmÕútÕr.

x bankalarÕn zorunlu karúÕlÕk oranlarÕnÕ düúürmüútür. Buna göre; bankalarÕn zorunlu karúÕlÕk oranlarÕ Türk parasÕ yükümlülüklerde de÷iútirilmeyerek yüzde 6'da bÕrakÕlÕrken, yabancÕ para yükümlülüklerde yüzde 11'den yüzde 9'a çekilmiútir.

KararÕn, 28 KasÕm 2008 tarihinden itibaren geçerli olmasÕ öngörülmüútür. Merkez BankasÕ'nÕn bu önlemi ile bankacÕlÕk sistemine yaklaúÕk 2,5 milyar dolarlÕk ek likidite sa÷lanmÕútÕr.

x yaúanan küresel krizin reel sektör üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak amacÕyla ihracat reeskont kredisi limitini 500 milyon dolar artÕrarak 1 milyar dolara yükseltmiútir. AyrÕca, ihracat reeskont kredisi uygulama esas ve úartlarÕ yeniden düzenlenerek bu kredilere kullanÕm kolaylÕ÷Õ getirilmiútir. Bu amaçla, akreditifli iúlemlerde akreditif bedelinin Merkez BankasÕ’na temlik edilmesi úartÕ kaldÕrÕlmÕútÕr.

Öte yandan, BankacÕlÕk Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK); bankalarÕn mali bünyelerinin korunmasÕ ve finansal aktiflerin fiyatlarÕndaki hÕzlÕ oynamalarÕn sermaye yeterlili÷ine verebilece÷i zararlarÕn sÕnÕrlandÕrÕlmasÕ amacÕyla bazÕ tedbirler almÕútÕr.

Bu çerçevede BDDK;

x bankalarÕn 2008 karlarÕnÕ da÷Õtmayarak bünyelerinde tutmasÕnÕ istemiútir,

x bankalarÕn, ellerindeki menkul de÷erleri bir defaya mahsus olmak üzere, yeniden sÕnÕflandÕrmalarÕna izin vermiútir.

x bankalar ile finansal olmayan kuruluúlar arasÕndaki kredi iliúkisinin sa÷lÕklÕ olarak sürdürülmesini teminen sorunsuz görünen kredilerin yeniden yapÕlandÕrÕlabilmesine imkan tanÕnmÕútÕr.

(5)

Hükümet, halen 50 bin TL olan mevduat güvencesini iki yÕl süreyle artÕrma ve kapsamÕnÕ belirleme konusunda Türkiye Büyük Millet Meclisi’nden (TBMM) yetki almÕútÕr. Konuyla ilgili yasal düzenleme TBMM Plan Bütçe Komisyonunda kabul edilmiútir. YapÕlan bu de÷iúiklikle, TMSF mevcut yasa hükmünü kullanarak mevduat güvencesini sÕnÕrsÕz hale getirse dahi Fonun kaynak mevcudu yetersiz kalaca÷Õ için mevduat güvencesinin garantörünün do÷rudan Hazine olmasÕ sa÷lanmÕútÕr.

AyrÕca, TC Maliye BakanlÕ÷Õ tarafÕndan reel sektöre vergi kolaylÕ÷Õ getirilmiútir. Buna göre 1 Eylül 2008 tarihinden önce tahakkuk etmiú olan vergi borçlarÕnÕn ödenmesine AralÕk 2008 itibariyle baúlanmasÕ ve 18 takside bölünmesi hükme ba÷lanmÕútÕr.

21 KasÕm 2008 tarihinde yürürlü÷e giren yasayla, gerçek ve tüzel kiúilerce 1 Ekim 2008 tarihi itibariyle sahip olunan para ve di÷er kÕymetli varlÕklarÕn Türkiye'ye getirilmesi halinde bunlardan yüzde 2 oranÕnda bir vergi alÕnarak kayda girmesi sa÷lanmÕútÕr. AynÕ úekilde gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerinin yurtiçinde bulunan ancak 1 Ekim 2008 tarihine kadar defter kayÕtlarÕna iúlenmeyen taúÕnÕr ve taúÕnmazlarÕnÕn kayda alÕnmasÕnÕn da yüzde 5'lik bir vergi ödenmek suretiyle mümkün olabilece÷i hükme ba÷lanmÕútÕr.

Küresel dalgalanmalarÕn etkisini sürdürdü÷ü 2009 yÕlÕnÕn ilk aylarÕnda da, çeúitli kurumlar tarafÕndan ek tedbirlerin uygulamaya alÕnmasÕna devam edilmiútir. Bu çerçevede;

Sicil affÕna iliúkin “5834 SayÕlÕ KarúÕlÕksÕz Çek ve Protestolu Senetler ile Kredi ve Kredi KartlarÕ BorçlarÕna øliúkin KayÕtlarÕn Dikkate AlÕnmamasÕ HakkÕnda Kanun” ile gerçek ve tüzel kiúilerin, karúÕlÕksÕz çek, protesto edilmiú senet, kredi kartÕ ve di÷er kredi borçlarÕna iliúkin kayÕtlarÕ, borçlarÕn yasanÕn yürürlük tarihinden önce veya yürürlü÷e girdi÷i tarihten itibaren 6 ay içinde ödenmesi veya yeniden yapÕlandÕrÕlmasÕ halinde, borcun tamamÕnÕn ödenmesini müteakiben Merkez BankasÕ'nda tutulan kayÕtlardan silinmesi öngörülmektedir.

Hükümetin kriz ortamÕnda úirketler, çalÕúanlar ve emeklilere yönelik uygulamalarÕ içeren "mini önlem paket"ine göre, øúsizlik Fonu üzerinden uygulanan "kÕsa çalÕúma ödene÷i"nde süre 3 aydan 6 aya çÕkarÕlmÕú, ödeme miktarÕ da yüzde 50 artÕrÕlmÕútÕr.

Emeklilerin aylÕklarÕn hiçbir úekilde haciz edilememesi hükmü getirilmiú, 49 tane ile dönük olarak uygulanan teúviklerin süresi 1 yÕl uzatÕlmÕútÕr.

Hükümet küresel mali krizin etkilerinin en aza indirilmesini teminen 13 Mart 2009 tarihinde aúa÷Õda yer alan önlemleri açÕklamÕútÕr. Buna göre;

x beyaz eúyada Özel Tüketim Vergisi’nin (ÖTV) 3 ay süreyle indirilmesi, x otomotivdeki ÖTV’nin 3 ay süre ile indirilmesi,

x konutlarda 3 ay süre ile Katma De÷er Vergisi’nin (KDV’) yüzde 18'den yüzde 8'e indirilmesi,

x Kobi’lere 75 milyon TL ek ödenek verilmesi,

x kaynak kullanÕm destek fonu (KKDF) oranÕnÕn 5 puan azalmasÕ, x Eximbank'Õn sermayesinin 500 milyon TL artÕrÕlmasÕ,

x sanayide uygulanan indirimli gece tarifesi hafta sonlarÕ ve di÷er resmi tatil günlerini kapsayacak úekilde yaygÕnlaútÕrÕlmasÕ

öngörülmüútür.

Hükümet tarafÕndan 25 Mart 2009 tarihinde açÕklanan bir di÷er önlem paketi çerçevesinde, üç ay süre ile geçerli olmak üzere iúyerlerinin satÕúÕndan alÕnan KDV

(6)

yüzde 8’e, gayrimenkul alÕmÕnda tapu harcÕ binde 15’ten binde 5’e, mobilyada alÕnan KDV yüzde 18’den yüzde 8’e, Kobi’lerin kullandÕ÷Õ bazÕ sanayi ve iú makinalarÕndan alÕnan KDV yüzde 18’den yüzde 8’e, biliúim ve büro mobilyalarÕndan alÕnan KDV yüzde 18’den yüzde 8’e düúürülmüútür. Hükümetin, krizin etkilerini azaltmak için 30 Haziran 2009’a kadar geçerli olmak üzere KDV’yi yüzde 18’den yüzde 8’e indirdi÷i ürünlere yan ürünler de eklenerek kapsam geniúletilmiútir. 14 Nisan 2009 tarihinde açÕklanan yeni düzenleme ile otomotivde bazÕ yan ürünler ve mobilyalar bu kapsama alÕnmÕútÕr.

Merkez BankasÕ YasasÕ’nÕn 40’ÕncÕ maddesinin (I) numaralÕ fÕkrasÕnÕn (c) bendi uyarÕnca kullandÕrÕlabilecek kredilere iliúkin usul ve esaslarÕn belirlendi÷i “Türkiye Cumhuriyet Merkez BankasÕ Likidite Deste÷i Kredisi Yönetmeli÷i” yayÕmlanmÕútÕr.

Söz konusu Yönetmelik uyarÕnca kredilerin; avans úeklinde, birer aylÕk vadelerle, en fazla bir yÕl süreyle, bu tür kredilerin faizinin merkez bankalarÕnÕn normal açÕk piyasa iúlemleri faiz oranÕndan daha yüksek belirlenmesi temel ilkesi dikkate alÕnarak, Merkez BankasÕ’nÕn bankalararasÕ para piyasasÕ gün içi iúlemleri için belirledi÷i borç verme faiz oranÕndan, mevcut durumda, bankalararasÕ para piyasasÕnda kabul edilen teminatlar karúÕlÕ÷Õnda, kredi baúvurusunda bulunan bankanÕn özkaynaklarÕnÕn 2 katÕ ile sÕnÕrlÕ olmak üzere kullandÕrÕlmasÕ esasÕ getirilmiútir.

Merkez BankasÕ, finans piyasalarÕnda oluúabilecek olasÕ döviz sÕkÕúÕklÕ÷ÕnÕ aúmak ve bankalarÕ rahatlatmak amacÕyla döviz depo piyasasÕnda faiz oranlarÕnÕ düúürmüú ve vadeyi uzatmÕútÕr. Döviz depo piyasasÕnda borç verme faiz oranÕ dolar için yüzde 7’den yüzde 5,5’e, euro için yüzde 9’dan yüzde 6,5’a düúürülmüútür. Döviz depo piyasasÕnda bankalarÕn kendi aralarÕndaki iúlemlerin vadesi 1 aydan 3 aya uzatÕlmÕútÕr.

UluslararasÕ kuruluúlara göre, yaúanmakta olan sorunlar kontrol altÕna alÕnsa dahi etkileri uzun süreli olacaktÕr. Bu kuruluúlarÕn tahminine göre dünya ekonomisi 2009 yÕlÕnda küçülecek, ticaret hacmi daralacak, geliúmekte olan ülkelere sermaye giriúi azalacaktÕr. Tasarruf açÕ÷Õ yüksek, büyümesi büyük ölçüde ihracata ba÷ÕmlÕ, dÕú borç ödemesi yüklü miktarda olan ülkelerin küresel geliúmelerden daha fazla etkilenmesi beklenmektedir.

1.2. Orta vadeli program ve 2009-2011 dönemine iliúkin tahminler

Nisan 2009’da açÕklanan KatÕlÕm Öncesi Ekonomik Program (KEP) ile, ekonomik büyüklüklere iliúkin hedefler, küresel dalgalanmanÕn etkileri de dikkate alÕnarak önemli ölçüde revize edilmiútir. Buna göre, gsyih’nÕn 2009 yÕlÕnda yüzde 3,6 oranÕnda daralmasÕ, 2010 ve 2011 yÕllarÕnda ise sÕrasÕyla yüzde 3,3 ve yüzde 4,5 oranÕnda büyümesi beklenmektedir. Bu büyüme rakamlarÕ çerçevesinde, cari iúlemler açÕ÷ÕnÕn 2009 yÕlÕnda 11 milyar dolar düzeyinde gerçekleúece÷i, 2010 ve 2011 yÕllarÕnda ise, sÕrasÕyla 18,6 milyar dolar ve 26,4 milyar dolara yükselece÷i tahmin edilmektedir.

Küresel dalgalanmanÕn etkilerinin azaltÕlmasÕ çabalarÕ ve 2009 yÕlÕnda gerilemesi beklenen ekonomik faaliyetin vergi gelirlerini olumsuz etkileyece÷inden hareketle, kamu kesimi dengesinde bozulma beklenmektedir. Buna göre 2009 yÕlÕnda UluslararasÕ Para Fonu (IMF) tanÕmlÕ devlet faiz dÕúÕ bütçe dengesinin gsyih’nÕn yüzde 0,6’sÕ oranÕnda açÕk vermesi beklenmektedir. Genel kamu borç stokunun (brüt) 2009 yÕlÕnda gsyih’nÕn yüzde 43,1’i düzeyinde gerçekleúece÷i beklenmektedir.

2010 ve 2011 yÕllarÕnda ise bu oranlarÕn sÕrasÕyla yüzde 44,1 ve yüzde 43,4 düzeyinde gerçekleúece÷i tahmin edilmektedir.

(7)

AB’ye KatÕlÕm Öncesi Ekonomik Program: Temel Ekonomik Büyüklükler 2008* 2009** 20010** 2011**

Gsyih (reel büyüme, yüzde) 1,1 -3,6 3,3 4,5 Cari iúlemler açÕ÷Õ (milyar dolar) -41,7 -11 -18,6 -26,4 IMF tanÕmlÕ faiz dÕúÕ fazla/gsyih (yüzde) 1,7 -0,6 0,5 0,6 Faiz dÕúÕ fazla/gsyih (yüzde) 4,1 1,7 2,6 2,6 Genel kamu borç stoku(brüt) /gsyih (yüzde) 39,5 43,1 44,1 43,4

* Geçici ** Program hedefi Kaynak: DPT

Di÷er taraftan, mali kurala iliúkin düzenlemenin 2009 yÕlÕnda TBMM’ne sevk edilece÷i ve 2011 yÕlÕ bütçesinde mali kural uygulamasÕna geçilece÷i bildirilmiútir.

1.3. 2008 yÕlÕnda bankacÕlÕk sektörü

BankacÕlÕk sistemi ilk üç çeyrekte kredi arzÕnÕ artÕrmÕú, son çeyrekte ise risklerin artmasÕ ve likiditenin önem kazanmasÕ nedeniyle daha ihtiyatlÕ bir yaklaúÕm içinde olmuútur. YÕlÕn ilk üç çeyre÷inde bankalar, kredi kullandÕrmaya a÷ÕrlÕk vermeye devam etmiúlerdir. Bu dönemde sa÷lanan kaynaklarÕn yüzde 75’i kredi olarak kullandÕrÕlmÕútÕr. Menkul de÷erler cüzdanÕnÕn toplam bilanço içindeki payÕ gerilemiú;

likit varlÕklar ise bilanço içindeki payÕnÕ korumuútur. Ters para ikamesi süreci yavaúlamakla beraber devam etmiútir. Bilançolarda TL kalemlerin payÕ artmÕútÕr.

YÕlÕn son çeyre÷inde, küresel finans sistemindeki sorunlar ve bunlarÕn ekonomiye olumsuz yansÕmalarÕ nedeniyle, bankalarda özellikle döviz cinsinden kaynak kaybÕ yaúanmÕú; yurtdÕúÕ kaynak temini daha zor ve pahalÕ hale gelmiútir. Ekonomide risk algÕsÕ yükselmiú, beklentiler bozulmuútur. Finansal piyasalardan kaynak çÕkÕúÕ yaúanmÕútÕr. TL’nin de÷er kaybÕ ve hisse senetlerinin de÷erlerinin düúmesi, finansal varlÕklara olan talebi düúürmüútür.

BankacÕlÕk sistemi, 2008 yÕlÕnÕn son çeyre÷inde özellikle döviz cinsinden likit varlÕklarÕnÕ artÕrmaya ve kredi stokunun kalitesini korumaya yönelmiútir. Kredi standartlarÕ yükseltilmiú, kredi stokunun artÕú hÕzÕ yavaúlamÕútÕr. Kamu maliyesindeki gevúeme nedeniyle iç borç stokunun çevrilme oranÕnÕn artmasÕ ve bankalarÕn likit varlÕk tercihlerinin güçlenmesi sonucu menkul de÷erler cüzdanÕ artmaya baúlamÕútÕr.

Kaynaklar tarafÕnda, yurtdÕúÕndan temin edilen kaynaklar dolar bazÕnda gerilemiú, Ekim ayÕnda döviz tevdiat hesaplarÕ ve repo iúlemleriyle sa÷lanan fonlar azalmÕútÕr.

KasÕm 2008’den itibaren mevduat erimesi durmuú ve sÕnÕrlÕ artÕúlar yaúanmaya baúlamÕútÕr.

TL’nin baúlÕca yabancÕ paralar karúÕsÕnda de÷er kaybÕ nedeniyle, hem aktif, hem pasif tarafta, YP kalemlerin payÕ artmÕútÕr. Sektörün yabancÕ para net genel pozisyonu çok sÕnÕrlÕ oldu÷undan, önemli bir kur riski oluúmamÕútÕr. Likidite riski dikkatle izlenmektedir. Faiz riski ise, BDDK’nÕn düzenlemeleri, Merkez BankasÕ’nÕn para politikasÕnÕ gevúetmeye baúlamasÕ ve faiz oranlarÕnÕn dalgalanmanÕn ilk aylarÕnda yükselmesinin ardÕndan, gerilemeye baúlamasÕ sonucu, kontrol altÕnda gözükmektedir. Öte yanan, mevcut kredi stokunun kalitesinin korunmasÕ ve sorunlu kredilerdeki hÕzlÕ artÕúÕn kontrol altÕna alÕnabilmesi önem arz etmektedir.

Toplam aktifler, cari fiyatlarla yüzde 26 oranÕnda büyüyerek 706 milyar TL (464 milyar dolar) olmuútur. Toplam aktiflerin gsyih’ya oranÕ yüzde 74 düzeyindedir. YP cinsinden

(8)

aktiflerin ve pasiflerin toplam bilanço içindeki payÕ 2 puan artarak, sÕrasÕyla yüzde 31 ve yüzde 35 olmuútur.

YÕl genelinde, kredilerin toplam aktifler içindeki payÕ 2007 yÕlÕ sonuna göre 2 puan artarak yüzde 52'ye ulaúmÕútÕr. Bireysel kredilerin toplam krediler içindeki payÕ yüzde 32 düzeyinde sabit kalmÕútÕr. Menkul kÕymetlerin toplam aktiflerdeki payÕ 2 puan azalarak yüzde 29’a düúmüútür. Duran aktiflerin toplam aktifler içindeki payÕ yüzde 3 düzeyindedir. Sorunlu kredilerin toplam krediler içindeki payÕ yüzde 3,8’e yükselmiú, bu kredilerin yüzde 81’i için özel karúÕlÕk ayrÕlmÕútÕr.

Toplam mevduat yüzde 27 oranÕnda artarak 453 milyar TL olmuútur. Toplam mevduatÕn gsyih’ya oranÕ yüzde 48, toplam aktiflere oranÕ ise yüzde 64’tür. Toplam mevduatÕn yüzde 64’ü TL mevduattÕr. TL mevduatÕn ortalama vadesi 2,2 ay, YP mevduatÕn ortalama vadesi ise 2,8 ay düzeyindedir. YurtdÕúÕ bankalardan sa÷lanan kaynaklar 80,4 milyar TL (52,8 milyar dolar) ile toplam aktiflerin yüzde 11’i düzeyindedir: Bu kaynaklarÕn büyük bölümü YP cinsindedir.

Özkaynaklarda ve serbest sermayede büyüme yavaúlamakla beraber, devam etmiútir. Özkaynaklar 83 milyar TL (54 milyar dolar) serbest özkaynaklar ise 58 milyar TL (38 milyar dolar) olmuútur. ÖzkaynaklarÕn toplam aktiflere oranÕ yüzde 12 dolayÕnda, standart rasyo ise yüzde 18 düzeyindedir. Özkaynak karlÕlÕ÷Õ 4,2 puan azalarak yüzde 15,4 düzeyinde gerçekleúmiútir.

2008 yÕlÕnda toplam aktifler içinde ilk beú bankanÕn payÕ yüzde 62, ilk on bankanÕn payÕ ise yüzde 86 olmuútur.

2008 yÕlÕnda, 32’si mevduat, 13’ü kalkÕnma ve yatÕrÕm, 4’ü katÕlÕm olmak üzere 49 banka faaliyet göstermiútir. Sermayesinin yüzde 51’i yurtdÕúÕnda yerleúik yatÕrÕmcÕlara ait olan mevduat bankalarÕnÕn sayÕsÕ 17, kalkÕnma ve yatÕrÕm bankalarÕnÕn sayÕsÕ ise 4 olmuútur. YurtdÕúÕ yerleúik yatÕrÕmcÕlarla stratejik ortaklÕk anlaúmasÕ yapan dört banka dahil edildi÷inde, bu sayÕ 24’e yükselmektedir. Bu bankalardan 13 tanesi Avrupa, 5 tanesi Ortado÷u, 4 tanesi ABD ve 1’er tanesi de Asya ve Afrika bölgesi kaynaklÕdÕr.

ùube sayÕsÕnda ve istihdamda 2003 yÕlÕnda baúlayan artÕú e÷ilimi 2008 yÕlÕnda da sürmüútür.

Seçilmiú Göstergeler: AB ve Türkiye BankacÕlÕk Sistemleri*

AB27 (2007) Türkiye (2007)

Kiúi baúÕna aktif (Euro) 82.827 4.453

Toplam aktifler/gsyih (yüzde) 334 66

Nüfus/personel sayÕsÕ 153 466

Nüfus/úube sayÕsÕ 2.123 9.697

Nüfus/ banka sayÕsÕ 59.401 1.605.978

* Mevduat, kalkÕnma ve yatÕrÕm bankalarÕ ile katÕlÕm bankalarÕnÕ içermektedir.

2002-2008 döneminde yaúanan istikrarlÕ büyümeye ve kredi arzÕndaki artÕúa ra÷men, Türkiye'de bankacÕlÕk sistemi, Avrupa Birli÷i (AB) ülkeleri ile karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda oldukça küçük bir ölçe÷e sahiptir:

Finansal kurumlarÕn piyasa de÷eri 2008 yÕlÕ sonunda 45 milyar dolar düzeyine gerilemiútir. østanbul Menkul KÕymetler Borsa'sÕnda (øMKB) iúlem gören hisse fiyatlarÕnda 2008 yÕlÕnÕn özellikle son çeyre÷inde yaúanan gerileme ve TL’nin de÷er kaybÕ, piyasa de÷erindeki gerilemede etkili olmuútur.

(9)

Mali KurumlarÕn Piyasa De÷eri (milyar dolar)

1.3.1. Seçilmiú göstergelerde sektörün görünümü 1.3.1.1. Büyüme

Mevduat bankalarÕ bilanço büyüklü÷ü 2008 yÕlÕnda ortalama yüzde 25,9’luk artÕú kaydetmiútir.

YÕllÕk Büyüme* (yüzde)

Sektörde faaliyet gösteren 32 mevduat bankasÕnÕn 17 tanesi sektör ortalamasÕnÕn üzerinde büyümüútür. Dört mevduat bankasÕnÕn bilanço büyüklü÷ü yüzde 50’nin üzerinde artarken, dört mevduat bankasÕnÕn bilançosu da küçülmüútür.

1.3.1.2. KarlÕlÕk

Mevduat bankalarÕnÕn özkaynak karlÕlÕ÷Õ AralÕk 2008 itibariyle ortalama yüzde 16,4 olmuútur. Yedi banka ortalamanÕn üzerinde özkaynak karlÕlÕ÷Õ sa÷lamÕú, bir banka ise zarar etmiútir.

(10)

Özkaynak KarlÕlÕ÷Õ* (yüzde)

1.3.1.3. Sermaye yeterlili÷i

Mevduat bankalarÕnÕn sermaye yeterlili÷i ortalama yüzde 16,5 olarak gerçekleúmiútir.

Yirmibir bankanÕn sermaye yeterlili÷i oranÕ, ortalamanÕn üzerinde olmuútur.

Sermaye Yeterlili÷i* (yüzde)

1.3.1.4 Takipteki alacaklar

Takipteki alacaklar yÕlÕn son çeyre÷inde yükselmeye baúlamÕútÕr. Takipteki alacaklarÕn yüzde 81’i için karúÕlÕk ayrÕlmÕútÕr.

KarúÕlÕk sonrasÕ takipteki alacaklarÕn toplam kredilere oranÕ ortalama yüzde 0,7 olarak gerçekleúmiútir. Onsekiz bankada bu oran, ortalamanÕn üzerinde gerçekleúirken; altÕ bankada sÕfÕr olmuútur.

(11)

Takipteki Krediler / Toplam Krediler* (yüzde, net)

1.3.1.5. Kredi talebi ve bankacÕlÕk sisteminin kredi arzÕ

Finansal olmayan kurumlarÕn ve hane halkÕnÕn 2008 sonu itibariyle kullandÕ÷Õ kredilerin toplamÕ 490 milyar TL olmuútur. Bu kredilerin 379 milyar TL’sÕ Türkiye’de yerleúik bankalardan, 119 milyar TL’si yurtdÕúÕnda yerleúik finansal kurumlardan karúÕlanmÕútÕr. Türkiye’de yerleúik bankalar tarafÕndan kullandÕrÕlan krediler 2002- 2008 döneminde 6 kat büyümüútür. Toplam kredilerin gsyih’ya oranÕ yüzde 26’dan yüzde 52’ye, Türkiye’deki yerleúik bankalardan kullandÕrÕlan kredilerin oranÕ ise yüzde 15’ten yüzde 39’a çÕkmÕútÕr.

Toplam kredilerin 374 milyar TL’si kurumsal kredi iken, 116 milyar TL’si hane halkÕ tarafÕndan kullanÕlmÕútÕr. Kurumsal kredilerin gsyih’ya oranÕ yüzde 39, hane halkÕ tarafÕndan kullanÕlan kredilerin oranÕ ise yüzde 13’tür. Kredilerin yüzde 40’Õ TL cinsindendir. Kredilerin bilanço içindeki payÕ 2002 yÕlÕna göre 26 puan artarak yüzde 50’ye yükselmiútir. Bu dönemde sorunlu kredilerin payÕ gerilemiú ve 2008 itibariyle yüzde 3,6 düzeyinde gerçekleúmiútir.

1.3.2. 2008-2009 döneminde bankacÕlÕk sektörünü do÷rudan ilgilendiren düzenleme de÷iúiklikleri

Kambiyo gider vergisi sÕfÕra indirilmiútir. Organize sanayi bölgelerine kredi tahsis eden kredi kuruluúlarÕnÕn alacaklarÕnÕ tahsil edememeleri halinde, lehlerine ipotek tesis edilmiú taúÕnmazlarÕn satÕúÕna iútirak etmelerine imkan sa÷lanmÕútÕr.

VakÕf mevduatlarÕnÕn sadece tanÕmlanmÕú kurumlara yatÕrÕlmasÕnÕ öngören Türk Medeni Kanunu Hükümlerine Göre Kurulan VakÕflar HakkÕnda Tebli÷ yürürlükten kaldÕrÕlmÕútÕr. VakÕflar Yönetmeli÷i’nin “VakÕf paralarÕnÕn de÷erlendirilmesi” baúlÕklÕ 16’ncÕ maddesinde, vakÕflarÕn varlÕklarÕnÕ, ekonomik kural ve riskleri gözetmek suretiyle de÷erlendirmeleri ve paralarÕnÕ Türkiye’de kurulu bankalara yatÕrmalarÕ öngörülmüútür.

øú Kanunu’nun 30’uncu maddesinde yapÕlan de÷iúiklikle; özel sektör iúyerlerinde eski hükümlü ve 3713 sayÕlÕ Terörle Mücadele Kanunu’nun Ek 1’inci maddesinin (b) fÕkrasÕ uyarÕnca istihdamÕ zorunlu olan terör ma÷duru çalÕútÕrma zorunlulu÷u kaldÕrÕlarak, özürlü iúçi çalÕútÕrma oranÕ yüzde 3 olarak belirlenmiútir.

(12)

5754 sayÕlÕ Kanun’un 73’üncü maddesiyle 5510 sayÕlÕ Kanun’a eklenen Geçici 20’nci madde ile bu madde kapsamÕndaki sandÕklarÕn Sosyal Güvenlik Kurumu'na devri düzenlenmiútir.

“Sosyal Sigortalar ve Genel Sa÷lÕk SigortasÕ Kanunu ile BazÕ Kanunlarda De÷iúiklik YapÕlmasÕ HakkÕnda 5797 SayÕlÕ Kanun”un 2 ve 10’uncu maddeleri ile 5763 sayÕlÕ Kanun ile getirilen teúviklerin 506 sayÕlÕ Kanunun Geçici 20’nci maddesi kapsamÕndaki sandÕklarÕn statülerine tabi personeli için de uygulanmasÕ sa÷lanmÕútÕr.

Suç gelirlerinin aklanmasÕ ve terörizmin finansmanÕyla mücadele alanÕnda, TC Maliye BakanlÕ÷Õ Mali SuçlarÕ AraútÕrma Kurulu (MASAK) tarafÕndan hazÕrlanan alt düzenlemeler ile bankalarÕn sorumlulu÷u yeniden düzenlenmiú, bu alandaki mevzuat tamamen yenilenerek, uluslararasÕ standartlara önemli ölçüde yaklaútÕrÕlmÕútÕr.

Suç Gelirlerinin AklanmasÕnÕn ve Terörün FinansmanÕnÕn Önlenmesine øliúkin düzenlemelerde öngörülen adres teyit yükümlülü÷ü çerçevesinde Nüfus Hizmetleri Kanunu’nun 45’inci maddesinin birinci fÕkrasÕnda yapÕlan de÷iúiklikle bankalarÕn da adres kayÕtlarÕndan yararlanmasÕna imkan sa÷lanmÕútÕr.

Sigortaya Tabi Mevduat ve KatÕlÕm FonlarÕ øle Tasarruf MevduatÕ Sigorta Fonunca Tahsil Olunacak Primlere Dair Yönetmelikte yapÕlan de÷iúiklikle daha adil bir sigorta prim tarifesi oluúturularak farklÕ risk de÷erlili÷ine sahip bankalarÕn farklÕ tutarlarda prim ödemesine olanak tanÕnmÕútÕr.

Türk Ticaret Kanunu’nun 711’inci maddesinin 3 numaralÕ fÕkrasÕ yürürlükten kaldÕrÕlarak keúideci tarafÕndan bankaya verilen “ödemeden men talimatÕ”

uygulamasÕna son verilmiútir.

Türk ParasÕ KÕymetini Koruma HakkÕnda 32 SayÕlÕ Karar’da bankalarÕn operasyonel maliyetlerini azaltan düzenlemeler yapÕlmÕútÕr.

Tüketici kredilerine iliúkin bankalarÕn ilan ve reklamlarÕnda belirtilen faiz oranlarÕnÕn tüketiciler için yeterince bilgilendirici olmasÕ ve bankalar arasÕnda karúÕlaútÕrma imkanÕ vermesi, müúterilerin üstlenecekleri maliyetler hakkÕnda açÕklayÕcÕ olmasÕnÕ teminen Türkiye Bankalar Birli÷i tarafÕndan bir düzenleme yapÕlmÕútÕr.

Türkiye Bankalar Birli÷i’nin etik ilkelerine olan uyumun izlenmesini, etik ilkelerin daha iyi anlaúÕlmasÕnÕ ve yorumlanmasÕnÕ teminen geçen dönem baúlatÕlan çalÕúmalar tamamlanarak Etik Komisyonu oluúturulmuútur.

Türkiye’de yerleúik bankalarÕn rekabet gücünün artÕrÕlmasÕnÕ teminen, yurtdÕúÕnda yerleúik finansal kurumlarÕn Türkiye'de temsilcilik açÕlmasÕ ve bunlarÕn faaliyetlerine iliúkin usul ve esaslarÕ belirlemek amacÕyla “Türkiye’de AçÕlan Temsilciliklerin Faaliyetlerine øliúkin Usul ve Esaslar HakkÕnda Tebli÷” yayÕmlanmÕútÕr.

UluslararasÕ banka hesap numarasÕ (International Bank Account Number-IBAN) standardÕna uygun olarak ülkemizde de bir hesap numarasÕ standardÕ belirlenmiú ve bankalarÕn bu standarda uygun olarak uygulamaya geçmeleri konusunda koordinasyon faaliyetleri gerçekleútirilmiútir. “UluslararasÕ Banka Hesap NumarasÕ HakkÕnda Tebli÷” yayÕmlanmÕútÕr.

(13)

2. 2008 YÕlÕnda Türkiye Ekonomisindeki Geliúmeler

2.1. Büyüme

Türkiye østatistik Kurumu (TÜøK) verilerine göre, 2008 yÕlÕnda sabit fiyatlarla, gsyih yüzde 1,1 oranÕnda büyümüútür. Cari fiyatlarla gsyih yüzde 12,7 oranÕnda artarak 950 milyar TL’ye, dolar bazÕnda gsyih ise yüzde 13 oranÕnda artarak 742 milyar dolara ulaúmÕútÕr. Gsyih deflatörü yüzde 8’den yüzde 11,5’e yükselmiútir. Sabit fiyatlarla büyüme hÕzÕ, 2008 yÕlÕ programÕnda öngörülen yüzde 5,5 oranÕndaki hedefin oldukça altÕnda, deflatör ise yüzde 5 olan hedefin üzerinde gerçekleúmiútir.

Gayri Safi Yurtiçi HasÕla

2002 2006 2007 2008 Büyüme (yüzde)

Cari fiyatlarla 45,9 16,9 12,9 12,7 Sabit fiyatlarla 6,2 6,9 4,5 1,1 Deflatör (yüzde) 37,4 9,4 8,0 11,5 Gsyih (1987 fiyatlarÕyla, milyon TL) 73 97 101 102 Gsyih (cari fiyatlarla, 1998 bazlÕ seridir)

Milyar TL 351 758 856 950

Milyar dolar 229 526 659 742 Kiúi baúÕna gelir (dolar) 3.296 7.212 9.333 10.436

Kaynak: TÜøK

Türkiye ekonomisinde büyüme hÕzÕ 2004 yÕlÕndan sonra ivme kaybetmeye baúlamÕú, ancak 2008 yÕlÕna kadar uzun dönem ortalamasÕ olan yüzde 4’ün üzerinde büyümüútür. Ancak, büyüme hÕzÕndaki yavaúlama 2008 yÕlÕnÕn ilk çeyre÷inden sonra daha belirgin hale gelmiú, son çeyrekte ise küçülme yaúanmÕútÕr. Böylece, 2002 yÕlÕnÕn üçüncü çeyre÷inde baúlayan ve kesintisiz olarak 27 çeyrek devam eden büyüme süreci, 2008 yÕlÕnÕn son üç ayÕnda sona ermiútir. YÕlÕn dördüncü çeyre÷inde gsyih sabit fiyatlarla yüzde 6,2 oranÕnda küçülmüútür. Büyüme hÕzÕnÕn 2008 yÕlÕnda hÕzla yavaúlamasÕnÕn baúlÕca nedenleri sermaye giriúinin hÕz kesmesi, küresel ekonomideki risklerin artÕúÕna ba÷lÕ olarak hem iç hem de dÕú talepteki gerileme, özellikle özel sektör sermaye yatÕrÕmlarÕnÕn azalmasÕ, para piyasalarÕnda dalgalanmanÕn artmasÕ ve TL’nin de÷er kaybetmesi olmuútur.

Gayri Safi Yurtiçi HasÕla (sabit fiyatlarla, yüzde de÷iúme)

(14)

øktisadi faaliyet kollarÕ itibariyle tüm ana sektörlerde büyüme yaúanmÕútÕr. TarÕmda yeniden büyüme yaúanÕrken, sanayi ve hizmetler sektöründe dikkati çeken bir yavaúlama olmuútur. Sabit fiyatlarla tarÕm sektörü yüzde 4,1, sanayi ve hizmetler sektörleri yüzde 0,8 oranÕnda büyümüútür. Cari fiyatlarla tarÕm sektörünün gsyih içindeki payÕ 0,3 puan artarak yüzde 8,9’a yükselirken, sanayi sektörünün payÕ de÷iúmemiú, hizmetler sektörünün payÕ ise 0,3 puan azalarak yüzde 67,1’e gerilemiútir.

Sektörel Büyüme Yüzde de÷iúme

(Sabit fiyatlarla) Gsyih’ya oranÕ (Cari fiyatlarla, yüzde)

2002 2006 2007 2008 2002 2006 2007 2008

TarÕm 6,9 1,3 -7,0 4,1 14 10 9 9

Sanayi 9,4 8,4 5,6 0,8 29 24 24 24

Hizmetler 7,5 7,2 5,7 0,8 57 67 67 67 Kaynak: TÜøK

Sanayi sektörünün en önemli alt sektörü olan imalat sanayinde büyüme hÕzÕ yüzde 0,8 olmuútur. Alt sektörler itibariyle; toptan ve perakende ticaret ile inúaat sektörlerinde küçülme yaúanmÕú; oteller, lokantalar ve e÷itim sektörlerinde büyüme imalat sanayinin gerisinde kalmÕú; di÷er sektörlerde büyüme, imalat sanayi büyüme hÕzÕndan daha yüksek olmuútur. Enerji sektöründe üretim yüzde 3,8 oranÕnda artmÕútÕr. ømalat sanayinde AralÕk 2008 ortalama kapasite kullanÕm oranÕ bir yÕl önceye göre 16,4 puan azalarak yüzde 64,7’ye gerilemiútir. Bu oran kamuda yüzde 61,6, özel sektörde ise yüzde 65,2 olarak gerçekleúmiútir.

Sabit fiyatlarla tüketim talebi yüzde 0,5 oranÕnda artarken, yatÕrÕm talebi ise yüzde 4,6 oranÕnda gerilemiútir. øthalattaki yavaúlamanÕn da etkisiyle toplam talep yüzde 0,5 oranÕnda küçülmüútür.

Tüketim ve YatÕrÕm Talebi (sabit fiyatlarla, yÕllÕk yüzde de÷iúme)

Gsyih içinde özel sektörün tüketim harcamalarÕ cari fiyatlarla yüzde 73, yatÕrÕm harcamalarÕ ise yüzde 16 oranÕnda paya sahiptir. Kamunun tüketim harcamalarÕnÕn

(15)

payÕ yüzde 13, yatÕrÕm harcamalarÕnÕn payÕ ise yüzde 4 olmuútur. Kamunun yatÕrÕm ve tüketim harcamalarÕnÕn payÕ 2007 yÕlÕna göre artmÕútÕr. Sabit fiyatlarla özel sektör yatÕrÕm harcamalarÕ 2008 yÕlÕnÕn ilk çeyre÷inden itibaren hÕzla yavaúlamaya baúlamÕú, 2008 sonunda ise yüzde 7,3’e gerilemiútir.

Yurtiçi Tasarruflar ve Tasarruf Dengesi (gsyih’ye oranÕ, yüzde) 2002 2006 2007 2008*

Yurtiçi tasarruflar 19 16,6 16,1 15,9

Kamu -6,2 6,2 2,3 2,1

Özel 25,3 9,8 13,8 13,8 Tasarruf dengesi -2,6 -8,2 -5,9 -6,5 Kamu -12,5 1,1 -1,5 -1,7 Özel 9,9 -8,8 -4,4 -4,8 DÕú kaynak 2,6 7,8 7,1 6,5

Kaynak: DPT * Tahmin

Devlet Planlama TeúkilatÕ'nÕn (DPT) tahminlerine göre, yurtiçi tasarruf oranÕnÕn gsyih’ye oranÕ 0,2 puan azalarak yüzde 15,9’a gerilemiútir. Tasarruf oranÕ, özel kesimde de÷iúmemiú, kamu kesiminde ise düúmüútür. Tasarruf açÕ÷Õ ise 0,6 puan artarak gsyih’nÕn yüzde 6,5’ine ulaúmÕútÕr. Kamu kesiminde yüzde 1,5 olan tasarruf açÕ÷ÕnÕn gsyih’ya oranÕ 0,2 puan artarak, yüzde 1,7’ye ulaúmÕú; özel kesimde ise yüzde 4,4 olan tasarruf açÕ÷ÕnÕn gsyih’ya oranÕ yüzde 4,8’e yükselmiútir.

Öte yandan DPT’nin tahminlerinde yÕlÕn son çeyre÷inde etkisini artÕran küresel finansal dalgalanmalarÕn etkisi dahil edilmedi÷i için; toplam tasarruf açÕ÷ÕnÕn gsyih’nÕn yüzde 5,6’sÕ düzeyinde oluútu÷u, kamu kesimi net tasarruf açÕ÷ÕnÕn gsyih’ya oranÕnÕn DPT tahmini do÷rultusunda gerçekleúti÷i, fakat özel kesim net tasarruf açÕ÷ÕnÕn gsyih’ya oranÕnÕn daraldÕ÷Õ tahmin edilmektedir.

2.2. østihdam, verimlilik ve ücretler

østihdam düzeyinin sÕnÕrlÕ düzeyde de olsa, artmasÕna karúÕlÕk, iúgücünün ve iúgücüne katÕlÕm oranÕnÕn yükselmesine ba÷lÕ olarak, iúsizlik oranÕ yükselmiútir.

ømalat Sanayi østihdam ve ÇalÕúÕlan Saat Endeksi (2005=100)

(16)

Reel øúgücü Maliyeti Endeksi (94=100)

2004 2005 2006 2007 2008

Toplam

Kamu 105 107 104 112 105

Özel 111 115 114 118 115

Memur 128 135 140 148 146

Asgari ücret 171 182 181 184 176

Kaynak: DPT, TøSK

DPT’nin tahminlerine göre, 2008 yÕlÕnda asgari ücret ile kamu iúçileri ve memurlarÕn reel iúgücü maliyeti azalmÕútÕr. ømalat sanayinde üretimde çalÕúanlar endeksi ve çalÕúan baúÕna saat endeksi gerilemiútir.

ÇalÕúan baúÕna saat endeksi1, 2007 yÕl sonunda 101 düzeyinde oluúmuútur. 2008 yÕlÕnÕn ikinci çeyre÷inden itibaren gerileyen endeks, yÕlÕn son çeyre÷inde 98 de÷erini almÕútÕr.

østihdam ve ÇalÕúÕlan Saat Endeksi (2005=100)

2007/IV 2008/I 2008/II 2008/III 2008/IV

østihdam 107 107 108 107 103

ÇalÕúÕlan saat 107 108 109 106 101

ÇalÕúan baúÕna saat 100 100 100 99 98

Kaynak: TÜøK

TÜøK verilerine göre AralÕk 2008 itibariyle toplam iúgücü arzÕ 24 milyon kiúi, toplam istihdam ise 20,7 milyon kiúi olmuútur. 2008 yÕlÕnda çalÕúabilir nüfus 764 bin kiúi artmÕútÕr.

ÇalÕúabilir nüfusun artmasÕ yanÕnda, iúgücüne katÕlma oranÕnÕn da yükselmesi sonucu, iúgücü 1.130 bin kiúi artmÕútÕr. AynÕ dönemde toplam istihdam 293 bin kiúi artmÕútÕr. Buna göre, iúsiz sayÕsÕ önceki yÕla göre yaklaúÕk 838 bin kiúi artarak 3,3 milyon kiúiye yükselmiútir.

øúsizlik (yüzde)

2002 2006 2007 2008 øúsizlik oranÕ

Genel 10,3 10,5 10,6 13,6 Kent 14,2 12,5 12,2 15,4 Genç nüfus 20,3 20,6 25,7 Kaynak: TÜøK

Böylece, iúsizlik oranÕ 2008 yÕlÕnda 3 puan artarak yüzde 13,6 olmuútur. Bu oran kentlerde 3,2 puan artarak 15,4’e yükselmiútir. østihdamÕn yüzde 43’ü hizmetler, yüzde 41’i tarÕm, yüzde 16’sÕ da sanayi sektörleri tarafÕndan yapÕlmaktadÕr.

2.3. Enflasyon

AçÕk enflasyon hedeflemesinin üçüncü yÕlÕnda da enflasyon öngörülen hedefin üzerinde gerçekleúmiútir. YÕl sonu enflasyon hedefi 2008 yÕlÕ için tüketici fiyatlarÕ bazÕnda yüzde 4 olarak açÕklanmÕútÕr. Ancak yÕl sonu enflasyonu yüzde 10,1

1 østihdam ve çalÕúÕlan saat endesklerinin oranlanmasÕyla hesaplanmÕútÕr.

(17)

olmuútur. Tüketici fiyatlarÕ endeksindeki (TÜFE) yÕllÕk artÕú oranÕ 2008 yÕlÕnÕn ilk yarÕsÕnda yükselerek yüzde 12'nin üzerine çÕkmÕú; Ekim 2008’e kadar yüzde 12 düzeyinde seyrettikten sonra, yÕlÕn son çeyre÷inde gerilemiútir. Enflasyon, üretici fiyatlarÕ endeksine (ÜFE) göre yüzde 8,1 olmuútur. YÕllÕk ortalama fiyat artÕúÕ ise, TÜFE ve ÜFE için, sÕrasÕyla yüzde 10,4 ve 12,7 olmuútur.

Enflasyon (12 aylÕk, yüzde de÷iúme)

YÕllÕk bazda enflasyonun ilk iki çeyrekte yükselmesi ve bu düzeyini üçüncü çeyrekte de sürdürmesinde uluslararasÕ piyasalarda petrol ve di÷er emtia fiyatlarÕnda yaúanan yükseliúler yanÕnda yurtiçinde özellikle gÕda ve hizmet sektöründeki fiyat artÕúlarÕ etkili olmuútur. YÕlÕn son çeyre÷inde, baúta enerji fiyatlarÕ olmak üzere baúlÕca emtia fiyatlarÕnÕn düúmesi, iç ve dÕú talebin hÕzla daralmasÕna ba÷lÕ olarak yÕllÕk bazda enflasyon gerilemiútir. Bu dönemde, baúlÕca yabancÕ paralar karúÕsÕnda TL’nin de÷erinde hÕzlÕ bir düúüú gerçekleúmesine ra÷men kur etkisinin enflasyona yansÕmasÕ sÕnÕrlÕ düzeyde kalmÕútÕr.

Enflasyon (yüzde)

2002 2006 2007 2008 YÕllÕk ortalama

Üretici* 50 9 6 13

Tüketici 45 10 9 10

12 aylÕk

Üretici* 31 12 6 8

Tüketici 30 10 8 10

TÜFE hedefi ... 5 4 4

Kaynak: TÜøK

2004 yÕlÕna kadar olan de÷erler TEFE endeksine aittir.

Enflasyon hedeflemesi rejimine geçildikten sonraki üç yÕl boyunca gerçekleúen enflasyonun öngörülen hedefin üzerine çÕkmasÕ nedeniyle para politikasÕnÕn etkinli÷i sorgulanmaya baúlanmÕútÕr. Merkez BankasÕ, enflasyon beklentilerini kontrol altÕna almak ve uygulanan rejimin itibarÕnÕ tesis etmek amacÕyla, Haziran 2008’de Hükümete hitaben yazÕlan bir açÕk mektupla orta vade için yeni hedefler belirlenmesini önermiútir. Merkez BankasÕ’nÕn bu önerisi Hükümet tarafÕndan da benimsenmiú ve buna göre enflasyon hedefleri, piyasanÕn beklentisi de dikkate

(18)

alÕnarak revize edilmiú; 2009-2011 dönemi için sÕrasÕyla yüzde 7,5, 6,5 ve 5,5 olarak belirlenmiútir.

2.4. Kamu kesimi dengesi

Kamu kesimi dengesi, sÕnÕrlÕ düzeyde de olsa, 2008 yÕlÕnda da açÕk vermiútir. Kamu kesimi açÕ÷ÕnÕn gsyih’ya oranÕ yüzde 0,1’den yüzde 0,8’e yükselmiútir. DPT tahminlerine göre 2008 yÕlÕnda toplam kamu gelirleri yüzde 14, toplam kamu harcamalarÕ ise yüzde 16 oranÕnda artmÕútÕr. Toplam kamu gelirlerinin gsyih’ya oranÕ yaklaúÕk olarak 0,7 puan azalÕúla yüzde 32,4’e gerilerken, harcamalarÕn oranÕ ise 0,1 puan azalÕúla yüzde 33,2 olarak gerçekleúmiútir.

2007 yÕlÕnda yüzde 5,8 olan faiz dÕúÕ fazlanÕn gsyih’ya oranÕnÕn 2008 yÕlÕnda yüzde 4,9 oldu÷u tahmin edilmiútir. Faiz dÕúÕ fazlanÕn gsyih’ya oranÕ, 2006 yÕlÕndan beri düúmektedir. Bu geliúmede özellikle merkezi yönetim bütçesi ve di÷er kesimler bütçelerindeki bozulma etkili olmuútur.

Kamu Kesimi Dengesinin Gsyih’ya* OranÕ (yüzde)

2002 2006 2007 2008**

Merkezi yönetim bütçesi dengesi -14,8 -0,6 -1,6 -1,4 KøT dengesi**** -1,0 0,5 0,1 -0,1 Mahalli idareler dengesi 0,1 -0,1 -0,5 -0,3

Fonlar dengesi 0,0 1,2 0,9 0,3

Di÷er kesimler dengesi -3,0 1,0 1,0 --0,7 Kamu kesimi dengesi -12,7 2,0 -0,1 -0,8

Kamu kesimi dengesi (faiz dÕúÕ) -7,0 8,2 5,8 4,9

Kaynak: DPT * Gerçekleúme tahmini ** Program

Kamu gelirleri içinde vergi gelirlerinin payÕ yüzde 58 düzeyinde gerçekleúmiútir. Vergi gelirlerinin yüzde 66’sÕ dolaylÕ vergilerden oluúmuútur. HarcamalarÕn yüzde 83’ü faiz dÕúÕ harcamalardan meydana gelmiútir. Faiz harcamalarÕnÕn toplam harcamalar içindeki payÕ 2004 yÕlÕna göre 15 puan, 2007 yÕlÕna göre ise 1 puan düúmüútür.

Kamu Kesimi Borçlanma Gere÷i / Gsyih ve Enflasyon (yüzde)

(19)

Kamu kesimi dengesini 2008 yÕlÕnda olumsuz yönde etkileyen baúlÕca geliúmeler, ekonomik faaliyetin yavaúlamasÕ paralelinde dolaylÕ vergiler ve faktör gelirlerinin gsyih’ya oranÕnÕn düúmesi ile özelleútirme gelirlerinin azalmasÕ olmuútur. Öte yandan, yerel seçimler nedeniyle kamu harcamalarÕnÕn gsyih’ya oranÕnda benzer bir azalma yaúanmamÕútÕr. Kamu harcamalarÕndaki artÕúta, cari transferler ve sermaye transferlerindeki artÕú etkili olmuútur.

Maliye BakanlÕ÷Õ’nÕn verilerine göre, kamu kesimi gelirlerinin ve harcamalarÕnÕn en önemli bölümünü oluúturan merkezi yönetim bütçe açÕ÷ÕnÕn gsyih’ya oranÕ yüzde 1,4’den yüzde 1,9’a yükselmiútir. Merkezi yönetim bütçe gelirleri yüzde 10, harcamalar yüzde 11 oranÕnda artmÕútÕr. Faiz harcamalarÕ yüzde 4 oranÕnda azalÕrken, faiz dÕúÕ giderler yüzde 16 oranÕnda büyümüútür. Bütçe açÕ÷Õ cari fiyatlarla yüzde 25 artarken, faiz dÕúÕ fazla yüzde 4 oranÕnda daralmÕútÕr. Bütçe gelirlerinin ve harcamalarÕnÕn gsyih’ya oranÕ sÕrasÕyla yüzde 22 ve yüzde 24 düzeyinde gerçekleúmiútir. Faiz giderlerinin gsyih’ya oranÕ 2 puan azalarak yüzde 5 düzeyine gerilemiútir.

Merkezi Yönetim Bütçesi (milyon TL)

Yüzde Yüzde Yüzde Gsyih’ya oran 2008* pay 2007 pay de÷. 2008 (yüzde) Bütçe gelirleri 208.898 100 190.360 100 10 22 Vergi gelirleri 168.087 81 152.835 80 10 18 Vergi dÕúÕ gelirler 40.811 29 37.525 20 9 4

Bütçe harcamalarÕ 225.967 100 204.068 100 11 24 Faiz harcamalarÕ 50.661 22 52.946 22 -4 5

øç borçlar 44.516 20 43.626 20 2 5 DÕú borçlar 6.145 3 9.320 2 -34 1 Faiz dÕúÕ 175.306 78 151.122 78 16 18 Personel 48.825 22 43.569 22 12 5

Cari 104.868 46 94.550 46 11 11

YatÕrÕm 21.613 10 13.003 10 66 2

Bütçe dengesi -17.069 -13.708 25 -2

Faiz dÕúÕ denge 33.592 35.045 -4 4

Kaynak: Maliye BakanlÕ÷Õ

* Geçici

Merkezi yönetim bütçesinde faiz dÕúÕ fazlanÕn gsyih’ya oranÕ yüzde 3,5 olmuútur.

Bütçe harcamalarÕ içinde en yüksek pay yüzde 46 ile cari harcamalara aittir. YatÕrÕm harcamalarÕnÕn payÕ 2007’ye göre 3 puan artarak yüzde 10’a yükselmiútir. Personel ve faiz harcamalarÕnÕn paylarÕ ise yüzde 22 olmuútur.

Bütçe Nakit AçÕ÷ÕnÕn FinansmanÕ

Milyon TL Gsyih’nÕn yüzdesi 2006 2007 2008 2006 2007 2008

Finansman 7.685 19.709 16.313 1,0 2,3 1,7

DÕú borçlanma (net) -3.622 -5.154 -112 -0,5 -0,6 0 øç borçlanma 3.788 12.364 10.331 0,5 1,4 1,1

Di÷er 7.519 12.499 6.094 1,0 1,5 0,6

Kaynak: HM

2008 yÕlÕ içinde 16,3 milyar TL nakit finansman ihtiyacÕ ortaya çÕkmÕútÕr. Hükümet net dÕú borç ödemeye devam etmiútir. Finansman ihtiyacÕnÕn 10,3 milyar TL’si iç borçlanma yoluyla finanse edilmiútir. FinansmanÕn 6,1 milyar TL’lik bölümü için

(20)

Hazine kasa/banka hesabÕ kullanÕlmÕútÕr. Bununla beraber, kur farklarÕ 3,7 milyar artÕ bakiye verdi÷i için, kasa/banka hesabÕ açÕ÷Õ 1,8 milyar TL düzeyinde kalmÕútÕr.

Piyasadan yapÕlan TL cinsi iç borçlanmanÕn, ortalama vadesi 999 günden 957 güne gerilemiútir. Öte yandan, TL cinsi ortalama borçlanma yÕllÕk bileúik faiz oranÕ AralÕk 2007’de yüzde 16,6’dan AralÕk 2008’de yüzde 18,6’ya yükselmiútir. øç borç stoku yüzde 8 oranÕnda artarak 275 milyar TL düzeyinde gerçeklemiútir. Nakit dÕúÕ iç borç stokunun toplam stok içindeki payÕ 4 puan azalarak yüzde 10 olmuútur.

øç Borç Stokunun YapÕsÕ (Yüzde pay)

2002 2006 2007 2008

TL 68 86 90 83

Sabit faizli 25 44 46 46

De÷iúken faizli 42 42 44 37

Döviz 32 14 10 17

Toplam 100 100 100 100

Kaynak: HM

øç borç stoku içinde sabit faizli ka÷ÕtlarÕn payÕ de÷iúmemiú, faize duyarlÕ ka÷ÕtlarÕn payÕ ise yüzde 44’ten yüzde 37’ye gerilemiútir. Döviz kuruna duyarlÕ ka÷ÕtlarÕn payÕ ise yüzde 10’dan yüzde 17’ye yükselmiútir. TL’nin baúlÕca yabancÕ paralar karúÕsÕnda de÷er kaybÕ bu geliúmede etkili olmuútur.

øç borç stokunun gsyih'ya oranÕ düúmeye devam etmiú, 1 puan azalarak yüzde 29’a gerilemiútir. Toplam borç stoku yüzde 10 artarak 365,8 milyar TL (240,4 milyar dolar) düzeyinde gerçekleúmiútir. Toplam borç stokunun gsyih’ya oranÕ yüzde 41’den yüzde 38'e gerilemiútir.

øç borç stokunun gsyih'ya oranÕnÕn düúmesi yanÕnda, kamu kesiminin finansal kaynaklar üzerindeki baskÕsÕ yavaú da olsa azalmaya devam etmiútir. øç borç stokunun, TL mevduat, YP mevduat, repo, yatÕrÕm fonu, banka dÕúÕ kesimlerin portföyündeki DøBS’lerden oluúan finansal varlÕklara oranÕ yüzde 55'ten yüzde 52'ye gerilemiútir.

Merkezi Yönetim Bütçesi Borç Stoku

Milyon TL Gsyih’ya oranÕ (yüzde)

2008 2005 2006 2007 2008

Kamu ka÷ÕtlarÕ 274.827 38 33 30 29

Nakit 248.691 30 27 26 26

Nakit dÕúÕ 26.136 8 6 4 3

Tahvil 260.849 35 32 29 27

Nakit 234.713 27 26 25 25

Nakit dÕúÕ 26.136 8 6 4 3

Bono 13.978 3 1 1 1

Nakit 13.978 3 1 1 1

Nakit dÕúÕ 0 0 0 0 0

MB avansÕ 0 0 0 0 0

øç borç stoku 274.827 38 33 30 29

DÕú borç stoku* 90.951 13 12 11 10

Toplam 365.778 51 46 41 38

* Merkezi yönetim bütçesine ait olan kÕsÕmdÕr.

(21)

Merkezi yönetim bütçe iç borç stokunun yüzde 24’ü kamu kurumlarÕ, yüzde 76’sÕ ise piyasa tarafÕndan tutulmaktadÕr. 2008 yÕlÕ sonunda bu oranlar sÕrasÕyla yüzde 26 ve yüzde 74 olmuútur.

Devlet øç Borçlanma Senetlerinin AlacaklÕlara Göre Da÷ÕlÕmÕ (milyon TL)

2006 2007 2008

Banka dÕúÕ kesim 66.063 67.636 73.767

Gerçek kiúi 24.091 16.523 16.395

Tüzel kiúi 41.972 51.112 57.372

Menkul kÕymet yatÕrÕm fonlarÕ 9.590 12.657 14.198

YurtdÕúÕ yerleúikler 36.767 36.981 29.936

Banka dÕúÕ toplamÕ 112.420 117.274 117.901

Bankalar ve di÷er 143.331 150.128 156.926

Toplam 255.751 267.402 274.827

Kaynak: TCMB

AralÕk 2008 itibariyle, DøBS’lerin yüzde 57’si bankalar tarafÕndan tutulmuútur. Banka dÕúÕ kesimlerin elinde bulunan DøBS’lerin toplamÕ 118 milyar TL olmuútur. Bu miktarÕn yüzde 14’ü (16,4 milyar TL) gerçek kiúiler tarafÕndan talep edilmiútir. Banka dÕúÕ kesimlerin sahip oldu÷u DøBS’ler, iç borç stokunun yüzde 43’ünü oluúturmaktadÕr.

2008 yÕlÕnda, yurtdÕúÕ yerleúiklerin DøBS’lere olan talebi gerilemiú, tüzel kiúilerin talebi artmÕú; di÷er kesimlerin talebi ise önemli bir de÷iúiklik göstermemiútir.

2.5. Parasal büyüklükler 2.5.1. Para politikasÕ

Enflasyon hedeflemesi ile birlikte dalgalÕ döviz kuru rejimi uygulamasÕna 2008 yÕlÕnda da devam edilmiútir. Para politikasÕnÕn çerçevesini belirleyen bu rejim altÕnda döviz kurlarÕnÕn, bir politika aracÕ ya da hedef olmadÕ÷Õ, piyasadaki arz ve talep koúullarÕ tarafÕndan belirlendi÷i vurgulanmÕútÕr. Buna ra÷men, döviz rezervinin güçlendirilmesi amacÕyla döviz arzÕnÕn döviz talebine kÕyasla arttÕ÷Õ dönemlerde rezerv biriktirme amaçlÕ olarak, kurallarÕ önceden açÕklanmak üzere, döviz alÕm ihaleleri; aúÕrÕ oynaklÕ÷Õn oldu÷u dönemlerde ise oynaklÕ÷Õn azaltÕlmasÕna yönelik olarak döviz satÕm ihaleleri yapÕlmaya devam edilmiútir.

Faiz OranlarÕ (bileúik, dönem sonu), Kurlar ve Enflasyon (12 aylÕk, yüzde)

2007 2008

AralÕk Mart Haziran Eylül AralÕk

Faiz oranÕ (yÕllÕk, bileúik)*

O/n 17,1 16,5 17,6 18,2 16,2

Kamu ka÷ÕtlarÕ 16,6 17,5 20,4 18,8 18,6

Kurlar TL/dolar -17,5 -5,5 -6,6 8,0 31,3

TL/euro -7,9 12,3 9,5 5,5 25,0

Enflasyon (TÜFE) 8,4 9,2 10,6 11,1 10,1

* Ortalama

Enflasyonun öngörülen hedefin üzerinde bir seyir izlemesi nedeniyle yÕlÕn ilk üç çeyre÷inde politika faiz oranlarÕ yükseltilmiú ve daha sÕkÕ bir para politikasÕ uygulanmÕútÕr. Öte yandan, enflasyondaki sapmanÕn ana nedenlerinin uluslararasÕ enerji ve emtia piyasalarÕndaki artÕú ile yurtiçinde gÕda fiyatlarÕndaki yükselme oldu÷u,

(22)

buna ba÷lÕ olarak para politikasÕndaki sÕkÕlaútÕrmanÕn ve faiz oranlarÕndaki artÕúÕn etkisinin sÕnÕrlÕ düzeyde kaldÕ÷Õ açÕklanmÕútÕr.

Merkez BankasÕ döviz talebi yoluyla likidite yaratmaya devam etmiútir. 2008 yÕlÕ içinde döviz alÕm ihaleleri yoluyla 7.584 milyon dolar döviz satÕn alÕnmÕú, iki döviz satÕm ihalesinde toplam 100 milyon dolar satÕlmÕútÕr. Döviz piyasasÕna do÷rudan müdahale edilmemiútir. Merkez BankasÕ’nÕn yarattÕ÷Õ talebe ra÷men, TL’nin baúlÕca paralar karúÕsÕnda ilk dokuz aylÕk dönemde de÷er kazanmasÕna ba÷lÕ olarak net dÕú varlÕk artÕúÕ daha yavaú olmuútur. Di÷er taraftan, Hazine iúlemleri azalmaya devam etmiú, bu nedenle net iç varlÕklar azalmÕútÕr. Tüm bu geliúmelere ba÷lÕ olarak parasal tabandaki büyüme sÕnÕrlÕ kalmÕútÕr. Likidite koúullarÕ, MayÕs ayÕndan itibaren daralmaya baúlamÕútÕr. Likidite ihtiyacÕnÕn karúÕlanmasÕnÕ teminen bir hafta vadeli repo ihaleleri yapÕlmÕútÕr. Piyasa, uzun bir aradan sonra açÕk piyasa iúlemlerinde net borçlu konumuna geçmiútir.

Son çeyrekte, uluslararasÕ piyasalarda istikrarsÕzlÕ÷Õn yurtiçi para ve sermaye piyasalarÕndaki olumsuz etkisi daha fazla hissedilmiútir. Özellikle döviz piyasasÕnda likidite koúullarÕ sÕkÕlaúmÕútÕr. Kredi açma standartlarÕ yükseltilmiútir. TL faiz oranlarÕ yükselmeye baúlamÕútÕr. BaúlÕca yabancÕ paralar karúÕsÕnda TL’nin de÷er kaybÕ hÕzlanmÕútÕr. Merkez BankasÕ, finansal sistemin akÕúkanlÕ÷Õna ve kredi piyasalarÕnÕn etkin biçimde çalÕúmasÕna destek vermek amacÕyla bir dizi önlem açÕklamÕútÕr:

Küresel ekonomideki belirsizliklerin arttÕ÷Õ bir dönemde döviz rezervlerinin öncelikli olarak bankacÕlÕk sisteminin döviz likiditesinin desteklenmesi amacÕyla kullanÕlmasÕ stratejisi benimsenmiútir. Bu çerçevede Merkez BankasÕ nezdindeki döviz depo piyasasÕnda aracÕlÕk faaliyetlerine yeniden baúlanmÕú, bu piyasadaki borç verme faizleri düúürülmüú ve vadeler uzatÕlmÕútÕr. Bunun yanÕnda, döviz piyasasÕnda sa÷lÕksÕz fiyat oluúumlarÕnÕn görüldü÷ü dönemlerde piyasaya döviz satÕm ihaleleri yoluyla döviz likiditesi sa÷lanmÕútÕr. BankacÕlÕk sisteminin döviz likiditesini güçlendirmek üzere aúa÷Õda yer alan düzenlemeler yapÕlmÕútÕr:

1. BankalararasÕ döviz piyasasÕnda döviz likiditesinin akÕúkanlÕ÷ÕnÕn artÕrÕlmasÕna katkÕda bulunmak amacÕyla, 9 Ekim 2008 tarihinde, Merkez BankasÕ’nÕn döviz ve efektif piyasalarÕ nezdinde bulunan döviz depo piyasasÕndaki aracÕlÕk faaliyetlerine yeniden baúlanmÕútÕr.

2. BankalarÕn döviz ve efektif piyasalarÕnda iúlem yapma limitleri 14 Ekim 2008 tarihinde güncellenmiú, 24 Ekim 2008 tarihinde de her bir banka için 2 katÕna çÕkarÕlarak toplamda 10,8 milyar dolara yükseltilmiútir.

3. 21 KasÕm 2008 tarihinde döviz depo piyasasÕnda bankalarÕn kendilerine tanÕnan borçlanma limitleri çerçevesinde, dolar ve euro cinsinden Merkez BankasÕ’ndan alabilecekleri döviz depolarÕnÕn vadesi 1 haftadan 1 aya yükseltilerek, söz konusu piyasada yüzde 10 olarak belirlenmiú borç verme faiz oranlarÕ dolar için yüzde 7’ye, euro için yüzde 9’a düúürülmüútür.

4. 5 AralÕk 2008 tarihinde, yüzde 11 olan yabancÕ para zorunlu karúÕlÕk oranÕ 2 puan azaltÕlarak yüzde 9 düzeyine indirilmiútir. YabancÕ para zorunlu karúÕlÕk oranÕnda yapÕlan bu indirimle bankacÕlÕk sistemine yaklaúÕk 2,5 milyar dolar ek döviz likiditesi sa÷lanmÕútÕr. Di÷er yandan yabancÕ para zorunlu karúÕlÕklara faiz ödemesi uygulamasÕ sona ermiú, Türk parasÕ zorunlu karúÕlÕklarÕn faiz oranÕ ise Merkez BankasÕ gecelik borçlanma faizinin yüzde 75’inden yüzde 80’i seviyesine çÕkarÕlmÕútÕr.

Merkez BankasÕ finansal koúullardaki sÕkÕlaúmayÕ bertaraf etmek amacÕyla son çeyrekte geniúletici bir para politikasÕ stratejisi izlemiú, kÕsa vadeli faiz oranlarÕnÕ

(23)

düúürmüútür. Son çeyrekte, faiz oranlarÕndaki düúüú 175 baz puan olmuútur. Düúüú, 2009 yÕlÕnÕn ilk çeyre÷inde de sürmüútür.

Merkez BankasÕ bilançosu 2008 yÕlÕnda yüzde 10 oranÕnda büyümüútür. Bilançonun gsyih’ya oranÕ yüzde 12 düzeyinde yaklaúÕk aynÕ kalmÕútÕr. Döviz iúlemleri yüzde 11 oranÕnda büyümüú, TL iúlemleri ise yüzde 25 oranÕnda azalmÕútÕr. DÕú varlÕklar bilançonun yüzde 98’ini oluúturmuútur. øç döviz yükümlülüklerinin bilançoya oranÕ yüzde 32, dÕú döviz yükümlülüklerinin bilançoya oranÕ ise yüzde 19 olmuútur.

AralÕk 2007’ye göre dolar bazÕnda yüzde 8 oranÕnda artan dÕú varlÕklar, TL’nin özellikle yÕlÕn son çeyre÷inde de÷er kaybetmesinin de etkisiyle TL bazÕnda yüzde 39 artÕú göstermiútir. Net dÕú varlÕklar yÕlÕn son çeyre÷inde uluslararasÕ rezervlerdeki azalmaya ba÷lÕ olarak, dolar bazÕnda gerilemiútir. Böylece, net dÕú varlÕklarÕn para tabanÕna oranÕ 12 puan artarak yüzde 126 olmuútur.

Net iç varlÕklar 9 milyar TL azalarak, -15 milyar TL düzeyinde oluúmuútur. Net iç varlÕklardaki azalma, TL’nin de÷er kaybÕna ba÷lÕ olarak de÷erleme hesabÕnÕn eksi bakiyeye dönmesi ve kamu kesimine açÕlan kredilerin (net) daralmasÕndan kaynaklanmÕútÕr.

Merkez BankasÕ Bilançosu, Seçilmiú Kalemler* (milyon TL)

2007 2008

AralÕk Mart Haziran Eylül AralÕk

Net dÕú varlÕklar 50.737 57.125 55.081 60.254 70.405 Net iç varlÕklar -6.045 -13.545 -6.368 -7.780 -14.746 Para tabanÕ 44.692 43.580 48.713 52.474 55.659

APø -4.369 -3.737 5.250 2.577 2.836

Merkez bankasÕ parasÕ 54.691 51.556 45.481 51.867 54.001 Döviz mevduatÕ -12.211 -17.108 -20.856 -17.994 -15.686 BankalarÕn döviz mevduatÕ -17.875 -20.375 -20.719 -20.882 -20.807

Kaynak: TCMB

*Merkez BankasÕ parasÕ kalemi hariç, Stand-by çerçevesinde hazÕrlanan TCMB bilançosu baz alÕnmÕútÕr.

AralÕk 2007 itibariyle 4,4 milyar TL açÕk veren açÕk piyasa iúlemleri, AralÕk 2008 itibariyle 2,8 milyar TL fazlaya dönmüútür. Böylece Merkez BankasÕ, 2008 yÕlÕnda piyasaya 7,2 milyar TL düzeyinde ek likidite sa÷lamÕútÕr. Likidite ihtiyacÕnÕn en yüksek düzeye ulaútÕ÷Õ Ekim ve KasÕm aylarÕnda Merkez BankasÕnÕn açÕk piyasa iúlemlerinden alacak bakiyesi 10 milyar TL’yi aúmÕútÕr.

Merkez BankasÕ Bilançosu ve Deflatör (yÕllÕk yüzde de÷iúme)

(24)

Merkez BankasÕ parasÕnÕn yÕllÕk artÕúÕ yüzde 16’dan yüzde -1’e gerilemiútir. Merkez BankasÕ parasÕnÕn azalmasÕnÕn nedeni Merkez BankasÕnÕn açÕk piyasa iúlemlerinden alacaklÕ konuma geçmesi ve kamu mevduatÕnÕn gerilemesi olmuútur. Rezerv paradaki artÕú hÕzÕ, bankalar serbest mevduatÕnda özellikle son çeyrekte gerçekleúen hÕzlÕ büyüme nedeniyle, yüzde 8’den yüzde 24’e çÕkmÕútÕr.

Merkez BankasÕ döviz rezervleri 2008 yÕlÕnda 1,2 milyar dolar azalarak 70,1 milyar dolara gerilemiútir. Döviz rezervleri azalmasÕna karúÕlÕk, net döviz pozisyonu ise 32,8 milyar dolardan 36,5 milyar dolara yükselmiútir.

Merkez BankasÕ Döviz Rezervi ve Net Döviz Pozisyonu (Milyar dolar)

2007 2008

AralÕk Mart Haziran Eylül AralÕk Döviz rezervi 71,3 74,8 75,0 76,6 70,1 Net döviz pozisyonu 32,8 31,7 28,2 34,2 36,5

Kaynak: TCMB

Merkez BankasÕ tarafÕndan zorunlu karúÕlÕklara ödenen faiz oranlarÕ, piyasada döviz likiditesinin etkin kullanÕlmasÕna dönük önlemler çerçevesinde yeniden belirlenmiútir.

TL zorunlu karúÕlÕklara ödenen faiz Merkez BankasÕ gecelik borçlanma faizinin yüzde 75’inden yüzde 80’ine yükseltilirken, döviz cinsi zorunlu karúÕlÕklara faiz ödenmesi, döviz zorunlu karúÕlÕk oranÕnÕn yüzde 11’den yüzde 9’a çekilmesiyle beraber kaldÕrÕlmÕútÕr.

DøBS yÕllÕk bileúik faiz oranÕ, yÕlÕn ilk yarÕsÕnda artmÕú, yÕlÕn ikinci yarÕsÕnda ve özellikle son çeyre÷inde, Merkez BankasÕnÕn politika faizlerini düúürmesi ve uluslararasÕ piyasalarda yaúanan dalgalanmalarÕn güvenli kabul edilen kamu ka÷ÕtlarÕna olan ilgiyi artÕrmasÕna ba÷lÕ olarak hafifçe gerilemiútir. Böylece, yÕl bazÕnda bakÕldÕ÷Õnda kamu ka÷ÕtlarÕ faiz oranÕ 2007 yÕlÕ sonuna göre yaklaúÕk 2 puan artmÕútÕr.

2.5.2. Finansal varlÕklar ve para talebi

YÕlÕn ilk üç çeyre÷inde ekonomik büyümenin yavaúlamasÕ ve dördüncü çeyrekte de ekonominin küçülmesi, hisse senedi talebinin gerilemesine neden olmuútur. Öte yandan risklerin artmasÕna ba÷lÕ olarak, likidite ihtiyacÕnÕn ve talebinin artmasÕ nedeniyle para ve para benzeri araçlara olan talep artmÕútÕr.

Finansal Aktifler (Gsyih’ya oranÕ, yüzde)

2002 2006 2007 2008

Para ve para benzeri araçlar 39 38 41 46

Nakit 2 2 3 3

Mevduat 36 36 37 42

TL 15 21 24 28

YP 21 13 13 14

Repo 1 0 1 0

Sermaye piyasasÕ 61 65 72 49

Hisse senedi (piyasa de÷eri) 16 30 40 19

Bono ve tahvil 43 34 30 29

Kamu 43 34 30 29

Özel 0 0 0 0

YatÕrÕm fonu 1 1 2 1

Toplam 99 103 113 95

Kaynak: TCMB, Sermaye PiyasasÕ Kurumu (SPK)

(25)

Nakit, mevduat ve sermaye piyasasÕ araçlarÕndan oluúan finansal varlÕklarÕn gsyih’ya oranÕ 2008 yÕlÕnda 18 puan azalarak yüzde 95’e gerilemiútir. Düúüúün çok önemli bir bölümü hisse senedindeki gerilemeden kaynaklanmÕútÕr. TamamÕ kamu tarafÕndan ihraç edilen menkul kÕymetlerden oluúan bono ve tahvilin oranÕ ise 1 puan düúmüútür.

Öte yandan, para ve para benzeri varlÕklarÕn oranÕ, TL mevduata olan güçlü talep sayesinde 5 puan artmÕútÕr.

Parasal Büyüklükler (2008)

Yüzde de÷iúme Milyon TL Milyon dolar TL dolar

M2RF 318.478 209.277 27 -3

DolaúÕmdaki para 30.468 20.021 17 -11 Vadesiz mevduat 30.404 19.979 3 -21

Repo 4.914 3.229 14 -13

PP yatÕrÕm fonlarÕ 14.198 9.330 12 -15 Vadeli mevduat 238.494 156.718 33 2

M2YRF 453.317 297.882 25 -5

DTH 134.839 88.605 22 -7

Kaynak: TCMB

KatÕlÕm bankalarÕ mevduatÕ dahildir.

TL mevduat, repo ve kÕsa vadeli yatÕrÕm fonlarÕndan oluúan para talebi (M2RF) yüzde 27 oranÕnda artmÕútÕr. Bu geliúmede, TL vadeli mevduat talebinin yüzde 33 oranÕnda büyümesi önemli rol oynamÕútÕr. YÕlÕn son çeyre÷inde küresel dalgalanmalarÕn etkisini artÕrmasÕ nedeniyle özellikle döviz tevdiat hesaplarÕnda azalma yaúanmÕú, bu azalmanÕn bir bölümü yabancÕ sermayeli bankalarÕn ana ortaklarÕndan ticari mevduat teminiyle dengelenmiútir. TL, dolar ve euro karúÕsÕnda de÷er kaybetmiútir. TL’nin de÷er kaybÕ ve döviz cinsinden iúlemlere olan talebin artmaya baúlamasÕ nedeniyle para ikamesinde azalma e÷ilimi duraklamÕútÕr.

YP mevduatÕn TL karúÕlÕ÷Õ de÷eri yüzde 22 artarken, dolar de÷eri ise yüzde 7 oranÕnda azalmÕútÕr. YP mevduatÕ da içeren para talebi (M2YRF) TL bazÕnda yüzde 25 artmÕú, dolar bazÕnda yüzde 5 oranÕnda küçülmüútür. M2YRF'nin içinde YP mevduatÕn payÕ 2007 sonuna göre 1 puan azalarak, yüzde 29 düzeyine gerilemiútir.

Parasal Büyüklüklerin Da÷ÕlÕmÕ (yüzde)

2002 2006 2007 2008

DolaúÕmdaki para 5 8 7 7

Vadesiz mevduat 5 8 8 7

Repo 2 1 1 1

YatÕrÕm fonlarÕ 3 6 6 5

Vadeli mevduat 33 44 48 51

YP 51 34 30 29

M2YRF 100 100 100 100

Kaynak: TCMB

M2RF’nin gsyih'ya oranÕ 4 puan artarak yüzde 34'e, M2RFY'nin oranÕ ise 5 puan artarak yüzde 48'e yükselmiútir.

Mevduat faiz oranlarÕ yÕlÕn ilk yarÕsÕnda önemli bir de÷iúiklik göstermemiú, ikinci yarÕda yükselmiútir. Merkez BankasÕ’nÕn kÕsa vadeli faiz oranlarÕnÕ yÕlÕn ilk üç çeyre÷inde artÕrmasÕ, mevduat faiz oranlarÕnÕ da etkilemiútir. YÕlÕn son çeyre÷inde ise Merkez BankasÕ faiz oranÕnÕ düúürmesine ra÷men, uluslararasÕ piyasalardaki

(26)

istikrarsÕzlÕklara ba÷lÕ olarak yaúanan hÕzlÕ kaynak hareketleri nedeniyle mevduat faiz oranlarÕnda kÕsa süreli de olsa yükseliú olmuútur. 2007 yÕlÕ sonunda 1 aylÕk ve 3 aylÕk vadede sÕrasÕyla yüzde 17 ve yüzde 18 olan faiz oranlarÕ (bileúik) 2008 yÕlÕ sonunda sÕrasÕyla yüzde 18 ve yüzde 20’ye yükselmiútir. AynÕ tarih itibariyle üç aylÕk yabancÕ para mevduat faiz oranlarÕ dolar için yüzde 4,2’den yüzde 3,9’a gerilemiú, euro için ise yüzde 3,4’ten yüzde 3,8’e yükselmiútir.

BDDK verilerine göre mevduat bankalarÕnÕn toplam mevduatÕ yüzde 27 oranÕnda artmÕútÕr. TL mevduat yüzde 27, yabancÕ para mevduatÕn TL karúÕlÕ÷Õ yüzde 28 oranÕnda büyümüútür. 2007 sonunda 103 milyar dolar olan YP mevduat 2008 yÕlÕ sonunda 100 milyar dolara gerilemiútir. YP mevduatÕn TL de÷erinin toplam mevduat içindeki payÕ 2007 sonuna göre de÷iúmemiú ve yüzde 35 olarak gerçekleúmiútir. TL mevduatÕn gsyih’ya oranÕ 5 puan artarak yüzde 29’a, YP mevduatÕ da içeren toplam mevduatÕn gsyih’ya oranÕ 9 puan artarak yüzde 45’e yükselmiútir. TL’nin baúlÕca yabancÕ paralar karúÕsÕnda de÷er kaybÕ ve gsyih büyümesindeki yavaúlama mevduatÕn gsyih’ya oranÕnÕn hÕzla artmasÕna neden olmuútur.

Toplam MevduatÕn Vade YapÕsÕ (Yüzde pay)

2002 2006 2007 2008

Toplam 100 100 100 100

Vadesiz 19 15 16 14

1 ay 30 25 28 31

3 ay 38 52 47 48

6 ay 8 6 5 3

12 ay+ 6 2 5 4

Ortalama vade (ay) 2,8 2,4 2,5 2,4

Kaynak: TCMB

Toplam mevduatÕn vadesi daha da kÕsalmÕútÕr. Toplam mevduatÕn ortalama vadesi 2,4 ay olarak gerçekleúmiútir. TL mevduatÕn ortalama vadesi kÕsalÕrken, YP mevduatÕn ortalama vadesi de÷iúmemiútir. TL mevduatÕn ortalama vadesi 2,3 aydan 2,2 aya düúerken, YP mevduatÕn ortalama vadesi 2,8 ay düzeyinde kalmÕútÕr.

BDDK verilerine göre, toplam mevduatÕn yüzde 36’sÕ kamu sermayeli bankalarda, yüzde 51’i özel sermayeli bankalarda toplanmÕútÕr. 2007 yÕlÕ sonuna göre, kamu bankalarÕnÕn mevduattaki payÕ de÷iúmemiú; özel bankalarÕn payÕ ise 2 puan azalmÕútÕr. YabancÕ sermayeli bankalarÕn mevduattaki payÕ ise 2 puan artarak yüzde 13 olmuútur.

Kamu bankalarÕ TL mevduatÕn yüzde 41’ine, YP mevduatÕn ise yüzde 26’sÕna sahiptir. Buna karúÕlÕk özel bankalarda YP mevduatÕn payÕ daha yüksektir. Bu bankalar TL mevduatÕn yüzde 47’sini, YP mevduatÕn ise yüzde 59’unu toplamÕúlardÕr.

YabancÕ paylarÕn TL ve YP mevduat içindeki payÕ sÕrasÕyla yüzde 12 ve yüzde 15’tir.

(27)

3 grafik

Para ArzÕ De÷iúimi (yÕllÕk, yüzde) Kredi Stoku De÷iúimi (yÕllÕk, yüzde)

Mevduat De÷iúimi (yÕllÕk, yüzde)

(28)

3 grafik

Para ArzÕ / Gsyih (yüzde) Kredi Stoku / Gsyih (yüzde)

Mevduat / Gsyih (yüzde)

Referanslar

Benzer Belgeler

Aktinik keratoz, verruka vulgaris, se- boreik keratoz, trikilemmoma, epidermoid karsinom ve melanom gibi birçok hastalık altta yatan sebep olabilir.3 Yu ve arkadaşları,

Otellerin serdiği beyaz kumlar mermer tozu çıkınca Bodrum Belediye- si, Muğla Çevre ve Şehircilik İl Müdür- lüğü tarafından şok.. baskınlar yapılarak

Milli Eğitim Bakanlığı Din Öğ- retimi Genel Müdürlüğü, Türk Kı- zılay’ı ve ÖNDER İmam Hatipliler Derneği arasında yapılan işbirliği ile Türkiye genelinde başlatılan

maddede ise, “(...) bu Kanun kapsa- m›ndaki kurulufllar›n, konsolide finansal tablolar›n haz›rlanmas›n› te- minen 38 inci madde kapsam›nda istedikleri bilgi ve

Yani alan

[r]

Kentlerde de k ırsalda da işsizlik oranı yüzde 2,2 arttı kentte yüzde 14,2'ye, kırsalda da yüzde 9,3'e yükseldi.. Öte yandan iktisatç ı Mustafa Sönmez'in bianet'te

Tarıma yönelik sabit sermaye yatırımı 2014’te bu yıla göre yüzde 9.1 artarak 16 milyar 975 milyon liraya ulaşacağını anlatan Bayraktar, tarımın daha fazla yatırımı