Süheyl ü Nevbah?r'ın dilbilgisel özellikleri ve dizini

(1)

DĠLBĠLGĠSEL ÖZELLĠKLERĠ VE DĠZĠNĠ

Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Doktora Tezi

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı

.

Zeliha GADDAR

DanıĢman: Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ

Temmuz 2012 DENĠZLĠ

(2)

(3)

(4)

TEġEKKÜR

Akademik eğitimimin kademelerinden biri olan doktora eğitimimin sonuna gelmiĢ bulunuyorum. Mesleğimin ayrıntılarını öğrenmek ve faydalı olmak için önümde aĢmam gereken birçok engel olduğunun farkında olarak;

Lisans ve doktora eğitimim boyunca ilminden faydalandığım, tez çalıĢmalarımda büyük bir sabır, hoĢgörü ve özveri ile desteğini benden esirgemeyen, yanında olmaktan onur duyduğum tez danıĢmanım, değerli Hocam, sayın Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ‟a “Hocalık hakkı”nın hiçbir Ģeyle ödenemeyeceği bilinci içinde sonsuz teĢekkürlerimi sunuyorum.

ÇalıĢmalarım sırasında bilgi, birikim ve düĢüncelerini benimle paylaĢan, bana yol gösteren altı ayda bir gerçekleĢtirilen tez izleme komitesindeki hocalarım Doç. Dr. Turgut TOK‟a ve Doç. Dr. Yusuf KILIÇ‟a çok teĢekkür ediyorum.

ÇalıĢmamın mükemmel ve eksiksiz olması için bilgisi ve kaynaklarını paylaĢarak desteklerini benden esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Abdullah BAĞDEMĠR‟e, Yrd. Doç. Dr. Özgür Kasım AYDEMĠR‟e ve eğitimime katkısı olan Hocalarıma teĢekkür ediyorum.

ÇalıĢmalarıma maddi destek sağlayan Pamukkale Üniversitesi Bilimsel AraĢtırma Projeleri Koordinasyon Birimi (BAP)‟ne teĢekkür ediyorum.

(5)

ÖZET

SÜHEYL Ü NEVBAHĀR‟IN DĠLBĠLGĠSEL ÖZELLĠKLERĠ VE DĠZĠNĠ

Gaddar, Zeliha

Doktora Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı ABD Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ

Temmuz 2012, X+650 Sayfa

Bu çalıĢma, Hoca MesǾūd tarafından 14. yüzyılda yazılmıĢ Süheyl ü Nevbahār adlı eser üzerine gerçekleĢtirilmiĢtir. Süheyl ü Nevbahār, Yemen padiĢahının oğlu Süheyl ile Çin Faġfūru‟nun kızı Nevbahār arasındaki aĢkı anlatan bir mesnevidir.

Tez; GiriĢ, Biçim Bilgisi, Söz Varlığı, Sonuç, Biçim Bilgisel Dizin bölümlerinden oluĢmaktadır.

GiriĢ bölümünde araĢtırmanın kapsamı, amacı ve metodu verilmiĢ, eser ve yazar tanıtılarak ilgili tarihsel bağlam belirtilmiĢtir. Birinci bölümde Süheyl ü Nevbahār metninin biçim bilgisel özellikleri belirlenmiĢtir. Ġkinci bölümde, Süheyl ü Nevbahār‟ın söz varlığıyla ilgili inceleme ve değerlendirmeler yapılmıĢtır. Süheyl ü Nevbahār metninde kullanılan sözcüklerin hem iĢlevsel bakımdan hem de köken bakımından özellikleri belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. Ġkinci bölümün köken bakımından söz varlığı kısmında sözcükler ait oldukları dillere göre geçiĢ sayıları ve oranlarıyla birlikte tablolar halinde ve grafik Ģekilleriyle sunulmuĢtur. Sonuç bölümünde ise birinci ve ikinci bölümde yapılan inceleme ve değerlendirmelerden hareketle ulaĢılan sonuçlar maddeler halinde verilmiĢtir.

Üçüncü bölümde Süheyl ü Nevbahār metninde yer alan bütün sözcükler (59787 sözcük) incelenerek ve metin bağlamında ele alınıp anlamlandırılarak biçim bilgisel dizin ve sözlük oluĢturulmuĢtur.

Anahtar Kelimeler: Süheyl ü Nevbahār, Hoca MesǾūd, Eski Anadolu Türkçesi, biçim bilgisi, söz varlığı, biçim bilgisel dizin.

(6)

ABSTRACT

THE GRAMMAR PROPERTIES OF SÜHEYL Ü NEVBAHĀR AND ITS INDEX

Gaddar, Zeliha

Doctoral Dissertation, Department of Turkish Language and Literature Thesis Advisor: Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ

July 2012, X+650 Pages

This study has been conducted on the work of Hoca Mesut (Mesut the Hodja) known as Süheyl ü Nevbahār (Canopus Spring- a maidens name originated from Persian) written in 14th century. Süheyl ü Nevbahār is a mathnawi that tells the love story between Süheyl, the son of the Sultan of Yemen and Nevbahar, the daughter of Chinese Emperor.

The thesis is comprised of sections of; introduction, morphology, vocabulary, conclusion and morphological index.

In the introduction section; the scope of the study, its purpose and method have been provided and the historical context has been indicated by introducing the work and the author. In the first section; the morphological characteristics of Süheyl ü Nevbahār were defined. In the second section, the examinations and assessments regarding the vocabulary of Süheyl ü Nevbahār have been conducted. The characteristics of words that are used in Süheyl ü Nevbahār have also been attempted to be defined in scope of function as well as origin. In the second section; in the section of vocabulary in terms of origins; the words are presented according to the language families that belong to, along with crossing rates and their ratios through tables and charts. And finally, in the conclusion section; the results that have been deducted through the examinations and assessments, conducted in first two sections have been presented as articled.

In the third section; the entire words (59787 word) that are included in the text of Süheyl ü Nevbahar have been dissected and have been assigned with meanings and by doing so; a morphological index has been compiled.

Key Words : Süheyl ü Nevbahār, Hoca Mesut (Mesut the Hodja), Ancient Anatolia Turkish, morphology, vocabulary, morphological index.

(7)

ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... ii ABSTRACT... iii ĠÇĠNDEKĠLER... iv ġEKĠLLER DĠZĠNĠ... viii TABLOLAR DĠZĠNĠ... ix SĠMGE VE KISALTMALAR …………... x GĠRĠġ... 1

HOCA MESǾŪD‟UN HAYATI VE ESERLERĠ.……… 4

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

BĠÇĠM BĠLGĠSĠ

1.1. SÖZCÜK YAPIMI………... 11

1.1.1. Addan Ad Yapma Ekleri ... 11

1.1.2. Addan Eylem Yapma Ekleri………... 21

1.1.3. Eylemden Ad Yapma Ekleri………. 25

1.1.4. Eylemden Eylem Yapma Ekleri………...……. 33

1.2. SÖZCÜK ÇEKĠMĠ………... 37

1.2.1. Ad Çekimi………...……….. 37

1.2.1.1. Çokluk Eki………...………... 37

1.2.1.2. Ġyelik Ekleri……… 38

1.2.1.3. Durum Ekleri / Edatları………... 40

1.2.1.3.1. Yalın Durumu……….. 40

1.2.1.3.2. Ġlgi Durumu………. 40

1.2.1.3.2.1. Belirtisiz Ġlgi Durumu………...………... 40

1.2.1.3.2.2. Belirtili Ġlgi Durumu……… 41

1.2.1.3.3. Yönelme Durumu……… 41

1.2.1.3.4. Yükleme Durumu……… 42

1.2.1.3.4.1. Belirtisiz Yükleme Durumu………. 42

1.2.1.3.4.2. Belirtili Yükleme Durumu………... 42

1.2.1.3.5. Bulunma Durumu……… 43 1.2.1.3.6. Ayrılma Durumu………...………….. 43 1.2.1.3.7. Araç Durumu………... 44 1.2.1.3.8. EĢitlik Durumu……… 45 1.2.1.3.9. Yön Durumu………... 46 1.2.1.3.10. Benzerlik Durumu………. 46 1.2.1.3.11. Sebep Durumu………... 46 1.2.1.4. Aitlik Eki……… 47 1.2.1.5. Ġsimlerde Soru……….………... 47 1.2.2. Eylem Çekimi……… 47

1.2.2.1. Eylem Çekiminde Kullanılan KiĢi Ekleri………... 47

1.2.2.1.1. Emir Kipinde Kullanılan KiĢi Ekleri………... 47

1.2.2.1.2. Ġyelik MenĢeli KiĢi Ekleri………... 48

(8)

1.2.2.2. Eylem Çekiminde Zaman………... 49

1.2.2.2.1. Emir Kipi………. 49

1.2.2.2.2. Bilinen GeçmiĢ Zaman……… 50

1.2.2.2.3. Öğrenilen GeçmiĢ Zaman………... 52

1.2.2.2.4. Belirli GeçmiĢ Zaman………..………... 53

1.2.2.2.5. GeniĢ Zaman………... 53 1.2.2.2.6. ġimdiki Zaman……… 55 1.2.2.2.7. Gelecek Zaman……… 56 1.3.2.1.8. Dilek-ġart Kipi……… 56 1.2.2.2.9. Ġstek Kipi………. 57 1.2.2.2.10. Gereklilik Kipi………... 59 1.3. EK-EYLEM……….. 60 1.3.1. Adlarda Ek-Eylem………. 60 1.3.1.1. Hikāye……… 60 1.3.1.2. Rivayet………... 61 1.3.1.3. GeniĢ Zaman………... 61 1.3.1.4. ġart………. 62 1.3.1.5. “idük” Sıfat-Eylemi……… 63 1.3.1.6. “iken” Zarf-Eylemi………. 63

1.3.1.7. Adlarda Katmerli Ek-Eylem………... 63

1.3.2. Çekimli Eylemlerde Ek-Eylem………. 64

1.3.2.1. Hikāye……… 64

1.3.2.1.1. Emir Kipinin Hikāyesi……… 64

1.3.2.1.2. Bilinen GeçmiĢ Zamanın Hikāyesi………. 64

1.3.2.1.3. Öğrenilen GeçmiĢ Zamanın Hikāyesi.……… 65

1.3.2.1.4. Belirli GeçmiĢ Zamanın Hikāyesi………... 66

1.3.2.1.5. GeniĢ Zamanın Hikāyesi………. 66

1.3.2.1.6. ġimdiki Zamanın Hikāyesi………... 67

1.3.2.1.7. Gelecek Zamanın Hikāyesi………. 68

1.3.2.1.8. Dilek-ġart Kipinin Hikāyesi……… 68

1.3.2.1.9. Ġstek Kipinin Hikāyesi………. 68

1.3.2.2. Rivayet………... 70

1.3.2.2.1. Öğrenilen GeçmiĢ Zamanın Rivayeti………... 70

1.3.2.2.2. GeniĢ Zamanın Rivayeti………... 70

1.3.2.3. ġart………. 71

1.3.2.3.1. Bilinen GeçmiĢ Zamanın ġartı……… 71

1.3.2.3.2. Öğrenilen GeçmiĢ Zamanın ġartı……… 72

1.3.2.3.3. GeniĢ Zamanın ġartı……… 72

1.3.2.4. “iken” Zarf-Eylemi………. 74

1.3.2.4.1. Bilinen GeçmiĢ Zamanın “iken” Zarf–Eylemi……….... 74

1.3.2.4.2. Öğrenilen GeçmiĢ Zamanın “iken” Zarf–Eylemi…...……….... 74

1.3.2.4.3. GeniĢ Zamanın “iken” Zarf–Eylemi……….. 74

1.3.2.4.4. ġimdiki Zamanın “iken” Zarf–Eylemi……… 75

1.3.2.5. Katmerli BirleĢik Çekimlerde Ek-Eylem………... 75

1.4. EYLEMSĠLER……….. 75

1.4.1. Ad-Eylem………... 75

1.4.2. Sıfat-Eylem………... 75

(9)

NOTLAR……….. 82

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

SÖZ VARLIĞI

2.1. ĠġLEVSEL BAKIMDAN SÖZ VARLIĞI………... 102

2.1.1. Adlar………... 102

2.1.1.1. Genel Adlar……… 102

2.1.1.2. Özel Adlar………...………... 103

2.1.1.2.1. Tanrı Adları………. 103

2.1.1.2.2. KiĢi Adları………... 103

2.1.1.2.3. Ülke, ġehir, Yer, Kale, Bahçe, Dağ, Nehir vb. Adları……… 104

2.1.1.2.4. Millet, Devlet, Topluluk Adları………... 104

2.1.1.2.5. Dil Adları……… 104

2.1.1.2.6. Din Adları ve Bir Dinle Ġlgili Adlar……… 105

2.1.1.2.7. Kitap, Mesnevi, Destan vb. Adları………... 105

2.1.1.2.8. Gezegen ve Yıldız Adları……… 105

2.1.1.3. Adların Yapı Bakımından Sınıflandırılması………... 105

2.1.1.3.1. Basit Adlar………... 105 2.1.1.3.2. TüremiĢ Adlar………. 106 2.1.1.3.3. BirleĢik Adlar………... 106 2.1.2. Zamirler……… ……… 107 2.1.2.1. KiĢi Zamirleri………. 107 2.1.2.2. ĠĢaret Zamirleri………... 111 2.1.2.3. Soru Zamirleri……… 114 2.1.2.4. DönüĢlülük Zamirleri………. 116 2.1.2.5. Belirsizlik Zamirleri………... 117 2.1.3. Sıfatlar………... 120 2.1.3.1. Niteleme Sıfatlar……… 120 2.1.3.2. Belirtme Sıfatları……… 121 2.1.3.2.1. ĠĢaret Sıfatları………... 121 2.1.3.2.2. Belirsizlik Sıfatları………... 121 2.1.3.2.3. Sayı Sıfatları………...………. 122

2.1.3.2.3.1. Asıl Sayı Sıfatları………. 122

2.1.3.2.3.2. Sıra Sayı Sıfatları………. 122

2.1.3.2.3.3. ÜleĢtirme Sayı Sıfatları……… 122

2.1.3.2.3.4. Kesir Sayı Sıfatları………... 122

2.1.3.3.Soru Sıfatları………... 123 2.1.4. Zarflar……… 123 2.1.4.1. Zaman Zarfları………... 123 2.1.4.2. Yer-Yön Zarfları……… 128 2.1.4.3. Hal Zarfları………. 130 2.1.4.4. Miktar Zarfları……… 133 2.1.4.5. Soru Zarfları………... 135 2.1.5. Edat………... 137 2.1.5.1. Bağlama Edatları……… 137

(10)

2.1.5.2. Kuvvetlendirme Edatları……… 141 2.1.5.3. Çekim Edatları………... 142 2.1.5.4. KarĢılaĢtırma-DenkleĢtirme Edatları………... 144 2.1.5.5. Soru edatları………... 147 2.1.5.6. Cevap Edatları……… 147 2.1.5.7. Gösterme Edatları………... 148 2.1.5.8. Temenni-Niyet Edatları………... 148 2.1.5.9. Tenbih Edatları………... 148 2.1.5.10. Seslenme-Ünlem Edatları………. 149 2.1.5.11. ġüphe-Merak Edatı………... 151 2.1.6. Eylemler……… 151 2.1.6.1. Basit Eylemler……… 151 2.1.6.2. TüremiĢ Eylemler………... 152 2.1.6.3. BirleĢik Eylemler………... 152

2.1.6.3.1. Ad / Sıfat / Zarf + Eylem / Yardımcı Eylemlerle Yapılan BirleĢik Eylemler………... 152

2.1.6.3.2. Sıfat-Eylem / Ad Eylem + “ol-” Yardımcı Eylemiyle Yapılan BirleĢik Eylemler………... 152

2.1.6.3.3. Zarf Eylem + Yardımcı Eylemlerle Yapılan BirleĢik Eylemler (Tasviri Eylemler)……… 153

2.1.6.3.3.1. Devamlılık / Süreklilik ĠĢlevli Tasviri Eylemler…………... 153

2.1.6.3.3.2. Tezlik ĠĢlevli Tasviri Eylem………. 154

2.1.6.3.3.3. Yeterlilik ĠĢlevli Tasviri Eylemler………... 154

2.2. KÖKEN BAKIMINDAN SÖZ VARLIĞI……….. 155

2.2.1. Sözcüklerin Köken Bakımından Genel Değerlendirilmesi………... 155

2.2.2. Dillere Göre Genel Değerlendirme………... 202

2.2.2.1. Türkçe Sözcüklerin Değerlendirilmesi………... 203

2.2.2.2. Farsça Sözcüklerin Değerlendirilmesi………... 229

2.2.2.3. Arapça Sözcüklerin Değerlendirilmesi………... 237

2.2.2.4. Özel Adların Değerlendirilmesi………. 248

2.2.2.5. Farsça-Türkçe Sözcüklerin Değerlendirilmesi………... 250

2.2.2.6. Arapça-Türkçe Sözcüklerin Değerlendirilmesi………... 252

2.2.2.7. Farsça-Arapça Sözcüklerin Değerlendirilmesi………... 254

2.2.2.8. Arapça-Farsça Sözcüklerin Değerlendirilmesi……….. 256

2.2.2.9. Diğer (Yunanca, Hintçe, Soğdca) Sözcüklerin Değerlendirilmesi…… 257

2.2.2.10. Türkçe-Farsça Sözcüklerin Değerlendirilmesi………. 259

2.2.2.11. Türkçe-Arapça Sözcüklerin Değerlendirilmesi……… 259

SONUÇ……….... 261

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

BĠÇĠM BĠLGĠSEL DĠZĠN

BĠÇĠM BĠLGĠSEL DĠZĠN……… 266 KAYNAKLAR……….... 643 ÖZGEÇMĠġ……… 650

(11)

ġEKĠLLER DĠZĠNĠ

Sayfa ġekil 1. GeçiĢ Sayısı 100‟ün Üzerinde Olan Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı

Grafiği…... 201

ġekil 2. Dillere Göre GeçiĢ Sıklığı Grafiği….……… 203

ġekil 3. GeçiĢ Sayısı 165‟in Üzeride Olan Türkçe Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı Grafiği……… 229

ġekil 4. GeçiĢ Sayısı 22‟nin Üzerinde Olan Farsça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı Grafiği……… 236

ġekil 5. GeçiĢ Sayısı 19‟un Üzerinde Olan Arapça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı Grafiği……… 248

ġekil 6. GeçiĢ Sayısı 1‟in Üzerinde Olan Özel Adların GeçiĢ Sıklığı Grafiği……… 250

ġekil 7. Farsça-Türkçe Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı Grafiği….………. 252

ġekil 8. Arapça-Türkçe Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı Grafiği... 254

ġekil 9. Farsça-Arapça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı Grafiği... 256

ġekil 10. Arapça-Farsça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı Grafiği..……… 257

ġekil 11. Diğer (Yunanca, Hintçe, Soğdca) Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı Grafiği.... 258

ġekil 12. Türkçe-Farsça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı Grafiği……….………. 259

(12)

TABLOLAR DĠZĠNĠ

Sayfa

Tablo 1. Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı…..……….. 155

Tablo 2. Dillere Göre GeçiĢ Sıklığı……….. 202

Tablo 3. Türkçe Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı.……….. 203

Tablo 4. Farsça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı.……….. 229

Tablo 5. Arapça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı.…………... 237

Tablo 6. Özel Adların GeçiĢ Sıklığı………... 248

Tablo 7. Farsça-Türkçe Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı……… 251

Tablo 8. Arapça-Türkçe Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı ………... 253

Tablo 9. Farsça-Arapça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı …... 255

Tablo 10. Arapça-Farsça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı ………... 256

Tablo 11. Diğer (Yunanca, Hintçe, Soğdca) Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı…... 258

Tablo 12. Türkçe-Farsça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı……….…… 259

Tablo 13. Türkçe-Arapça Sözcüklerin GeçiĢ Sıklığı……… 260

(13)

SĠMGE VE KISALTMALAR Ar. : Arapça bk. : Bakınız C : Cilt D : Dilçin nüshası DLT : Divanü Lūgati‟t Türk DS : Derleme Sözlüğü Far. : Farsça

GIAE : Grolıer Internatıonal Amerıcana Encyclopedia

Hin. : Hintçe krĢ. : KarĢılaĢtırınız M : Mordtmann nüshası öz. : Özel Soğd. : Soğdca s. : Sayfa T : Türkçe

TDEA : Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi

TS : Tarama Sözlüğü

YTS : Yeni Tarama Sözlüğü

vb. : Ve benzeri

Yun. : Yunanca

/ : Veya

+ : Sözcüklerin adlığını ve eklerin ad yapıcılığını gösteren iĢaret

- : Sözcüklerin eylemliğini ve eklerin eylem yapıcılığını gösteren iĢaret < : Sözcüğün veya ekin nereden geldiğini gösterir.

Ø : ĠĢaretsiz biçimbirim

[ ] : 1.Sözcüğün geçiĢ sayısını göstermek için kullanılmıĢtır. 2. Metnin aslında olmayan bir eklemeyi gösterir.

(14)

GĠRĠġ

“Süheyl ü Nevbahār‟ın Dilbilgisel Özellikleri ve Dizini” adlı bu çalıĢmamızda Hoca MesǾūd‟un “Süheyl ü Nevbahār” adlı eserinin dilbilgisel özelliklerini incelemeye ve biçim bilgisel dizinini hazırlamaya çalıĢtık.

Süheyl ü Nevbahār, 14. yüzyılda sade bir Türkçeyle yazıldığı için Türk dili tarihi bakımından çok önemli bir mesnevidir. Eserin Eski Anadolu Türkçesinin dil özelliklerinin oluĢmasında katkısı büyüktür. Süheyl ü Nevbahār metni üzerinde bugüne kadar birkaç çalıĢma yapılmıĢtır. Bunlardan ilki J. H. Mordtmann tarafından 1925 yılında Almanya‟da 13 sayfalık bir önsözle tıpkıbasım olarak yayımlanan “Suheil und Nevbehār”dır: (Mordtmann, 1925). Daha sonra Tahsin Banguoğlu Mordtmann‟ın yayımladığı Berlin yazması metni üzerinde dil incelemesi yapmıĢtır. “Altosmanische Sprachstudien zu Süheyl ü Nevbahar” adlı bu çalıĢma 1938‟de yayımlanmıĢtır: (Banguoğlu, 1938). Cem Dilçin eserin bilinen iki nüshasına dayanan karĢılaĢtımalı metin yayını içeren bir çalıĢmasını hazırlamıĢtır: (Dilçin, 1991). Ancak, Süheyl ü Nevbahār‟ın Dehri Dilçin nüshasının dilbilgisel özellikleri ve biçim bilgisel dizini hazırlanmamıĢtır. Böyle bir çalıĢmanın yapılmamıĢ olması, bizi bu tezi hazırlamaya yöneltmiĢtir.

Semih Tezcan “Süheyl ü Nevbahār Üzerine Notlar” adlı çalıĢmasında Cem Dilçin‟in görüĢlerinden ayrılan bazı düĢüncelerini açıklamıĢ, metin onarımı ve yorumuyla ilgili önerilerini sunmuĢtur. Biz, Semih Tezcan‟ın önerileriyle Cem Dilçin‟in okumalarını tek tek karĢılaĢtırdık ve kontrol ettik. Semih Tezcan‟ın önerilerinden çoğunu dikkate aldık (Tezcan, 1994: 1-81). Ancak bazılarını doğru bulmadığımız için kabul etmedik. Semih Tezcan‟ın oluĢturduğu metinde bizim tespit ettiğimiz ve düzelttiğimiz bazı yanlıĢ okumalar ve değiĢik değerlendirmeler de mevcuttur. Bunları aĢağıda belirttik:

Beyit No

Cem Dilçin‟in metni Semih Tezcan‟ın düzeltmesi

Bizim tercihimiz

23 Kemend ılan u ķurt sasu dikü

Balıķ cevşen ü sivrisiñek süñü

Kemend ılan u ķurtsa sürigü Balıķ cevşen ü sivrisiñek süñü

(15)

309 Ulu kişilerden işitdük cehān

Ki Ǿavret mizācın ŧutar bu cihān

Ulu kişilerden işitdük çehān Ki Ǿavret mizācın ŧutar bu cihān

365 Şunuñ bigi şerh eyleyem Türkice

Ki Ŧat u Moġal ide şābāş u ça

Şunuñ bigi şerh eyleyem Türkice Ki Ŧat u Moġal eyde şābāş u ce

Şunuñ bigi şerh eyleyem Türkice Ki Ŧat u Moġal eyide şābāş ce

925 Vezīre buyurdı ilerü gele

Bir iki daħı ħāś kişiyi bile

Vezīre buyurdı ilerü gele Bir iki daħı ħāś kişisi bile

1329b Ķalur ar ki şārı hep araya ol Ķalur az ki şārı hep araya ol Ķalur az ki şārı hep araya ol

1733b Çopāndan yir olursa śapan taşı Çopandan yir olursa śapan taşı Çopandan yir olursa śapan taşı

1969b Ķuşandı vü çaldı biline soyın Ķuşandı vü çaldı biline süyin Ķuşandı vü çaldı biline siyin

2117b Bulardan kim uśana yā kim ŧuya Bulardan kim uśana yā kim ŧoya Bulardan kim uśana yā kim ŧoya

2127 Eger oladuķ rīş ü yā ķaraġu

Olur āb-ı ĥayvān elinden aġu

Eger ola daķ rīş ü yā ķaraġu Olur āb-ı ĥayvān elinden aġu

2165 Hemān laĥža şāh uturu uturu

Becid baħdı bir ķaç ķıza degirü

Hemān laĥža şāh ötürü ötürü Becid baħdı bir ķaç ķıza dikerü

2541b Kimüñ ile ŧanışsun [u] soylasun Kimüñ ile ŧanışsun [u] söylesün Kimüñ ile ŧanışsun [u] söylesün

2266

Aġu içmeyüp loķmasın kim yudar

Belā çekmeyen adımın kim adar

Aġu içmedin loķmasın kim yudar Belā çekmedin adımın kim adar

2412 Ki her gėce ŧaġdan ėnüben şerī

Götürüp ķaya başarurdı şarı

Ki her gėce ŧaġdan ėnüben şarı getürüp ķaya başarurdı şeri

Ki her gėce ŧaġdan ėnüben şarı Getürüp ķaya başarurdı şeri

2417a Bir arada bir dem oturmaħ gerek Bir arada bir dem ötürmek gerek Bir arada bir dem ötürmek gerek

2426 İşitdi anı şöyle ķızdı temür

Ki avcındaġı çöregi uçħunur

İşitdi anı şöyle ķızdı tenūr Ki avcındaġı çöregi uçħunur

2558 Açam alnumı ışıħum ķalduram

Bular oħa ben ķılıca bildürem

Açam alnumı ışıħum ķalduram Bular oħa ben ķılıca yeldürem

Açam alnumı ışıħum ķalduram Bular oħa ben ķılıca yildürem

2577

Dėdi sen ne dėrseñ ben anda olam

Senüñ bigi er kişiye arķalam

Senüñ bigi er kişiye arka olam (=ark‟olam)

2595a Deñiz çökdi śu śanmaġıl ķan idi deñizcükdi śu śanmaġıl ķan idi deñizcükdi śu śanmaġıl ķan idi

2862a Göñlüm ėlini yıħmaġ u

obarmaġiçün uş

Göñlüm ėlini yıħmaġ u opurmaġiçün uş

Göñlüm ėlini yıħmaġ u ubarmaġiçün uş

2893b Revān çaķdı çaķmaķa od yaħtı ol Revān çaķdı çaķmaķ u od yaħtı

ol

Revān çaķdı çaķmaķ u od yaħtı ol

3201a Kadırġayı kūbeye ķısduralum Kadırġayı köpeye ķısduralum Kadırġayı kobya ķısduralum

(16)

3211 Çü yėl gire her cāhilüñ burnına

Düşer od tenūrına vü burnına

Çü yėl gire her cāhilüñ burnına Düşer od tenūrına vü furnına

3324 Gügercin ile düziser ırġayı

Zi ŧāvūs ki azıdısar ķarġayı

Gügercin ile düziser arġayı Zi ŧāvūs ki azıdısar ķarġayı

3335 Yalıncaġiken çünki göre perī

Ura yüzümi vü çevüre perī

Yalıncaġiken çünki göre perī Ura yüzümi vü çevüre peri

3467a Dėdi ata ot vėrmişem baña çoħ Dėdi ata ot vėrmişem saña çoħ Dėdi ata ot vėrmişem saña çoħ

3576b Ķara ķarġanuñ boynı batdı ķafa Ķara ķarġanuñ boynı yėdi ķafā Ķara ķarġanuñ boynı yėdi ķafā

4098b Köy üstinde yandı tenūrı günüñ Göy üstinde yandı tenūrı günüñ Göy üstinde yandı tenūrı günüñ

4302 Eger ķalǾa olsa egirdür idük

Ėl ü uya olsa segirdür idük

Eger ķalǾa olsa egirdür idük Ėl ü oba olsa segirdür idük

4357 Ķara palas üstinde düşe ŧılı

Ķarañu gėcede görürem ķılı

Ķara palas üstinde düşe žıllı Ķarañu gėcede görürem ķılı

4486 Süñüsiñüñ ucına śoya śoya

Gerekdi kişi kim yıķanın śuya

Süñüsiñüñ ucına śuya śaya Gerekdi kişi kim yaķīnen saya

5213 Süñü ķolarup ger segirdeydi cüst

Şunuñ bigi gözedür idi dürüst

Süñü ķaldurup ger segirdeydi cüst

5591 Bu kim śāfī ol Türk dili ola

Ķolaysuz bigidür getürmek dile

Bu kim śāf ol Türk diliyile Ķolaysuz bigidür getürmek dile

2865 Şu dün dulpı ķayġudan u

ķorħudan

Şu dün dolpı ķayġudan u ķorħudan

3563 Girü sürdi dün dulpı ol ay bigi Girü sürdi dün dolpı ol ay bigi Girü sürdi dün dolpı ol ay bigi

Tezimiz, üç ana bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölüm, Süheyl ü Nevbahār metninin biçim bilgisel özelliklerini kapsamaktadır. Biçim bilgisi özellikleri metinden seçilen örneklerle delillendirilmiĢtir.

Ġkinci bölüm, Süheyl ü Nevbahār‟ın söz varlığıyla ilgili inceleme ve değerlendirmelerden oluĢmaktadır. Süheyl ü Nevbahār metninde kullanılan bütün sözcüklerin hem iĢlevsel bakımdan hem de köken bakımından özellikleri belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. Ġkinci bölümün köken bakımından söz varlığı kısmında sözcükler ait oldukları dillere göre geçiĢ sayısı ve oranlarıyla birlikte tablolar halinde ve grafik Ģekilleriyle sunulmuĢtur.

(17)

Nevbahār metninde yer alan bütün sözcükler (59787 sözcük), tek tek incelenerek ve metin bağlamında ele alınıp anlamlandırılarak biçim bilgisel dizin ve sözlük oluĢturulmuĢtur. Sözcükler biçim bilgisi özelliklerine göre sıralanmıĢ ve geçtikleri beyit numaralarıyla verilmiĢtir.

Süheyl ü Nevbahar metninde geçen biçimbirimleri ve bunların bilgisel değerlerini, ve Süheyl ü Nevbahar‟ın söz varlığını ortaya çıkarmakla amacımız, Türk dili alanındaki çalıĢmalara ve Türk dilinin daha iyi tanınmasına katkıda bulunmaktır. Metnin söz varlığına yönelik çalıĢmamızla, eserin Türk Dili içerisindeki yerinin yanı sıra, ilgili tarihsel süreç içerisindeki Türkçenin veri tabanına yönelik bir katkı sağlamayı, 14. yüzyıl Türk Dili çalıĢmalarına iliĢkin dil varlığı hakkında somut verilere ve buna dayalı değerlendirmelere ulaĢılabilmeyi amaçladık.

Hoca MesǾūd‟un Hayatı ve Eserleri

I. Hayatı

Hoca MesǾūd‟un hayatı hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Köprülü‟nün bildirdiğine göre ǾĀĢık Çelebi‟nin MeĢāǾirü‟Ģ-ġuǾarā (974/1566) adlı tezkiresinde geçen bir iki cümlenin dıĢında kaynaklarda baĢka bir bilgiye rastlanmamaktadır. ġeyhoğlu Mustafa‟nın Kenzü‟l-Küberā ve Mihakkü‟l-Ulemā (803/1401) adlı eserinde Hoca MesǾūd‟un 22 beyti yer almıĢsa da hayatı hakkında bir bilgi bulunmamaktadır. Süheyl ü Nevbahār‟ın “Sebeb-i nažm-ı tercemān-ı īn-kitāb” ve “Ħatm Ģüden-i kitāb ve Ǿöźr āverden” bölümlerinde Hoca MesǾūd‟un kendisi ve yeğeni c_{Ġzze'ddīn Ahmet‟e iliĢkin sınırlı bilgiler edinmekle birlikte, bunlar hayatını} aydınlatacak nitelikte değildir. Bunlara benzer bilgiler, Ferheng-nāme-i SaǾdī Tercümesi‟nin “Sebeb-i tercüme sāħten ve taǾyīn-i tārīħ bölümünde de vardır. Hoca MesǾūd‟un hayatı bu kaynaklardan derlenen birtakım varsayımlara dayanır (Dilçin, 1991: 9).

Hoca MesǾūd ve babasının adı Süheyl ü Nevbahār‟da Ģu beyitte geçmektedir:

Velī ben ki MesǾūd ibni Aĥmed‟em ġunuñ bigi ġarķ olmıĢam veh nidem (160)

(18)

ġeyhoğlu‟nun, Kenzü‟l-Küberā adlı yapıtında Hoca MesǾūd‟dan yer yer aktarmalar yapmıĢ olmasından ve “üstat Hoca MesǾūd buyurur” ara baĢlıklarını atmıĢ olmasından, Hoca MesǾūd‟un ġeyhoğlu‟nun hocası olduğu anlaĢılmıĢtır (GIAE, C: 7, s. 213). Ayrıca Hoca sanıyla anılması “Ǿulemā”dan saygıdeğer bir kiĢi olduğunu göstermektedir. Onun adının önündeki hoca sanı Kenzü‟l-Küberā‟da “Ħoca MesǾūd buyurur”, “Ħoca MesǾūd buyurdı” biçiminde, Ķābus-nāme çevirisinde de “Ħoca MesǾūd buyurur”, “emlaĥe‟Ģ-ĢuǾarā Ħoca MesǾūd buyurur”, “efśaĥe‟Ģ- ĢuǾarā Ħoca MesǾūd buyurur” biçimlerinde geçmektedir (Dilçin, 1991: 10).

Hoca MesǾūd‟un nereli olduğu ya da nerede yaĢadığı konusundaki bilgiler de varsayımlara dayanır. Günümüze kadar ulaĢan iki yapıtının yazılıĢ tarihlerinden (1350 ve 1354), Germiyan bölgesinde yaĢadığı bilinmektedir (GIAE, C: 7, s. 213). Köprülü tarafından 1341-1401 yılları arasında Germiyan‟da yaĢamıĢ ve Süleyman ġah‟ın (öl. 1388) niĢancılığını ve defterdarlığını yapmıĢ olan ġeyhoğlu Mustafa‟nın Hoca MesǾūd‟un öğrencisi olduğu, bu nedenle Hoca MesǾūd‟un doğum yerinin ya da yaĢadığı yerin Germiyan beyliği sınırları içerisinde olmasının akla yakın geldiği belirtilmiĢtir (Dilçin, 1991: 12). Kaynaklarda KırĢehirli olduğu bilgisinden de bahsedilmektedir (TDEA, C: 4, s. 248).

Tahminen Hoca MesǾūd 1300-1370 yılları arasında yaĢamıĢtır. Süheyl ü Nevbahār (751/1350) ve Ferheng-nāme-i SaǾdi Tercümesi (755/1354) eserlerini yaĢlılık yıllarında yazmıĢtır. Hoca MesǾūd‟un Süheyl ü Nevbahār‟ı yaĢlılık yıllarında yazdığı Ģu beyitlerden anlaĢılmaktadır:

Bunuñ bigi bir ǾıĢķ-nāme sözin

Ki meĢġul olup düzmiĢem añsuzın (5607)

Zihī ĥayf ki yigitlik oħtı degül Ki yaraĢayıdı budaġında gül (5608)

UĢ indi ki geçdi çaġı Ǿömrümüñ Ne źevķı olısar daħı Ǿömrümüñ (5610)

(19)

Dilçin, Hoca MesǾūd‟un her iki eserini de Orhan Bey (1281-1362) zamanında yazdığını, ayrıca I. Murat (1326-1389) zamanında hayatta olduğu varsayımının çıkarılabileceğini belirtmiĢtir. Kilisli Rıfat Bilge ve Veled Çelebi ġeyhoğlu Mustafa‟nın Kenzü‟l-Küberā adlı eserinde Hoca MesǾūd‟tan “merhum” olarak söz etmemesinin Hoca MesǾūd‟uñ I. Murad döneminde yaĢadığına bir kanıt olabileceğini bildirmiĢtir (Dilçin, 1991: 14). Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisinde de I. Murad devri alimlerinden olduğu ve Yıldırım Bayezid saltanatının ilk yıllarında hayatta bulunduğu varsayımından bahsedilmiĢtir (TDEA, C:4, s. 248).

XIV. yy Ģairlerinden Hoca MesǾūd‟un hayatı ve kiĢiliği hakkındaki bilgiler yukarıda da belirtildiği gibi net değildir. Onun nerede, ne zaman doğduğu, nerede yaĢayıp nerede öldüğü, hangi iĢlerle uğraĢtığı kesin olarak bilinmemektedir.

II. Eserleri

1. Süheyl ü Nevbahār

Süheyl ü Nevbahār‟ın bilinen iki yazma nüshası vardır. Bu iki nüshadan eski ve tam olanı Berlin‟dedir.

1a.Berlin Devlet Kitaplığı Nüshası (Mordtmann Nüshası):

Bu nüsha J. H. Mordtmann tarafından bulunmuĢ ve 1925 yılında Almanya‟da 13 sayfalık bir önsözle tıbkıbasım olarak yayımlanmıĢtır (Mordtmann, 1925).

5568 beyit olan bu nüsha 189 yapraktır ve her sayfada 17 satır bulunmaktadır. Yazı harekeli nesihtir. BaĢlıklar (62 baĢlık) Farsçadır ve kırmızıyla yazılmıĢtır. Nüshanın sonunda istinsah tarihi (H. 830 “M. 1427”) verilmiĢtir, ancak müstensihin adı yoktur (Dilçin, 1991: 28, 29).

1b.Dehri Dilçin Nüshası:

Bu nüsha Dehri Dilçin‟in amcazadesi Çankırılı Ahmet Talat (Onay) tarafından 1926‟da bulunmuĢ, daha sonra Dehri Dilçin‟in eline geçmiĢtir. ġu anda Cem Dilçin‟in

(20)

elinde bulunmaktadır (Dilçin, 1991: 32, 33).

“yk: 185, ölç: 220 x 135 mm, 140 x 70mm, st: 15, yz: Güzel talik, harekr yoktur; kt: sarımtırak, parlak, aharlı; cilt: yıpranmıĢ, Ģemseli meĢin. Yazı kenarlarına sarı yaldızla cetvel çekilmiĢtir. Ayrıca, cetvelin içi ve dıĢı riĢtelidir. 1a sayfasının tümü nefis tezhiplidir. 1b sayfasının mihrābiyesindeki tezhip üzerinde “Kitāb-ı Süheyl-nāme” yazısı vardır. BaĢlıklar (75 baĢlık) Farsçadır ve sarı yaldızla yazılmıĢtır.” (Dilçin, 1991: 33).

“Bu nüshadan 12 yaprak kopmuĢtur. Nüshanın kopuk sayfaları Ģu beyitler arasındadır: 437. beyitten sonra 7 yaprak; 3289, 3592, 3794, 5481 ve 5689. Beyitten sonra da birer yapraktır. Son yaprağın bir sayfası eksik olarak görünmektedir. Bu nüsha 5278 beyittir. Kopuk sayfalarda toplam olarak 345 beyit olması gerektiğine göre, eğer bu sayfalar kopmasaydı, bu nüshanın beyit sayısı yaklaĢık 5623 olacaktı. Yani, bu nüshanın ilk istinsah edildiğinde, M nüshasından 55 beyit daha fazla olduğu tahmin edilebilir.” (Dilçin, 1991: 33).

Nüshanın son sayfası kopuk olduğu için istinsah kaydı yoktur (Dilçin, 1991: 33).

Bu nüshada 16 minyatür vardır. Minyatürlerde çizilen konu ile olayın geliĢimi arasında bir paralellik bulunmaktadır. Nüshada minyatürlerin ressamına iliĢkin kayıt ya da imza yoktur (Dilçin, 1991: 33, 34).

Cem Dilçin ġeyhoğlu Mustafa‟nın Süheyl ü Nevbahār‟dan Kenzü‟l-Küberā adlı eserine aldığı beyitler üzerinde ayrıntılı olarak durmuĢ, bu beyitlerin Mordtmann ve Dilçin nüshalarındakilerden farklı olmasından eserin kaybolmuĢ üçüncü bir nüshasının olabileceği sonucuna varmıĢtır (Dilçin, 1991: 32, 33).

Semih Tezcan‟a göre Süheyl ü Nevbahār‟ın yazar nüshasından baĢka en az dört nüshası vardır. Tezcan bu yazmaların soy kütüğünü Ģu Ģemayla göstermiĢtir (Tezcan, 1994: 3, 4):

Yazar nüshası (Autograph)

ġeyhoğlu Mustafa‟nın kullandığı nüsha x nüshası

(21)

Hoca MesǾūd Süheyl ü Nevbahār‟ı Farsçadan Türkçeye çevirmiĢtir. Eserin aslının Farsça olduğunu Ģu beyitlerle açıklamıĢtır:

Didügüm kitāb aĢnuġı Pārsī

Dilince düzilmiĢ Ĥaķ‟uñ yārīsi (363)

Didüm ger ola Tangrı‟nuñ yārisi Bu ķamu ĥikāyet ki var Pārsī (375)

Döne Türki‟ye oķıya ħas u Ǿām ǾĠnāyet ķılursa Ĥaķ ola tamām (376)

Süheyl ü Nevbahār Farsçadan Türkçeye çevrilmiĢtir, ancak eserin Fars edebiyatındaki aslı bugüne kadar ele geçirilememiĢtir (Halman, 2007: 522, Dilçin, 1991: 54).

Hoca MesǾūd Süheyl ü Nevbahār‟ın ilk bin beyitlik bölümünü yeğeni Ġzettin Ahmet‟in çevirdiğini eserin “Sebeb-i nažm-ı tercemān-ı īn-kitāb” bölümünde belirtmiĢtir:

Ĥikāyet başından hemīn biñ beyit Düzetti didi ķalanın sen eyit (351)

Hoca MesǾūd eseri yazdığı tarihi Ģu beyitle bildirmiĢtir:

Bunı düzmek ol yılda tedbīr idi Ki yıl yidi yüz elli vü bir idi (370)

Süheyl ü Nevbahār mesnevisinin asıl adı Kenzü‟l BedāyiǾ‟dir. Hoca MesǾūd eserine Kenzü‟l BedāyiǾ adını verdiğini, Nevbahār u Süheyl adının eserin bir lakabı gibi olduğunu Ģu beyitlerde belirtmiĢtir:

(22)

Bes adını Kenzü‟l-BedāyīǾ ķodum (5621) Adın dimege kimse itmese meyl

Laķab bigidür Nevbahār u Süheyl (5622)

Hoca MesǾūd eserini faǾūlün faǾūlün faǾūlün faǾul vezniyle yazmıĢtır. Metin içerisindeki gazellerde farklı vezinler kullanılmıĢtır.

Süheyl ü Nevbahār mesnevisinin konusu, Yemen padiĢahının oğlu Süheyl ile Çin Faġfūru‟nun kızı Nevbahār arasındaki aĢktır. Hikāyenin olay örgüsü kısaca Ģöyledir:

Yemen padişahı Bahr halkının duasıyla bir çocuk sahibi olur. Adını Süheyl koyar. Süheyl bir gün babasının hazinelerinin bulunduğu odalardan birinde Çin Fağfur‟unun güzel kızı Nevbahar‟ın resmini görür. Nakkaş ile yola çıkar. Bu arada Nevbahar da bir rüya görür. Dadısı rüyayı güzel yüzlü, iyi huylu, ulu ve cömert bir padişahın ona aşık olup, onu aradığı biçiminde yorumlar. Yemen padişahı Süheyl, Çin‟e gelir ve Nevbahar‟ın sarayının yanında bir saray yaptırır. Süheyl ile Nevbahar tanışır ve gizlice görüşmeye başlarlar. Daha sonra kaçmaya karar verirler. Nevbahar saki kılığına girerek babasını ve kardeşlerini sarhoş eder. Kaçma planına göre Süheyl iki atla şehrin dışında Nevbahar‟ı bekleyecektir, fakat Süheyl uyuya kalır. Nevbahar‟ın babasının düşmanı olan ve onları gözetleyen Saluk Süheyl‟in yerine geçer. Nevbahar durumu anlayınca ondan kurtulmanın yolunu bulur. Daha sonra Cühūd (Yahudi bezirgan) ve Kaytas‟la (Kusta şehri padişahının oğlu) karşılaşır. Nevbahar kendisine aşık olan Cühūd ve Kaytas‟dan da kurtulur. Türlü maceralardan sonra Turfan adlı şehre gelir ve oranın padişahı olur. Şehrin dört kapısına dört sakahane ve her birine büyük bir havuz yaptırır. Usta bir nakkaşa suretini havuzun suyuna yansıyacak bir biçimde resmettirir. Resmi görünce bayılan bir kişi gördüklerinde yanına getirmelerini söyler. Bir gün Süheyl resmi görür ve ah edip bayılır. Süheyl‟i Nevbahar‟ın yanına getirirler ve birbirlerine kavuşurlar. Nevbahar tahtı Süheyl‟e bırakır. Daha sonra Süheyl ile Nevbahar Süheyl‟in babasının ısrarları üzerine Yemen‟e dönerler.

ġentürk‟e göre Süheyl ü Nevbahār, Türkler arasında o zamana kadar okunan dini tasavvufi mesnevilerin yanı sıra dünyevi heyecanları iĢleyen mesnevilerin de toplum arasında kabul gördüğünü göstermesi açısından önemlidir (Halman, 2007: 522).

(23)

2. Ferheng-nāme-i SaǾdī Tercümesi

Hoca MesǾūd‟un diğer bir eseri Ferheng-nāme-i SaǾdī Tercümesidir. 755/1354 tarihinde yazılmıĢtır. Ġran Ģairi Sadi‟nin “Būstān” adlı esrinden seçilmiĢ beyitlerin çevirisinden oluĢmuĢ 1073 beyitlik bir mesnevidir. Hoca MesǾūd bu mesnevisini de faǾūlün faǾūlün faǾūlün faǾul vezniyle yazmıĢtır (Dilçin, 1991: 23).

(24)

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

BĠÇĠM BĠLGĠSĠ

1.1. SÖZCÜK YAPIMI

1.1.1. Addan Ad Yapma Ekleri

1. +aġ+, +aħ+, +aķ+, +eg+, +ek+

ayaġı1 (138), bucaķ < buçgak (1724), çanaħ çanaħ2 (2685), çörek3 (1727), dirsegümden4 (2559) eŋek5 (79), etegine6 (2914), ŧopraġı7 (416), ŧuzaġa (1523), ŧuzaħ8 (1130), yañaķlu (1077), yüregini9 (516). 2. +al+, +el+ güzel10 (668), uśal (1749). 3. +an+, +en+ aślan11 (1790), demreni12 (1643), dikenler (183), erene (2548), oġlanı13

(451), ören „viranelik, harabe‟ (1049).

(25)

4. +añ+, +eñ+ bileñ14 (2879), kırañı (2935), uśañ (2342). 5. +ar+ bıñar (563), bıñarı (1195), bıñarından15 (563).

6. +arı+, +eri+, aru+, +erü+

añaru (4662), ilerü (925), üzerine (2684), yuķarı (871), yuħaruya (3473). 7. +ay+, +ey+ ileyine16 (986), ķolayın17 (182), ŧurġaya18 (3037).

8. +ca+, +ce+, +ça+, +çe+, +şe+

aķca19 (863), aķça (1710), Moġolca (2285), nicesi (421), niçeyidi (369), nişe (936), örce (2723), ŧuruca (4600) Türkce (333) yaluñuzca (2366).

9. +caġ+, +caħ+, +caķ+, +ceg+, +cek+

añulcaġın (1572), añulcaķ (644),

gökcek (40),

(26)

örümcek (24), ŧañlacaħ (1087), tizcek (313), yaķıncaħ (1592), yaķıncaķ (139), yalıncaķ (193). 10. +cegez+ tizcegez (1478). 11. +cı+, +ci+, +çi+ avcı (2454), başmaħcı (1963), duǾācısı (381), ilçiye (1684), ķulluķcı (531), maślaĥatcı (2068), neci (1921), oħcıya (1149), şefāǾatcidür (167), ŧamaǾcı (1722), uyħucıdı (2346), yalancılık (277), yārıcı (815). 12. +cıl+ tavşancıl (2881). 13. +cin+, +çin+ gügercin (3397), moġalçin (4498).

14. +cuġ+, +cuħ+, +cuķ+, +cüg+, +cük+

aracuġa (1871), azacuħ (1976), birezcük (994), gelincük (189), göñülcügini (1648), ķısacuķ (1831), ķocacuķ (2040), sücücük (1611), yancuġa (475), yürecügümüñ (2962).

(27)

15. +cuġaz+, +cügez+ śucuġaz (4803), yilcügez (3560) yircügez (3047). 16. +ç+, +uç+ büliç (2657), dinçlik (2921) ķarlaġuç20 (4533). 17. +da+, +te+ añsuzda (769), apañsuzda (2799), irte (1032), ķandalıġı ( 4724), uşda (2215), üşte (2186), yarındası (4892). 18. +daş+, +deş+ bendeş (408), gönüldaşum (2011), ķardaşumuzdur (2170) ķardeşi (2163), ķoldaşı (59), yoldaşı (59). 19. +dın+ aydını (2218), aydınlıġa (1089). 20. +di+ indi (1703), şindi (2053), üründi (2652).

(28)

21. +düz+ gügemgündüz (1935), gündüz (32), güpegündüzin (2160). 22. +eş+ güneş21 (71). 23. +ez+ geñez (643). 24. +ġac+, +ġaç+ aġacı (488), aġaçdaġı (1991). 25. +ġı+, +ķı+, +ki+ dünki gün (4847), ısraġı gün (1114), ķanķı yaña (1328). 26. +ġu+, +gü+, +(ü)gü ķaraġu (2127), ķarġu (4463), gözgüsin (5506), göz(ü)güleyin (5652).

27. +ħ+, +k+, +ig+, +ik+, +uħ+, +uķ+, +ük+

aġruķ (2131), bayaħ22 (2205), geyik23 (2878), geyigi (2893), ilk (2965), kelecik (1939), uçuħlu24 (1444), yüzük25 (2888).

(29)

28. +ır+ śaġır28 (2755). 29. +i+,+u+,+ü+ eyü (2721), ķuru26 (1879),

ķuruda “kara, toprak” (2945), yiñileyin27 (2052). 30. +iñ+, +uñ+ beliñledi (881), deriñ29 (634), uluñı30 (2881). 31. +keg+, +kek+ irkege31 (1319), irkek (2555), irkeklü (2944). 32. +l+, +ıl+, +il+, +ul+, +ül+ aġıl32 (1834), añıllıġile (1197), añul (2629), añulcaġın (1572), oġluma (429), oġul33 (441), uśul (2060), yeñül34 (2122), yeşil35 (487), yüñül (2580). 33. +la+, +le+ bile36 (2307 (2)), birle (2236), dünlerek (1727), ikiledin (3008), öyleye (1507), ţañlacaķ (427), uyanuħla (2907) yiñile (1794).

(30)

34. +lı+, +li+, +lu+, +lü+ aġulu (233), baħtlu (2489), baħtulu (136), bilgilü (434), dişlü (2944), eyerlü (2377), gizlidür (2260), gizlüdür (1232), gözlidür (2260), gözlüyidi (387), ķayġulu (640), ķutludur (653), paśludı (483), śūretlü (878), ŧaġlıdur (1763), uślu (378), uślıdur (2363), yönlüyidi (1941).

35. +lıġ+, +lıħ+, +lıķ+, +lig+, +lik+, +luġ+, +luķ+, +lüg+, +lük+

açlıġa (2870), ayrulıħ (1932), cāźūluķ (647), cehdlıķ (2201), çevüklik (2181), çevüklük (2258), eylügi (975), eylük (225), ķoñşuluġıduġını (1328), ķullıġ (833), ķulluķcı (531), müsülmānlıķ (91), oġulluġa (746), önegüligi (2661), şayluġuña (1795), ŧanuķlıķ (74), ŧatlulıġın (3003), ŧoġrulıķ (270), ŧuruşmaķlıġı (2736), ululuġın (1044), ululuķ (825), yavuzlıħ (2678), yigitlikde (312), zārılıħ (1443). 36. +maġ+, +maħ+ barmaġın (2918), barmaħ37 (2490), başmaġına (2911), başmaħcı38 (1963).

(31)

37. +n+, +ın+, +in+, +un+ 37a. Zarflar añsuzın (669), añulcaġın (1572), apañsuzın (2036), azın azın (1462), birin birin (1554), dıñsuzın (2183), geñsüzin (2708), gücin (1874), için (1595), ķışın (1299), öyleyin (1623), tizcegin (1714), üstin (483), vaħtın (625), vaķtın (758), vaktin (1872), yarın39 (524), yazın (1299). 37b. Adlar ve Sıfatlar boyını (638), boynuma (1583), boyun (444), dekin (1693), ķoyın40 (444), ķoynı (2582), ķoyun (935), odun41 (210), orın (1470), oyın (935), oynayıcaķ (7), oynayu (2323), oyun (1937), öyinde (1337), tosnayan42 (1672), uzunın (1526), yaban43 (2831).

38. +nci+, +inci+, +ünci+

beşinci (849), dördinci (846), ikinci (756), sekizinci (2929), üçünci (759). 39. +ñu+ ķarañu (757), ķarañulıġile44 (185).

(32)

40. +ra+, +re+

içre (164), śoñra (100),

ŧaşra (1046), ŧaşıra (4613).

41. +raħ+, +reg+, +rek+

dünlerek (1727), gecirek (969), ħastaraħ (2627), ħūbıraħ ol- (5240), ķarañuraħ (1914), kişirek (252), mevzūnrek (2293), śarpraħ (2808), sehlrek (350), tizrek (788), yigirek (307), yigregin (38). 42. +sı+ ayruħsı (2779).

43. +śız+, +siz+, +suz+, +śuz, +süz+

añsuzda (514), apañsuzın (2036), belürsüz (2807), beynisüz (2442), bilisüz (753), bilisüzligüñ (2805), bilüsüze (2477), çāresüzler (2270), dıñsuzın (2183), dikensüz (1851), edebsüzlik (2099), geñsüzin (2708), gözsüzvenin (166), ı[ś]śızlıġa45 (2482), ıśśuz (4921), ipsüz (2421), issüz (902), ķolaysuz (642), minnetsüzin (2437), öksüz (1662), ser-māyesiz (5565) śusuz (2684), yaraħsuzınuñ (2831).

(33)

44. +suħ+ baġarsuħlarum (2739), ŧañsuħlara (1002). 45. +sul+ yoħsulları (856). 46. +sa+, +(i-)se+ kimse (1338), nesne (3000), yoħsa (3091). 47. +saķ+ śarmusaķ (4599). 48. +ş+, +uş+ oħşayudur46 (1779), yoķuş (2487). 49. +şer+ ikişer (4479). 50. +t+, +id+, +it+, +üd+, +üt+ altındadır (813), ķanatlar47 (3021), ögüdümi (317), ögüt48 (303), üstinde (781), yigide (785), yigit (549).

(34)

51. +z+, +iz+, +uz+, +üz+ 51a. aġız (3019), boynuz (4542), dizine49(4812), gögüz (3636), göz (74). 51b. beñzer (199), deñizleri50 (821), yaluñuz (302).

1.1.2. Addan Eylem Yapma Ekleri

1. +a-, +e- beñzer (199), bezetdi (1469), bizer (2793), boşanur (871), budaġında (28), çaldıraya (1933), deñeyelüm (2513), dilerdi (53), düner (1981), ķınaya51 (2693), oynayıcaķ (7), śınadı52 (463 (2), sıvardı53 (2227), ŧonanup (963), tosnayan (1672), uġradı (482), ulaşmamış (18).

2. +ad-, +ed-, +et-

boyadur (4), düzedür (60), düzetdi (31), gözedür (175), gözetmeye (223), ŧonadurlar (1352).

(35)

3. +al-, +el- buñalsılıġ (2841), düzeltmek (95), kündeldügi (5053), ŧopalan (2480). 4. +an-, +en-

boyanur „ulaş-‟ (322), yönenmegil (214).

5. +ar- 5a. aġarmaġa54 (2408), ķarardı55 (1027), śararmış (638). 5b. başarmadı (463), ķabardı56 (2588), yalvaru57 (704). 6. +aş- yanaşur (2879).

7. +da-, +de-, +te-

aldanur (230), gümürdenü (2299), isteñ (197), keykirdemek (2182), ķımıldamadı (4667), ŧodıldayu (2297), ŧorıldayu (2297), ündegil (116), yaldanur (230), yiltenmegil (698). 8. +dür- elikdürevenin (469).

(36)

9. +ġır-, +gür-, +ķır- bögürür idi < *bö „yansıma‟ (2458), çaġırur (1120), çıġırdı < çī „yansıma‟ (882), hayķırdı (2753), ķıġırur < kī „yansıma‟ + kır- (862). 10. +ı-, +i-, +u- aġrıdısarvan (1815), çüriye (1911), doħındı (2518), düridi (2856), ķurıyası (2386), oķıyup (716), oķudı (417), śaġıncumı (2255), śaķın (266), ŧaşıdup (1674), ŧoķıya (2478). 11. +ıġ-, +ıħ-, +ik- gözikmez olur (850), ķanıħmış idi (1889), ŧarıħmaya (37), ŧazıġan58 (2911). 12. +irge- esirgeyüp (1370). 13. +l-, +il-, +ül- dirilden59 (17), gönil- (772), gönüldi (1670). 14. +la-, +le- aġladı (395), atlanadı (383), baġışlaya (373), başladı (350),

(37)

beglenmedüm (1705), bisler (40), çabaladum (2489), derlemiş (873), ekledi (1648), esenleyübenin (2077), gizler (39), gözledi (471), ırladı (1229), iñiler (638), işleye (172), izledi (471), ķatlandılar (915), ķonuķlaya (1062), muştıladılar (402), oranlayuban (1957), oŧlayıcaķ (319), ötelerdi (2597), şişleye (2177), ŧaġladuñ (538), ŧañlaġıl (70), teferrücleyü (3059) yuħlar (1138). 15. +n- yavınan (29), yörenesin (1257). 16. +r- belürür (321), delirdür (1139), delüre (1275). 17. +ra-, +re- didremek (1934), ditrer (6), ķımradımayalar (2475), ŧoġramasun (574),

yigrenür _{< *ig „hastalık‟ (867} (2)).

18. +śa-, +se-

(38)

19. +şa-

ķuşaħ < kur „kuşak‟ (790),

yumşaķ < *yum „*etli, toplu‟ (2492).

20. +t- (+d-), +ıd-

ıśıtma (2627), yavıtdı (1584),

śuçıdur (4440), yiyidür (4599).

1.1.3. Eylemden Ad Yapma Ekleri

1. -a, -e, (y)e

bere (2279), çevresin (155), ķoşa (110), öte (1081), soya (1491), yaķasın (497), yiyesüz (3768).

2. -aġ+, -aħ+, -aķ+, -eg+, -ek+

aşaġ (822), bıçaġile (2274), bıçaķ (1626), dırnaġa60 (2886), dirnegi (5325), dirnekde (4909), ivek (479), ķulaġuma (1287), ķulaħ61 (1134), oraħ (2756), sancaħ (1543), ŧudaġını (1793), turaħ (1938), yaraġın (931), yataġında (230).

(39)

3. -an+, -en+ 3a. düzen (41), ķalħanı62 (2581), oranumı63 (1825), śapan (1733),

ŧoġan „doğan kuşu‟ (869), ŧopalan (2480).

3b. -ġan ekindeki ön ses ġ‟sinin eriyip kaybolmasından oluĢmuĢ -an ekli örnekler: ķazanları < ķazġan (1084), ŧavşancıl64 _{< tabıĢkan (2881),} yalandur < yalġan (1127), Yaradan (1588). 4. -ar+, -er+ biñerlik (2112), ķaçar „hilekār‟ (2484), uçarda (2112).

5. -ası+, -esi+, -(y)esi+

giyesileri (842), uśanası (1276), yiyesileri (842). 6. -az+ boġazdan (2), boġazlandı (2113). 7. -ca+ burcalarsa65 (2838), śorıncam (3737). 8. -cü+ dilencü (4393).

(40)

9. -ç+ (-c+), -ıc+, -ıç+ gülinç (181), güvencine (1730), güvenç (268), ilenç (268), ķaķınç (2272), ķılıcı (151), ķılıç (180), ķılınç (181), śaġıncumı (2255). 10. -dacı+ oldacı (3191). 11. -duz+ ılduz (1868). 12. -eç+ güleçdür (4570).

13. -g+, -ġ+, -ħ+, -k+, -ķ+, -ıħ+, -ıķ+, -ig+, -uġ+, -uħ+, -uķ+, -üg+, -ük+

açuķ (152), artuġidi (388), ayruħlara (175), baġlu (133), biligin „saç örgüsü‟ < böl- (1583), bölügin (1778), buçuġın (2376), budaħ (350), buyruġınsuz (2), çürük (367), delük (1484), dilegi (433), emek (681), göynügüm (2022), göynüklü (1191), ıraġ (2369), ışıħum (2558), ķaraķ (2852), ķonuķ (990), otlaġ (4356), ögüt (303),

(41)

śaġıncumı (2255), sınıħlu (1648), ŧanışıħları (2504),

ŧanuķlıķ (74), uyanıķlıķ (205).

14. -ġa+, -ge+, -ķa+

arġa (3324) bilgesi (1453), gölgesin66 (1363), ķoyķasın (2375), śoyķasın (2375), tamġası (2532).

Ek bazı örneklerde ön ses ġ‟sini yitirmiĢtir:

ķısacuķ ( < ķısġa) (1831), yumurda ( < yumurtġa) (1726).

15. -ġın, -gin+, -ġun+, -gün+, -ħun+

baśħun (2606), dirgüne (5310), dizginin67 (899), düzgünin (2418), ķızġını (3539), ķızġun (71), ŧutħunları (2821).

16. -gi+, -ġu+, -gü+, -ħu+, -kü+

bilgilü (434), içküye (1325), ķayġudan (993), önegüligi (2661), sevgülü (142), uyħusı < uyuħu (955), yarġuya (2764). 17. -ġuç+ aldaġuç (4378). 18. -ı+, -i+, -u+, -ü+ aślıdur (2363), ayrudur (1226),

(42)

bilisüz (753), busıya (1634), cıvusı (2755), dikilü (2595), diri < tir-ig (1597), egriye (57), ķayu (2393), ķoķıya (184), ķorħıyı (1918), ķorķuya (184), küsü (1916) ölü (398), örtüsin (1187), puśuda (3022), śaçu (437), śanuma (1823), ŧolu (108), umu (77), urlu (2532), yapulu (1943), yazlu (2043), yazu (2941).

19. –ıcı+, -ici+, -ucı+, -üci+, -(y)ici+

baśħun idici (2608), diyici (2902), dutucı (188), gülüci (2908), ķapucı (1465), oñarıcı (815), öldürücidür (1804), yapucı (1339), yırtıcı (231). 20. -ım+, -im+, -üm+ adım (2), büküm (1496), didim (5), dügüm (1197), ıldırım (2596), içim (2804), ölüm (272), örümcek (24), segirdim (916), sökümi (2742), ŧadım (3), yarım (2596) yudım (2). 21. -(ı)n+, -(i)n+, -ün+, -un+

burnını < bur- „kok-‟ (1989), degin (111),

dögün (1498), dügün68

(43)

egnine69 (1034), ekinliginden (1826), gelincük (189), ķarnın70 (2747), śatun (3078) śıġınuñ71 (2556), tütünüm (4735), üründi < ür-/ör-: yüksel-‟ (2652), yaķın (129). 22. -ıñ+ yalıñ72 „alev‟ (2838). 23. -ken+ yelken (3023), yilkeni (2965). 24. -l+, -ıl+ dükelinden (824), ķızıl73 (66). 25. -mur+, -mür+ kömür74 (2024), yaġmurlayın (2734). 26. -ma+, -me+ degme „herhangi‟ (320), ıśıtma (2627), ķıyma (1274), sürme (138). 27. -maç+ soymaç (3387)

28. -maġ+, -maħ+, -maķ+, -mek+

(44)

ırmaħlayın75 (447), oķımaķ (307), uçmaġa „cennet‟ (2262), yazmaķ (307). 29. -miş+ yemiş (61), yimişlü (1991). 30. -man+, -men+ degirmen (4371), ŧuman (2250), yalmanı (2596). yaman76 (1212). 31. -ma-z+ olmaz (3134), olur olmazuñ (1988), yaramazıduġum (5688). 32. -p+ çöpi77 (2706), śarp78 (815), ŧop79 „bütün‟ (2599). 33. -r+, -(ı)r+, -ur+, -ür+ aġır80 (699), aġrıdısarvan (1815), çadırlarda (917), geyür (1266) ķatır (5288), olur olmazuñ (1988), śıġır81 (2110), yarar (221). 34. -saġ+ ķurśaġında82 < ķoġ+ur- (3409), ŧutsaġ (2778).

(45)

35. -se+ eñsesine83 (2409). 36. -sı+, -si+ buñalsılıġ (2841), tepsi84 (1485). 37. -ş+, -ış+, -iş+, -uş+, -üş+ 37a. alķış85 (998), biliş (180), çalışda (2552), iniş (2487), ķarış “beddua” (5231), kiriş < ker- „ger-‟ (2886), konuşı „yerleşilen yer‟ (1337),

öküş (335), saġışladı (1268), savaş (940), ŧuŧaş (2814), urışdan (2730), yañlış (1905), yavaş86 (1672).

37b. KılıĢ adlarından kalıplaĢma yoluyla kalıcı adlara dönüĢmüĢ örnekler:

baķışı (878), oturuşı (1009), ŧuruşı (1009), yüriyişi (2221). 38. -t+ (-d+), -id, -üd, -it, -üt bulıda (157), bulıtda (1511), geçüdin (5302), kilitlü87 (456), oñat (2086), sögüt88 (1934), śuvat (4356). 39. -z+, -uz+ duzaġa (2261), ķopuz89 (503),

(46)

ŧuzaħ < tu-z „ağ‟ (1130), yavuz90 (716).

1.1.4. Eylemden Eylem Yapma Ekleri

1. -a-, -e- düzendi „süslendi‟ (1631), göyner idi (565), ķaynatdı (1204), oñat (2086), önegüligi (2661), ŧolaşmış idi (493). 2. -ala- ķaħaladılar (4497), ķanı śaçalanu (3959), ķovalardı (4533). 3. -ar-, -er- burtarup (2614), çıķarıcaķ (472), gider (263), ķızardı (1966), ķoparmışdı (150), oñara (694).

4. -d-, -t-, -(ı)d-, -(i)d-, -ıt-, -it-, -ud-, -ut-, -üt-

aķıdur idi (2485), aķıtma (1617), añladur (631), aħdarmaġ (4299), bezetdi (1469), dürütdi (19), eydür (722), eyidüñ (2318), eyitgil (754), ıśladu (873), incidür (2682), ķaynatdı (1204), ķorħudı (901), ķurutdı (1239), ögretmegil (275), soyladayım (2243), ŧaġıd (814), ŧaşıdup (1674), ŧurutdı (19), tüzütdi (1655), uġratdı (888), unutmaya (209),

yanıdam „cezayı karşıla-‟ (2670),

(47)

yazudur (553).

5. -der-, -ter-

döndermeyiser (2576), gönderdi (1027),

göstere < kör-ter- (849).

6. -dır-, -dur-, -dür-, -tir-, -tur-, -tür-

aġdurdı (436), atlanduran (2840), bindürdi (1009), dirişdürdi (676), dütüzdürüñüz (532), getirdüñ (2998), getüresin (781), göndüre (2148), ıldırım (2596), ıldurdıdı91 „parla-‟ < yaldur- (1666), irişdürdi (628), işitdüresin (1468), ķaldurup (1562), ķavışdura (2961), ķonduralum (907), oturur (651), śavuşdurmadı (2889), ŧutuşdurdı (1204), uyandurdı (2360), üşendüre (252), yandurur (314). 7. -ed-, -(e)t- iledür (168), iletdi (1436), iltem (1069). 8. -g-, -ġ-, -ħ-, -k-, -ķ-, -ük- büger92 (799), çökdi (2595), irküp (294), ķalħıcaķ (1326), ķorħuban (26), saġışladı (1268), sürükdi (4098), yaķdı (1135). 9. -gür-

(48)

irgüredüm (582). 10. -ħun- uçħunur (2426). 11. -ı-, -i- ķaħı (1522), ķaķıyup (275), sürinen (29).

12. -l-, -(ı)l-, -il-, -ul-, -ül-, -(y)il-

açıldı (430), aśludı (483), büküldi (564), derilürse (2475), dikilü (2595), diyilmez (8), dögüldi (2527), ırılmadı (330), içildi (2122), ķocalıcaġaz (312), oñulmaġa (239), süzülmişdi (1609), şeşilür (1197), ŧutuldı (1444), urlu (2532), üzülmeye (2054), yalıñ (2838) yañıldum (187), yapulu (1943), yazlu (2043), yuvnılıcaķ (700).

13. -ma-, -me-, -mi-

açılmasun (1916), başarmadı (463), degirmidük (1043), dimesün (3), eslemedi (1114), ķarmaġıl (2658), ögretmegil (275), ŧurışımaz (1980), yügürmez (2980).

(49)

14. -n-, -(ı)n-, -in-, -un-, -(ü)n- aldanur (230), arnuġ (2867), beglenmedüm (1705), bilinsün (354), bulunınca (2827), depünüp (2745), doķınurdı (2528), dögündi (2481), dükendi (588), göynüp (639), gülümsündi (1884), içindi (841), istenür (940),

ķaranur idi < ķarġa- (2460),

ķavzanur (141), ķılınç (181), ķolaylanur (2879), ögrendi (409), śaġıncumı (2255), söylendi (140), ŧoyındıdı (2113), urına (1716), urundı (2481), yayındı (1438), yindi (433), yolın (100), zarıncınduġın (4160). 15. -ñ- ayañu (2689). 16. -r-, -(ı)r-, -(i)r-, -(u)r-, -(ü)r- aşurdı (2452), ayırdı (1183), ayrulıġ (708), baturur (60), bişirürler (850), bitürür (60), çevresine (1557), çevür (1532), degirmidük (1043), degürür (1683), egirdürüz (909), egriye (57), geçüre (412), irürürler (796), ķaçurur (26), ötür (91), segirdürüz (909), suvarmışdı (5513), şaşururdı (2755), şişirür (24),