TARİHTE TÜRK-AMERİKAN MÜNASEBETLERİ *

TARIHTE TÜRK-AMER~ KAN MÜNASEBETLER ~~ *

Dr. ORHAN F. KOPRÜLÜ Türk Tarih Kurumu Asil Cyesi

Konumuza girmeden önce bir hususu çok k~sa olarak burada belirtmek isterim. Böyle bir konferansta hemen hemen ikiyüz y~la yakla~an Türk-Amerikan münasebetlerinin bütününü bir konu~maya s~~d~ rman~ n imkâns~zl~~~~ kar~~s~ nda, bugünkü konu~mamda bu münasebetlerin XIX. yüzy~ldaki k~sm~ na a~~ rl~ k verece~imi, esasen daha sonraki münasebetler hakk~ nda son y~llarda memleketimizde de bir tak~m çal~~malar yap~ld~~~ n~~ hat~ rlatmak isterim.

XVIII. yüzy~l~ n sonlar~na do~ru Yeni Dünya'da, 1783' te yap~lan Versailles Andla~mas~~ ile Amerika Birle~ik Cumhuriyeti, tarih sahnesine ç~ karken, Osmanl~~ Imparatorlu~u çoktand~ r gerileme devrine girmi~~ bulunuyordu.

Amerikan Kongresi'nin, 7 May~s ~~ 784'te Benjamin Franklin, Thomas Jefferson ve John Adams'~, ticaret ve dostluk andla~malar~~ yapmak üzere görevlendirdi~i memleketler aras~ nda Osmanl~~ Imparatorlu~u da vard~. Bu da Amerikan tüccarlar~ n~~ yakalayan veya taciz eden Cezayir korsanlar~ n~ n Osmanl~~ padi~ah~ mn tabii olarak kabul edilmesinden ileri geliyordu. Zira Amerika'n~n

Ingiltere

ile sulh andla~mas~~ imzalamas~ ndan sonra, Amerikan gemileri, Akdeniz'de art~ k Ingiliz bayra~~n~ n himayesinden mahrum kalm~~lard~. Ancak sonradan Adams ve Jefferson Bâb~âli ile andla~ma yapmak fikrinden vazgeçtiler °.

Osmanl~~ Devleti ile bir dostluk andla~mas~~ yapmak üzere ikinci te~ebbüs, Amerika'n~ n Londra ortaelçisi Rufus King'den geldi. Osmanl~~ Devleti ile bir ticaret ve dostluk andla~mas~ n~ n, Amerika'ya bir tak~ m faydalar sa~layaca~~ na King'i ikna edenler, Londra'daki Osmanl~~ Büyükelçisi

Ismail

Ferruh Efendi ile Do~u'da uzun bir süre oturmu~~ olan * Bu makale 1985-1986 y~l~~ Atatürk Konferanslar~~ dizisi içinde ii Nisan ~~ 986'da Tarih Kurumu konferans salonunda yapt~~~m konu~mam~n bir az geni~letilmesi ve arkas~na ilâve bir bibliyografya eklenmesiyle meydana gelmi~tir.

~~ Walter Livingston Wright, Amerikan Relations with Turkey to 1831 (bas~lmam~~~ doktora tezi), Princeton University 1928, S. 9.

928 ORHAN KOPRÜLC

Peter Abbott ad~ndaki bir Ingiliz tüccar~~ idi. Arkada~~m Prof. Ercümend Kuran ise, Avrupa'da Osmanl~~ ikamet Elfiliklerinin Kurulu~u (Ankara 1968 S. 37) adl~~ cidden iyi haz~rlanm~~~ etüdünde bunun tamamen aksini ileri sürdü~ü gibi, Rufus King'in ad~n~~ da söylemeksizin, te~ebbüsün Amerika'n~n Londra elçisinden geldi~ini yazar ki kanaatimizce bu do~ru de~ildir. Zira yukar~da adlar~~ geçen iki ki~iden ald~~~~ ilhamla, Amerika Cumhurba~kan~~ Adams'a, Osmanl~~ Imparatorlu~u ile ticari münasebetlere giri~ilmesini tavsiye eden kimse Amerika'n~n Londra sef~ri Rufus King'dir. Onun, bu tavsiyesini dikkate alan Adams, Lizbon'daki Amerikan ortaelçisi William Laughton Smith'i Istanbul'a giderek bir ticaret ve dostluk andla~mas~~ yapmaya memur etti. Jefferson grubunun muhalefetine ra~men, senato da az bir farkla bunu kabul ederek, bu görevi ii ~ubat ~~ 799'da onaylad~~ 2. Fakat

Amerikan D~~i~leri Bakan~~ Pickering, cumhurba~kan~ na, bu s~rada Osmanl~~ Devleti'nin bir yandan Fransa ile harp halinde bulunmas~n~, di~er yandan Balkanlarda Pazvanto~lu isyan~~ ile me~gul olmas~n~~ ileri sürerek, Istanbul'da yap~lacak bir te~ebbüse taraftar olmad~~~n~~ söylemi~ti. Adams, görü~ünü de~i~tirmemekle beraber Smith'e de Istanbul'a gitmesi hususunda bir talimat vermedi. 1800 y~l~~ sonlar~nda da Smith Lizbon'dan Madrid'e tayin edildi.

Adams idaresi Istanbul'a gönderilecek bir elçi hususunda henüz bir karara varmadan, albay William Bainbridge kumandas~ndaki "George Washington" Akdeniz'e giren ilk Amerikan harp gemisi olmu~~ ve Trablus Day~'s~n~n tavsiyesi üzerine Istanbul'a do~ru yola ç~km~~t~~ 3.

Bir Amerikan gemisinin 9 Kas~m ~~ 800'de Istanbul liman~na giri~i, o s~ ralarda burada bulunan Ingiliz seyyah~~ Edward Daniel Clarke taraf~ndan gayet canl~~ bir ~ekilde ~öyle anlat~l~r:

Bir Amerikan firkateyninin, bu ilk geli~i, Istanbul'da yaln~z Türkler aras~ nda de~il, buradaki bütün kordiplomatikte de büyük bir heyecana sebep oldu. Bir Amerikan f~rkateyninin limana demirledi~i haberi hükümete eri~ince, Türkler, bu memleketin nerede bulundu~unu ve kimin bayra~~n~~ selümlad~klarm~~ anlamakta âciz kald~lar. Bu hususun halli ve gelen yabanc~n~n nas~l kabul edilece~i meselesi büyük bir zaman kayb~na sebep oldu. Bu arada biz [Clarke] gemiye giderek kaptan~~ ziyaret ettik. Onunla oturdu~umuz s~rada Türk hükümetinden bir haberci gelerek, Amerika'n~n Yeni Dünya'da olup olmad~~~n~~ sordu? Müspet cevap almas~~

2 The Life and Correspondence of Rufus King, Newyork 1894-19oo e. II s. 463.

3 Thomas Harris, The LifC and Services of Commoder William Bainbridge (Philadelphia ~~ 837, s.

TÜRK-AMERIKAN MÜNASEBETLERI ₉₂₉ üzerine de kaptana ho~~ geldiniz diyerek, burada büyük bir samimiyet ve hürmet görece~ini kendisine bildirdi 4.

Amerikal~~ Thomas Harris'in ayr~ca belirtti~ine göre, bu haberci beraberinde sulh ni~ânesi olarak bir kuzu ile ho~geldin mânas~ na gelen bir buket de çicek getirmi~ti 5.

Amerikan gemisinin limana giri~inden birkaç gün sonra, donanman~n ba~~ nda Istanbul'a dönen Kapudân Pa~a'n~n gemisini, "George Washing-ton"un top at~~~ yla selam~, Bo~az'dan gelen âni bir bora sebebiyle kar~~l~k görmemi~ti. Ertesi gün Kapudân-~~ Derya Küçük Hüseyin Pa~a, Amerikan gemisinin selâm~ na mukabele ederek, Bainbridge'den özür dilemi~~ ve albay~~ kendi kona~~na davet etmi~ti. Bainbridge, Kapudân Pa~a'n~n büyük nüfuzunu gözönünde tutarak, bu teklifi derhal kabul etmi~ti. 23 Aral~k günü iki taraf aras~nda yap~lan bir konu~mada, Küçük Hüseyin Pa~a iki devlet aras~nda bir andla~ma yapmaya haz~r oldu~unu ve bir az yukar~da ad~~ geçen Lizbon ortaelçisi Smith, böyle bir andla~ma yapmak için Türkiye'ye geldi~i takdirde, onu, imparatorluk dahilinde himaye de edece~ini bildiren bir mektubu, Smith'e teslim edilmek üzere Bainbridg'e vermi~ti. Bainbridge, yapt~~~~ konu~ma sonunda mevcut havan~ n iki taraf aras~nda yap~labilecek bir andla~maya uygun oldu~unu görmü~, ancak kendisine bu hususta bir talimat verilmedi~ini Kapudân Pa~a'ya bildirmi~ti.

Albay Bainbridge, 7 hafta kald~~~~ Istanbul'dan 30 Aral~ k ~~ 800'de ayr~lm~~t~~ 6. öyle anla~~l~yor ki yukar~da da temas etti~imiz gibi, Smith'in misyonu, Amerika'n~ n kendi iç meseleleri yüzünden tatbik mevkiine konulamam~~t~.

Bununla birlikte bir ticaret andla~mas~n~n yap~lamamas~na ra~men Amerikan tüccarlar~ n~n, Amerikan bayra~~~ ta~~yan gemileriyle Türk limanlar~na gelmeye ba~lad~klar~n~~ görüyoruz. Kay~tlara göre, ilk Amerikan ticaret gemisi 1797'de Izmir'e gelmi~ti. XIX. yüzy~la girerken Ba~kan Jefferson, ortada bir andla~ma bulunmamas~na ra~men William Stewart'~~ 8o2'de Izmir'e konsolos olarak tayin etmi~, bunun, ayn~~ y~l~n 4 May~s~nda senato taraf~ndan onaylanmas~~ üzerine Stewart, 1803 Nisan~nda Izmir'e varm~~t~. Izmir'deki bu ilk Amerikan konsolusu, Amerika'ya gönderdi~i 25 Nisan tarihli raporunda, Osmanl~~ Devleti ile bir ticaret andla~mas~~ yap~lmas~n~~ tavsiye etti~i gibi, Izmir'e geli~inden önceki 2 y~l zarf~nda bu 4 Edward Daniel Clarke, Travels in Varions Countries of Europe, Asia and Africa (4. bask~, Newyork 1814) Part the second, section 1, sayfa 36.

Thomas Harris, ayin eser, 47.

6 Daniel Clarke, ayn~~ eser, göst. yer.

93o _{ORHAN KOPRÜLÜ}

liman~~ 3 Amerikan gemisinin ziyaret etti~ini bildiriyordu. Ancak, Osmanl~~ Devletinin bu tayini tammamas~~ üzerine 1803 Kas~ m~nda Izmir'den ayr~lmak mecburiyetinde kalan Stewart Izmir'de oturan, Danimarka ve Isveç Ba~konsoloslu~u görevini sürdüren bir Ingilizi kendi yerine vekil olarak b~ rakm~~, o da bu vazifesini ölümüne kadar sürdürmü~tü 7.

1804 Aral~ k ay~ ndan itibaren Amerika'n~n Osmanl~~ Devleti ile münasebetlerinin h~zla artmaya ba~lad~~~~ görülmektedir. Amerika'n~ n Türkiye'den sat~ n ald~~~~ mallar aras~ nda pamuk, yün, zamk~~ Arabi, sünger, Türk halisi gibi ~eyler bulunuyor ama en büyük yeri afyon al~yordu. ~~ 8o8'de Amerika, Baltimorelu Sloane'~~ Izmir'e konsolos olarak gönderdi ise de, Osmanl~~ hükümeti birincisi gibi bunu da tan~mad~. Böylece Amerika, Osmanl~~ Devleti ile ticaretini yine Ingiliz konsolosu arac~l~~~yla yürütmek zorunda kald~. Amerika, bu arac~l~~~~ dolay~s~yla Izmir'deki Ingiliz konsolosuna 1799'dan 1811'e kadar 65.500 dolar konsolosluk masraf~~ ödemi~ti 8. 18 ~~ ~~ y~l~~ A~ustosunda Izmir'e gelen Philadelphial~~ tüccar David Ofiley, Amerikan ticaretinde gümrük resminin art~~~ ndan Ingiliz tüccarlar~n~~ mesul göstermeye çal~~ t~~ ise de bir netice alamay~nca, Istanbul'a gidip derdini padi~aha anlatm~~~ ve ~ahsi bir anla~ma yaparak Amerikan tüccarlar~ n~n Avusturya gibi % 2 tarif ve ilaveten % 15 gümrük resmi ödemelerini sa~lam~~t~. Bu, hem gelecek hem de gidecek e~yaya ayn~~ ~ekilde uygulanacakt~~ 9. David Offley ~~ 8 ~~ 6'da ise, Izmir'de yeni Kapudan-~~ Derya Hüsrev Pa~a ile dostluk kurarak, Amerika'dan resmi bir talep olmamas~na ra~men, pa~adan, Amerikan konsolosu olarak tan~ nmak imtiyaz~n~~ kopard~~

K~sa bir müddet sonra Baltimore'daki bir firma M. J. Jaussand adl~~ bir temsilcisini, Osmanl~~ resmi makamlanyla müzakerelerde bulunmas~~ için, ~~ _{817 ilkbahar~ nda Istanbul'a gönderdi. Bu zat'~ n Frans~z sefarethanesinde,} Osmanl~~ Devleti'nin baz~~ ileri gelenleriyle, bir ticaret andla~mas~~ hususunda yapt~~~~ görü~mede, kendisine, Osmanl~~ Devleti'yle do~rudan do~ruya gizli müzâkerelere girmesi tavsiye edildi. O da, bu durumu Amerikan D~~i~leri Bakan~~ John Quincy Adams'a bildirdiyse de yine müspet bir netice ç~ kmad~~ H .

Dr. Walter L. Wright, American Relations... S. 45 v.d.

Samuel Eliot Morison, Forcing the Da~danelles in 181o, New England Quarterb,, April 1928, cilt 1, S. 213 v.d.

9 S. E. Morison, Ayn~~ makale, S. 216. 10 Dr. Wright, American Relations, s. 64 v.d. 11 Dr. Wright, Ayni Eser, s. 79-81.

TÜRK-AMERIKAN MÜNASEBETLERT ₉₃₁ Iki devlet aras~ nda resmi görü~meler ancak, 182o'de ba~layabildi. Quincy Adams, Luther Bradish isminde Newyorklu bir avukat~~ iki pasaportla gizli bir soru~turucu olarak Istanbul'a yollad~.

Istanbul'da Reisülküttâbla yapt~~~~ konu~malardan, kendisine verilen gizli vazifenin, buraya gelmeden önce, ilgililerce ö~renildi~ini anlayan Bradish, 2o Aral~ k 182o'de Amerikan D~~i~leri Bakan~na yazd~~~~ yaz~da,

kendisine verilen talimat~n tamam~yla geçersiz oldu~unu bildirerek, yap~lmas~~ dü~ünülen andla~man~n Amerika'ya a~a~~~ yukar~~ 50 bin dolara malolaca~~n~~ bildirmi~ti 12 ~~ 823'te Quincy Adams, bir adam~n~~ Kapudan-~~ Derya Hüsrev Pa~a ile görü~mek için gönderdi. Hüsrev Pa~a, bu zata, 1824 Aral~k ay~nda Akdeniz'deki Amerikan filosu kumandan~n~n, kendisiyle gizlice temasa geçmesini, bir andla~ma için ileri sürülecek Amerikan tekliflerini, kendisinin padi~aha sunaca~~m onun da, Amerikan sefirinin Istanbul'a gelip hükümetle müzakerelerde bulunmas~n~ n faydal~~ olup olmayaca~~na karar verece~ini gelen temsilciye söyledi 13.

Quincy Adams'~n ticari temsilci olarak tayin etti~i David Offley, 27 ~_{ubat 1824 tarihli mektubunda, yap~lacak bir andla~ma ile Amerika'n~n} sa~layabilece~i faydalardan söz ederken, Osmanl~~ Devleti ile gizli müzakerelerde bulunulmas~m tavsiye ediyordu 14.

Amerika D~~i~leri Bakan~, komodor John Rodgers'e 1825'te Osmanl~~ Devleti ile yap~lacak ticaret andla~mas~~ hususunda gerekli talimat~~ verirken, Hüsrev Pa~a tarafindan kabul edilen hususlara ilave olarak, Amerika'ya ait ticaret gemilerinin Karadeniz'de de faaliyette bulunmalar~ n~~ sa~lamas~n~~ istiyordu. 1825 Eylülünde Adams'~n yerine D~~i~leri Bakanl~~~ na getirilen Henry Clay de, Rogers'a ayn~~ hususlar~~ tekrarlamakla birlikte, ayr~ca çe~itli limanlara konsolos tayini meselesini de yap~lacak andla~maya ilave etmesini istiyordu. Rogers, gecikti~i için, ancak 1826 Temmuzunda Hüsrev Pa~a ile temas kurabildi ve kendisine verilen talimat~~ ba~ar~~ ile yerine getirdi. Fakat Kapudân Pa~a, kendisine, Istanbul'da cereyan etmekte olan olaylar dolay~s~yla bu i~in zaman alaca~~n~~ söylemi~~ bunun üzerine bir süre bekleyen Rogers, bir netice alamadan 1827 May~s~nda Amerika'ya dönmü~, i~in takibini David Offley'e b~rakm~~t~.

Ayn~~ y~l~n 20 Ekiminde Osmanl~~ donanmas~n~n Navarin'de yok

edilmesi Osmanl~~ Devleti'ni yeni bir müttefik aramaya sevk etti. Hattâ, Türkiye, bu andla~mamn tedafiii ve taarruzi bir andla~ma olmas~ n~~ teklif

12 House Document, No. 250, S. 4-12. 13 Dr. Wright, Ayn~~ eser, S. 94-99.

932 ORHAN KOPRÜLÜ

etti. Kas~m 1 827'de Hüsrev Pa~a böyle bir andla~ma için müzâkerelere ba~lama zaman~n~ n geldi~ini Ofiley'e bildirdi. Fakat o, bu i~e selâhiyetli olmad~~~~ cevab~ n~~ verdi. Bunun üzerine Bab~ali, ~ubat 1828'de Offley'e gönderdi~i bir yaz~~ ile Amerika ad~na yollanacak bir müzakereciyi Istanbul'a davet etti. Amerika Cumhurba~kan~~ da 21 Temmuz 1828'de

gönderdi~i talimâtta, Offley ile Amerikan Akdeniz filosu kumandan~~ William Crane'i, Osmanl~~ Devleti ile en imtiyazl~~ millete tan~d~~~~ haklar seviyesinde bir ticaret andla~mas~~ yapmaya ve gemilerin Karadeniz'e de girme hakk~n~~ elde etmek üzere müzâkerelere memur etti.

Crane, Izmir'de beklerken Offley, ~~ 828 y~l~~ Aral~ k ay~ nda müzakerelerde bulunmak üzere Istanbul'a gitti. Onun Reisülküttâb ile yapt~~~~ müzakereler aylarca devam etti. Osmanl~~ Devleti'nin ileri sürdü~ü, en imtiyazl~~ milletten sadece yüzde bir nisbetinde bir fark~~ bile, kendisine böyle bir ~ey söylenmedi~i ve Washington'un böyle bir teklife yana~maya haz~ r oldu~unu bilmedi~i için kabul etmedi. Reisülküttab~n, Navarin'de yok olan Türk donanmas~n~n Amerika taraf~ndan tekrar yerine konulabilece~i hususundaki teklifini ise, duymamazl~ktan geldi. Izmir'e dönen Offiey, Crane ile birlikte yazd~klar~~ 17 Mart 1829 tarihli mektupta, Cumhurba~kan~ na, talimat~~ dairesinde bir ticaret andla~mas~ n~n bu safhada henüz mümkün olmad~~~n~~ bildirdiler". Bu s~ralarda Amerika Cumhurba~kanl~~~na seçilen Andrew Jackson, 12 Eylül ~~ 829'da, Albay

James Biddle, David Offley ve Newyorklu bir tüccar olan Charles Rhind'~~ Osmanl~~ Devleti ile müzakerelerde bulunmaya memur etti".

Amerika'n~n yeni D~~i~leri Bakan~~ Martin van Buren de, yeni temsilcilere verdi~i talimâtta, Amerikan gemilerinin Karadeniz'e de ç~ kabilmeleri ~art~yla, Osmanl~~ Devleti'nin ileri sürdü~ü yüzde bir fark~~ da kabul edebileceklerini bildirdi. Ayr~ca tercüme hatalar~ndan ileri gelebilecek her türlü yanl~~~ anlamalara da meydan verilmemesini istedi. Gizlilik için al~nm~~~ bütün tedbirlere ra~men üç temsilci Izmir'e vard~klar~~ zaman durumun evvelden bilindi~ini ö~rendiler. Di~er iki temsilci Izmir'de kal~ rken Charles Rhind, Istanbul'a giderek Reisülküttâb ile uzun süren müzâkerelerden sonra, 8 ~ubat 183o'da Amerika'n~n istedi~i gibi bir ticaret andla~mas~n~ n tasla~~n~~ meydana getirdi ve Ba~kan'a gönderdi~i ~ o May~s 1830 tarihli mektubunda durumu kendisine bildirdi 17. Ancak Rhind,

15 House Document, No. 250, supp. S. 1-27. 16 Dr. Wright, American Relations... S. 161-163.

TÜRK-AMERIKAN MÜNASEBETLERI ₉₃₃ andla~mada yer alan, Osmanl~~ Devleti'ne, Amerika'da harp gemileri yapmas~ na izin veren, gizli maddeden Cumhurba~kan~ na bahsetmedi. Bu durumdan, sonradan haberdar olan iki temsilci de isteksiz olmalar~ na ra~men andla~ma tasla~~n~~ imzalad~lar 18. Senato, gizli maddeden haberdar olmayarak, yap~lan andla~may~~ tasdik etti. Osmanl~~ Devleti'nin, Amerika'ya tan~d~~~~ kapitülasyonlarla ilgili 4. madde sonraki y~llarda bir ihtilâf konusu olarak kalm~~t~ r 19.

Komodor David Porter, Istanbul'a Char0 d'Affairs tayin olunarak, tasdikli andla~malar~n teâtisine memur edildi. Porter, Istanbul'da, Osmanl~~ hükümeti taraf~ndan, daha sonra bir nevi zeyil (codicil) olarak ad~~ geçen ve ileride ortaya ç~kabilecek anla~mazl~klarda ba~~ vurulacak esas metnin Türkçe metin oldu~u hususunu bu codicil'de ayr~ca belirtmeye mecbur edildi 2°. David Porter, Istanbul'dan Newyork'taki bir dostuna yazd~~~~ ve sonradan 1835'te Newyork'ta 2 cilt halinde bas~lan Constantinople and its Environs in a Series of Letters adl~~ eserinde bu andla~malar~ n 5 Ekim 1831'de teati merasimini çok canl~~ ve ayr~ nt~l~~ bir ~ekilde anlat~r 2 '. Türkiye ile Amerika aras~ nda 45 y~l önce ba~layan te~ebbüsler böylece yar~m yüzy~la yak~n süren uzun müzâkerelerden sonra bir ticaret andla~mas~~ ile neticeleniyordu.

~_{uras~n~~ hemen belirtmek isteriz ki bir taraftan bu müzakereler devam} ederken, daha XIX. yüzy~l~ n, ikinci on y~l~n~n sonlar~nda Osmanl~~ Devleti ile Amerika aras~ ndaki ticaret hacmi ~~ milyon dolara eri~mi~ti. Bu hususta daha iyi bir fikir verebilmek için ~~ 8 ~~ 6'da 8, 1823'te 18, 1825'te 22, 1828'de 28, 183o'da ise 32 Amerikan gemisinin Izmir'e geldi~ini belirtmek isterim. Tabii bu hususta en büyük âmil yukar~da çe~itli defalar ad~~ geçen Offley'nin ~_{ahsi gayretiydi. Esasen bu y~llar zarfinda Izmir'e gelen 78 Amerikan ticaret} gemisinden 54 tanesi Offley'nin Amerika'daki firmas~~ olan Woodmas and Ofiley'e mal götüren gemilerdi. Offley daha ticaret andla~mas~~ imzalanmadan önce 1 828'de, "Delos" isimli Amerikan ticaret gemisinin Istanbul'a gitmesine müsaade ald~~~~ gibi iki y~l sonra da henüz ticaret andla~mas~n~ n onaylanmas~ ndan önce Amerikan gemilerinin Karadeniz'e ç~k~~lar~n~~ da sa~lam~~t~~ 22 183o'da Amerika'n~ n Osmanl~~ Imparatorlu~u'na

18 Dr. Wright American Relations. S. 192-206.

18 Gizli maddenin metni için bk. An American, Sketches Turkey in 1832 (Newyork 1833), s. 294-295-

2° Treaties and Other International Acts of the United States of America (n~r. David Hunter Miller), cilt III, s. 585.

21 Cilt 1, sayfa 51.

934 ORHAN KOPRÜLe

ihracat~~ 74.263 dolar olup, ba~l~ca kalemler de yünlü e~ya, rom, i~lenmi~~ tütün, barut, zahire ve mumdu. Ayn~~ y~l Amerika'n~n Türkiye'den ithal etti~i mallar ise 414.392 dolara var~p, önem s~ras~yla afyon, meyve, f~nd~k, gümü~, i~lenmemi~~ yün, deri, ~arap ve eski bak~rd~~ 23.

1832'de anla~man~ n tasdikinden sonra da arada çe~itli anla~mazl~klar ç~ km~~sa da Porter, Ekim 1832'de D~~i~leri Bakan~na yollad~~~~ raporda, çevresini iyi tan~d~~~ n~, bu bak~mdan anla~mazl~klar~~ kolayca çözebilece~ini bildiriyordu 24. Bu s~ ralarda Amerikan pamuklu kuma~lar~~ Osmanl~~ Imparatorlu~u dahilinde iyi bir pazar bulmu~tu. O kadar ki, bu kuma~lar~n yaln~z dükkanlarda de~il, i~portalarda da sat~ld~~~n~~ yabanc~~ seyyahlar aras~nda mesela Josiah Brewer de bize bildirmektedir 25. Amerika'n~n Istanbul'daki konsolos vekili John P. Brown 1834 ve 1838'de yollad~~~~ raporlar~ nda, Amerika'da i~lenmemi~~ yünden çok fazla gümrük al~ nd~~~~ için Istanbul'a gelen Amerikan gemilerinin yükleyecek mal bulamad~ klar~ndan ve Türk yününün, üçbe~~ y~l önce ad~~ geçmeyen yeni bir pazar olan Ingiltere'ye gitti~inden ~ikayet ediyordu 26.

1 862'de ise, Amerika ile Osmanl~~ Imparatorlu~u aras~nda yeni bir dostluk ve ticaret andla~mas~~ imzaland~. Burada, eski andla~mamn 1. maddesi olan "en imtiyazl~~ millet muamelesi" ibâresi aynen b~ rak~l~yor. 839'dan beri % 8 olarak geçerli olan ihraç gümrü~ü resminin, tedricen % ~~ _{'e kadar indirilece~i, ithal gümrü~ü resminin ise % ~~ olarak kalaca~~~} belirtiliyordu. Yine bu andla~ma, Osmanl~~ Devleti'nin silah ve cephane için koydu~u yasa~~~ da kabul ediyordu.

Osmanl~~ Devleti ile Amerika Birle~ik Devletleri aras~ndaki ithalat ve ihracat ile iki devlet aras~ndaki ticaret hacmini göstermek için Gordon Leland'~n yukar~da ad~~ geçen American Relations with Turkey 1830-1930 kitab~ ndan 1832 ile 1912 y~llar~~ aras~ndaki devreyi içine alan onar y~ll~k ras~lalarla tertip edilmi~~ olan tablo bu hususta yeterli bir fikir verecektir [Dolar olarak] 27.

23 _{Gordon Leland, American Relations With Turkey 1830-1930 (Philadelphia 1932) S. 49.} 24 _{Senate Documents, No. 200, S. 21 v.d.}

26 Josiah Brewer, A Residence at Constantinople in the rear 1827 (New Haven 1830) S. 73; bir de bk. Sketches of Turkey in 1831-1832 (Newyork 1833) S. 191.

26 Senate Documents, _{No. 200, S. 52-56, 79-80, 136 v.d.d.} 27 _{Gordon Leland, American Relations.... S. 46-47.}

TÜRK-AMERIKAN MÜNASEBETLERI 935 Y~l Osm.Imp.nun Amerika'dan ithalat~~ Osm.Imp.dan Amerika'ya yap~lan ihracât Ticaret hacmi 1832 64.722 923.629 988.351 1842 125.521 370.248 _495.769 1852 265.825 556.100 821.925 1862 _442.721 959.692 _{1.402.41 3} 1872 1.209.443 866.719 2.076.162 1882 1.829.166 3.315.647 5.144.813 1892 206.350 4.969.029 _{5. I 75.379} 1902 _774-552 8.895.740 9.670.292 1912 3.798.168 19.208.926 23.007.094

[Bu arada Amerika d~~~ ndaki 2. Amerikan Ticaret Odas~ n~ n ~~ 9 ~~ ~~ 'de Istanbul'da kuruldu~unu ve 1914'te 1. Dünya Harbi'nden önce üye say~s~n~ n 400'ü geçti~ini hat~ rlatmak isterim. "Bk. Gordon Leland, ad~~ geçen

eser, s. 155-157, v.s. Department of Commerce, Turkey Washington 1926, S. 192, 206 ve 224-226'dan naklen].

Yukar~daki rakamlardan Amerika ile Osmanl~~ Devleti aras~ ndaki ticaretin, küçük bir istisna hariç, devaml~~ olarak artt~~~~ ve bu art~~~ n Osmanl~~ Devleti lehine oldu~u aç~ kça görülmektedir. 187o'li y~llarda, Amerika'n~ n Osmanl~~ Imparatorlu~u'na yapt~~~~ ihracatta görülen büyük art~~, Osmanl~~ Devleti'nin ticaret andla~mas~ ndaki, Amerika'n~ n Türkiye'ye ate~li silahlar ve cephane sat~~~ n~~ men eden hükmü kald~rmas~ ndan ileri gelmektedir. Zira 1877 Türk-Rus Harbi'ne takaddüm eden devrede Osmanl~~ hükümeti ordusunu yeniden modern silahlarla donatmak için böyle bir karar~~ lüzumlu görmü~tü. Bu s~ ralarda Istanbul'da ya~ayan bir Amerikal~~ Henry Otis Dwight, Turkish Life in War Time (Newyork 1881) adl~~ eserinde daha 1877'de Osmanl~~ ordusunda 334 bin martini ve 39 bin winchester tüfe~i bulundu~unu, ayr~ca harp esnas~ nda da ~~ o° bin martini'nin daha Türkiye'ye geldi~ini yazmaktad~ r (bk. s. 8o, 84-85, 136, 161 ve 163). 1959 y~l~ nda Columbia Üniversitesi'nde ara~t~ r~c~~ ö~retim üyesi olarak çal~~ t~~~ m dönemde eniversite'nin kütüphanesi olan Butler Library'de 1877/1878 Harbine ait bir k~sm~~ da gazete küpürlerinden meydana gelen büyük bir dosya gördü~ümü de bu arada belirtmek isterim. Türk-Rus Harbi'nden sonraki y~llarda ise, Amerika'dan hiçbir silah ve

936 ORHAN KÖPROLe

cephane al~ nmad~~~ n~ , Amerika'dan sat~ n al~ nan madeni ya~lar~n da 20.948 dolar gibi önemsiz bir rakama dü~tü~ünü görüyoruz. Bunu kanaatimce, bir yandan Romanya'da yeni aç~lan petrol kuyulanyla di~er taraftan Batum'dan daha ucuz ve daha kolay sa~lanan gazya~~~ ile izah etmek gerekir. Samuel Cox'un, Türkiye'deki ortaelçili~inden bile haberdar olmayan ve tabiat~yle onun a~a~~da bahsedece~imiz kitab~ n~~ da görmeyen baz~~ tarihçiler II. Abdülhâmid devrinde Amerika ile dikkate de~er münasebetlerimiz olmad~~~ n~~ söylerlerse de XIX. yüzy~l~n son çeyre~inde Osmanl~~ Devleti'nin Amerika ile çe~itli alanlardaki münasebetleri epeyce geli~mi~ti. Ancak bu devreye geçmeden önce Amerika'n~n Osmanl~~ Imparatorlu~u dahilinde giri~ti~i misyoner faaliyetlerinden söz etmek isterim.

181o'da 3 kilisenin temsilcileri taraf~ ndan Massachussetts'de kurulan "American Board", ~~ 8 ~~ 8'deki y~ll~k toplant~s~nda Osmanl~~ Imparatorlu~u'-na bir heyet yollamay~~ kararla~t~rd~. 1819'da Kudüs'e gitmek üzere Amerika'dan ayr~lan Pliny Fish ve Levi Parsons ilk olarak Ocak 182o'de Izmir'e gelerek ne yap~labilece~ini tesbite çal~~t~lar 28. Bundan sonraki ~~ o y~lda Izmir, Beyrut ve Kudüs'te faaliyet gösterdiler. Bu arada Malta'da bir matbaa kurdular. Misyoner William Goodell, Istanbul'daki Ermeniler aras~ nda faaliyette bulunmak üzere 9 Haziran 1831 'de yâni, yeni ticaret andla~mas~n~~ teâti için gelen ilk Amerikan Charge d'Affair'i komador David Porter'dan az önce Istanbul'a gelmi~ti. Bundan sonraki 30 y~lda Goodell, yukar~da ad~~ geçen Otis Dwight, Dr. Eli Smith ve William G. Schauffier, Ermeni, Rum ve Yahudiler aras~nda misyoner faaliyetleri yürüterek birçok okullar kurdular. 1833 y~l~~ ba~lar~nda küçük bir grup Ermeni mühtedi de bunlar~ n yan~nda yer alm~~t~. Böylece 1836'da Evangelical Union (Protestanl~ k Birli~i) kuruldu~u gibi, Malta'daki matbaa da 1833'te Izmir'e nakledilmi~ti. 1835'te bu misyonerler Anadolu'da da faaliyette bulunmaya ba~lad~lar. 1839'da ise Cyrus Hamlin, Istanbul'daki Ermeniler aras~nda çal~~maya ba~lad~. 40 y~l Istanbul'da kalan bu zat daha sonra da Robert College'in ilk müdürü olmu~tu. Ingilizce tedrisat yapan Amerikan ilkokullar~~ Osmanl~~ Imparatorlu~u dahilinde daha 183o'lu y~llarda kurulmu~, daha sonraki y~llarda ise Ay~ ntab, Harput ve Beyrut'ta daha yüksek seviyedeki Amerikan okullar~~ faaliyete geçmi~ti. Istanbul'da Robert College 1863'te, mevcut high school'un geli~mesiyle de k~zlar için college 1871'de kurulmu~tu.

2 8 Bu hususta bk. Alvan Bond, Memoir of the Ret). Eliny Fish (Boston 1828) s. 97. Ayr~ca bk. Levi Barton, Daybreak in Turkey (Boston ~~ 9o8), S. 119 v.d.

TÜRK-AMERIKAN MÜNASEBETLERI ₉₃₇ Samuel Cox, 1886 y~l~nda, büyük bir k~sm~~ çe~itli okullarda olmak üzere, çal~~an kad~n ve erkek Amerikal~lar~n say~s~n~~ 254 ki~i olarak göstermekte bunlar~ n Türk tebaas~~ yard~mc~lar~n~n miktar~n~~ ise 1049 ki~i olarak tespit etmektedir. Cox'un bildirdi~ine göre, Imparatorluk dahilindeki high school ve college'lerin say~s~~ 35, yat~l~~ k~z okullar~n~n say~s~~ ise 27'dir. Daha a~a~~~ seviyedeki okullar~n miktar~~ 508 olup, çe~itli yerlerde ö~renim gören, ö~renci say~s~~ 25. ~~ 7 ~~ 'dir. Bunlardan ~~ 3.75o'si Türkiye'de, 6o75'i Suriye'de, 5 ~~ o6's~~ da M~s~r'da bulunmaktad~r 29. ~~ 859'dan itibaren

ise Amerikan doktorlar~~ Anadolu'da ilk olarak Sivas'ta faaliyet göstermeye ba~lam~~lard~. 1914'e kadar çe~itli yerlerde 9 hastahane ve ~~ o dispanser aç~lm~~~ olup hasta say~s~~ da 40 bin civar~nda idi 30.

Osmanl~~ Imparatorlu~u ile Amerika Birle~ik Devletleri aras~ nda XIX. yüzy~l~n ikinci yar~s~nda yer alan bu kültürel münasebetleri burada b~rakarak ~~ 83o'da yap~lan ticaret andla~mas~n~n, çok daha sonraki y~llarda ortaya ç~ kard~~~~ siyâsi problemlerden söz etmek isterim. Bu andla~man~n 4. maddesinin, Amerika Birle~ik Devletlerine verdi~i imtiyazlar~~ gösteren, Ingilizcesi elimizdedir 31. Türkçe metnin içinde yer ald~~~ n~~ kuvvetle tahmin

etti~im bir doktora tezini 32, bütün ara~t~rmalar~ma ra~men bulamad~~~m

için ne kadar bir fark bulundu~unu ~ahsen tesbit edemedim. Her ne kadar 1 857'de Amerikan Ba~konsolusu John P. Brown, iki metin aras~nda farkl~l~klar oldu~unu söylemi~se de ~~ 868'e kadar ciddi bir ihtilâf ç~kmam~~t~. Bu maddenin Ingilizce metnine göre, suç i~leyen Amerikan tebaas~, mahalli otoriteler taraf~ndan tevkif edilemez ve hapse anlamazlar, ancak Amerikan elçisi veya konsolusu tarafindan muhakeme edilebilir ve suçlar~na göre cezaland~r~l~rlard~~ 33.

~~ _{868'de Osmanl~~ hükümeti, iki Amerikally~~ bizim kanunlar~m~za göre,} suç i~ledikleri töhmetiyle, yakalay~p hapsetti. Bunun üzerine Amerikan elçisi 4. maddeyi ileri sürerek, Osmanl~~ hükümetinin böyle bir ~eye hakk~~ Olmad~~~ n~~ iddia etti. Türk hariciye nâz~r~~ ise, andla~ma= Türkçe metninde "Tevkif edilemezler" tabirinin bulunmad~~~n~~ söyleyerek, Porter'in kabul edip imzalad~~~~ bir nevi zeyilde, tereddüt halinde Türkçe

29 Bk. Samuel Cox, Diversions of a Diplomat in Turkey (Newyork 1887), s. 296. 30 Barton, Daybreak. s. 207-210.

31 Treaties and Diker International Acts of the United States of America (n~r. Miller) III, 542. 32 Fuad Ezgü Osmanl~~ imp. ile ABD. Aras~nda Iktisadi ve Kültürel Münasebetlerin Kurulu~u ve Geli~imi (bas~lmam~~~ doktora tezi) (Istanbul üniv. 1949).

938 ORHAN KÖPRÜLC

metin esast~r denilmesini iddias~na mesnet olarak gösterdi ". Amerika D~~i~leri Bakan~, kendi uzmanlar~na i~i incelettirdi~inde, hatân~ n ~ ngilizce metinde oldu~u görüldü. Cumhurba~kan~, i~i senatoya havale ederek oradan bir cevap istedi ise de bir netice ç~ kmad~. Aradan geçen y~llarda da iki devlet aras~nda bu husus münaka~a konusu olarak kald~. Amerika, ~_{ngilizce tercümenin yanl~~~ oldu~unu kabul etmekle birlikte 4. maddenin} manas~n~n, z~mnen de olsa, bir tutuklamaya müsait olmad~~~n~, bu bak~ mdan Osmanl~~ resmi makamlar~n~n bir Amerikan vatanda~~n~~ tevkif edemeyece~i görü~ünde ~srar etti. Uzun bir müddet mesele öylece kald~. Hattâ 189o'da Amerika, Osmanl~~ Devleti'ne, bir dostluk ni~ânesi olarak, muhakeme etmek hakk~ndan vazgeçebilece~ini söylemi~~ ise de Türk hariciye naz~ r~ n~n cezaland~rma hakk~ndan da vazgeçilmesini ileri sürmesi üzerine teklifini geri alm~~t~~ 35. Hem bu hususu bir az daha aç~kl~~a kavu~turmak, hem de Ermeni meselesini ba~ka bir aç~dan ele alabilmek için, gözlerinizi bir az geriye çevirmeye çal~~aca~~m. 186o'll y~llardan itibaren Osmanl~~ ~mparatorlu~u'ndan bir k~s~m Ermeni'nin, özellikle Amerika Berle~ik Devletleri'ne göç etmeye ba~lad~klar~n~~ görmekteyiz. Ancak bunlar~n baz~lar~~ orada Amerikan vatanda~l~~~n~~ kazand~ktan sonra tekrar Osmanl~~ imparatorlu~u'na dönerek, Amerikan vatanda~lar~na tan~nan haklardan yararlanmak yolunu aramaya ba~lad~lar. Bu husus, Osmanl~~ Devleti ile Amerika Birle~ik Devletleri aras~nda yeni bir anla~mazl~k konusu daha ortaya ç~karm~~~ oldu. 1869'da Türkiye'de kabul edilen bir kanuna göre, padi~ah~n müsaadesi olmadan hiçbir kimse Osmanl~~ vatanda~l~~~ndan ç~kmak hakk~na sahip de~ildi. Böylece, Amerikan vatanda~l~~~na geçen bir kimse Türkiye'ye dönü~ünde, Osmanl~~ vatanda~l~~~ndan ç~kmam~~~ say~lacak ve buna göre muamele görecekti. Amerikan tebal~~~na geçen Ermenilerin, tekrar Türkiye'ye dönmelerine mani olmak için devletin ba~ka tedbirler de ald~~~~ görülmektedir. Bu cümleden olarak, Osmanl~~ Devleti'nin Washington sefiri olan Mavroyeni Bey'in resmi yaz~~malar~nda Newyork Ba~konsolosu Baltazzi Efendi'ye (Fras~zcada böyle yaz~lan ismin Baltac~~ Efendi oldu~u söylenebilir) gönderdi~i 26 Eylül ~~ 893 tarih ve 6659 / 24 say~l~~ yaz~s~nda, Amerikan vatanda~l~~~na geçmi~~ Ermenilerin pasaportlar~n~~ iyice incelemeden vize etmesinin do~ru olmad~~~n~~ a~~r bir dille tenkit ile, bunlar~ n Osmanl~~ vatanda~l~~~~ kanununun gere~i, Osmanl~~ tebas~~ olarak kald~~~n~, bu itibarla bu gibilerin ellerindeki Amerikan pasaportlar~n~n bir

34 John Basset Moore, ayn~~ eser, II. 679. 35 Brown, Foreigners in Turkey, s. 78.

TÜRK-AMERIKAN MÜNASEBETLERI 939 de~er ta~~ mad~~~ n~~ bildirmi~ti 36. Mavroyeni Bey, ayn~~ gün Türk D~~i~leri Bakan~~ Said Pa~a'ya gönderdi~i 6660 / 73 say~l~~ yaz~s~~ ile bu durumu aç~ klam~~t~~ 37.

Mavroyeni Bey'in 3 Nisan 1893 tarih ve 6501 /53 say~~ ile D~~i~leri Bakan~~ Said Pa~a'ya gönderdi~i ba~ka bir yaz~~ da burada zikre de~er. Washington sefirimiz, bu yaz~s~ nda, dünyan~n çe~itli yerlerinden Amerika'ya göçmen olarak gelen Ermenilerin say~s~n~ n 1891 Haziran~~ sonunda 560.319 ki~i iken 30 Haziran 1892'de 623.084'e yükseldi~ini söylemektedir ki bu o zamanlar için dikkate de~er bir rakamd~ r. Yine ayn~~ yaz~da Osmanl~~ Imparatorlu~u'ndan Amerika'ya göçmen olarak gelen Ermenilerin say~s~n~n da 1891'de 3957 ki~i iken 1892'de 6335'e ç~kt~~~~ da ayr~ca belirtilmektedir. O, ayr~ca Ermenilerin üçte birinden fazlas~n~n hiçbir meslek sahibi olmad~ klar~n~~ kaydetmektedir 38. Mavroyeni Bey'in elimizdeki ciltte yer alan çe~itli yaz~lar~, onun, Amerika'daki Ermenilerin Türkiye aleyhinde geli~mekte olan faaliyetlerini çok yak~ndan ve büyük bir vukufla takip etmekte oldu~unu aç~ kça göstermektedir.

XIX. yüzy~l~n son çeyre~inde 1885 yaz~~ ile 1887 sonbahar~~ aras~nda oldukça k~sa süren sefirli~ine ra~men, Türk-Amerikan münasebetlerinin kültürel ve siyasi sâhada da geli~ mesinde âmil olan, ad~ ndan daha önce de söz etti~im Samuel Cox'dur. Bu zat~n Diversions of a Diplomat in Turkey (Newyork 1887) isimli kitab~, benim 7 y~l önce yazd~~~m küçük bir makale d~~~ nda 39 bugüne kadar kaynak olarak kullan~lmam~~t~ r. Samuel Cox, kendinden evvel Istanbul'a gelen Amerikan sefirlerinden farkl~~ olarak, Istanbul'u ilk defa ~~ 85 ~~ 'de özel olarak ziyaret etmi~, ~~ 88 ~~ 'de ise, sonradan halefi oldu~u General Lewis Wallace'~ n elçili~i s~ ras~nda da Istanbul'da bulunmu~tu. Gerek elçi tayin edilmeden önce, gerek Amerika'ya dönü~ünde uzun bir süre kongre azal~~~ nda bulunmu~~ olan Cox, Amerika'da iki devre cumhurba~kanl~~~~ yapan general Grant'~ n yak~ n dostu idi. O, Istanbul'a vard~~~~ s~ rada Amerikan harp gemisi Quinnabaug da Bo~az'da demirlemi~~ bulunuyordu. Bu harp gemisi, padi~ah~n emri ile hiçbir ücret talep edilmeksizin havuzlanm~~~ ve boyanm~~t~~ 4°. Istanbul'a geli~inden 30 gün

36 Bilâ1 ~im~ir, (n~r.) Documents Diplomatiques, Affairs Armeniennes 1886-1893, Ankara 1985, C. 1. 432-

37 Ayn~~ eser. I. 433. 38 _{Ayn~~ eser I. 243'}

39 Dr. Orhan F. Köprülü, XIX. As~rda Bir Amerikan Sefirinin Gözüyle Türkiye, Kubbealtz Akademi Mecmuas~, Temmuz 1979, y~ l 8, say~~ 3, S. 56-61.

940 ORHAN KÖPRÜLÜ

sonra itimadnâmesini II. Abdülhamid'e veren Cox, yukar~da ad~ ndan söz etti~imiz kitab~nda, y~ld~z saray~ n~~ süsleyen resimlerden birisinin de Newyork'lu Mr. Elliot F. Shephard tarafindan yap~lm~~~ olup, padi~ah~~ Nam~ k ve Osman pa~alarla birlikte aç~ k bir arabada gösteren tablo oldu~unu yazar (s. 34). Cox'un kitab~nda yer alan sat~ rlardan Newyork belediye reisi Mr. Hewit'in birkaç y~l önce Istanbul'u ziyaret etti~i s~rada padi~ahla iyi bir dostluk kurdu~unu anl~yoruz. Padi~ah~ n, Hewit'e hediye olarak gönderdi~i kitaplara kar~~l~ k, belediye reisinin de kendisi vas~ tas~yla Tiffany'den al~nm~~~ çok güzel i~lemeli bir vazo ile sigara kutusu ~eklindeki bir kibrit kutusunu padi~aha taktim etti~ini ö~reniyoruz 41.

Padi~ahla yak~n temas~~ olan Cox, 1885 sonbahar~nda Abdülharnid'in Amerikan ate~li silahlar~yla yak~ndan ilgilendi~ini ve bu hususta daha 1881 Aral~ k ay~ nda eski sefir General Wallace'dan bu silahlar~~ gösteren bir albüm getirtmesini istedi~ini, fakat bir netice alamad~~~ m kendisine bildirmi~ti. Bunun üzerine Amerikan harp gemisinin ücretsiz olarak tamir edilip, havuzland~~~ n~~ hat~ rlatarak, D~~i~leri Bakan~~ Mr. Bayard'dan bu hususun yerine getirilmesini talep etmi~~ ve bu istek derhal kar~~lanm~~t~~ 42. Cox, padi~ahla yapt~~~~ çe~itli konu~malar~ ndan birinde, sultan~ n, kendisinden, Amerika'n~n h~zl~~ büyümesi ve ba~ar~lan büyük i~ler hakk~ nda sordu~u suallere, Amerikan elçisi bütün bunlar~n güvenilir nüfus say~m~~ ista-tistiklerine dayand~~~~ cevab~n~~ vermi~~ ve 188o'de yap~lan to. nüfus say~ m~ n~~ ona özellikle tavsiye etmi~ti. Evvelce Temsilciler Meclisi'nde nüfus say~m~~ komisyonunun ba~kanl~~~n~~ da yapm~~~ olan Cox, padi~ah~n arzusu üzerine 188o y~l~~ istatistiklerini 250 kiloluk büyük bir koli halinde Amerika'dan getirterek 16 May~s 1886'da padi~aha teslim etmi~ti 43. Abdülharnid, yapt~~~~ incelemelerden sonra, bu ~ekildeki istatistild bilgilerin Türkiye için de büyük yararlar sa~layaca~~na kanaat getirerek, Sadrâzam Kamil Pa~a'dan bir komisyon kurup, bu hususta çal~~malara ba~latmas~n~~ istemi~ti 44.

Amerikan elçisi, kitab~nda, Rusya'dan ve Amerika'dan Istanbul'a getirilen petrol ve gaz hakk~nda da dikkate de~er bilgi vermektedir. Ona göre, 1883'ten beri Bakû'da bol petrol ç~ kmakta olup, ~~ Ocak 1885'ten ayn~~ y~l~n Eylül ay~~ sonuna kadar Bakû'dan Istanbul (Pa~abahçe'ye)'a 13.254 ton gaz getirilmi~ti. Osmanl~~ Devleti'nin, 1885'te Amerika'dan ithal etti~i

41 _{S. Cox, aynt eser, s• 64}

42 _{S. Cox, ayn: eser, s. 36 v.d.}

43 S. Cox, ayni eser, s. 37 v.d. 44 S. Cox, ayn~~ eser, S. 44.

TÜRK-AMERIKAN MeNASEBETLER~~ 941 petrol ise, 256.870 case yâni bildi~imiz gaz tenekesidir. Daha o zamandan beri sakalar~n çe~melerden bu tenekelerle su ta~~d~klar~~ elimizdeki kitab~n ~~ _{59. sayfas~nda yer alan foto~raftan aç~kça anla~~lmaktad~r. Cox, Amerikan} gaz~n~n Ruslar~nkine nazaran daha pahal~~ oldu~unu, bir teneke gaz~n 3-4 kuru~~ aras~nda sat~ld~~~n~, Amerikan paras~yla bunun ~~ 3-18 cent civar~nda oldu~unu yazmaktad~ r ki, buradan 1885'te o zamanki Amerikan dolar~ ndan 4.5 misli kadar daha k~ymetli oldu~u anla~~lmaktad~r 45.

Samuel Cox'dan sonraki Amerikan sefirleri zaman~nda, bugünkü bilgilerimize göre, kayda de~er bir ~ey yoktur. Ancak, bu arada bu y~llar s~ras~ndaki Washington elçilerimizden k~saca söz etmek isteriz. 1886'ya kadar Osmanl~~ Devleti'ni büyük bir liyakatle temsil eden Mavroyeni Bey'den sonraki elçilerimiz aras~nda ~~ 897-190 ~~ y~llar~~ zarf~nda Washington sefiri olan Ali Ferruh Bey, görevini büyük bir ciddiyetle yapt~~~~ gibi, vazifesi olmad~~~~ halde Iran ~ah' Muzafferüddin ~ah'a kar~~~ haz~rlanan bir suikast~~ mabeyn-i hümay~:~n ba~kâtibi Tahsin Bey [Pa~a]'e bildirecek kadar hassasiyet göstermi~ti 46. Ocak ~~ 9o9'a kadar Osmanl~~ Devleti ve Amerika, ortaelçilerle temsil edilirken bu tarihten itibaren iki devletin sefirleri büyükelçi pâyesini ta~~m~~lard~r.

Almanya'da do~mu~~ bulunan, Musevi dinini muhafaza ederek, hem Alman, hem de Türk dü~man~~ olan Henry Morgenthau'un 9 ~~ 3- ~~ 917 y~llar~~ aras~nda Amerika Birle~ik Devletleri'ni Istanbul'da temsil etmesi iki memleket için de büyük bir talihsizlik olmu~tur. Sâdece tek tarafl~~ ve Ermeni sempatizan~~ olarak yazd~~~~ Ambassador Morgenthau's Story (Garden city, 1918) adl~~ kitab~, bu hususu aç~kça göstermektedir 47. Bu devre ait bu husustaki malzeme bir hayli çok olup, daha tarafs~z ve dikkatli bir çal~~ma için Ralph Elliot'un bas~lmam~~~ doktora tezi olan United States and the Armenian Question, 1894-1924 48 adl~~ kitab~na bak~lmal~d~r.

Amerika, 1917 Nisan~nda, Almanya'ya kar~~~ harp ilan etmesine ra~men, çe~itli sebeplerden dolay~~ Osmanl~~ Imparatorlu~u'na kar~~~ herhangi bir harekette bulunmad~. Osmanl~~ hükümeti ise, 20 Nisan ~~ 917'de Amerika ile münasebetlerini kesti. Bunun üzerine, Türkiye'deki Amerikan haklar~n~~ koruma görevini Isveç sefareti yüklendi.

45 S. Cox, ayn~~ eser, s. 165 v.d.

46 Tafsilât için bk. Nejat Göyünç, Muzafferüddin ~ah ve II. Abdulhamid Devrinde Türk-Iran

Dostluk Tezahürleri, Iran ~ehin~ahl~~unn 2500. Kurulu~~ r~ldönümüne Arma~an, ~stanbul 1971, s. 148. 4 7 Morgenthau'~n kitab~ n~n Frans~zca tercümesi de vard~r.

942 ORHAN KOPRÜLe

Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918)'nden sonra Amerika, Ocak 919'da Lewis Heck'i ilk komiseri olarak tayin etmi~, ~~ 2 A~ustos 1919'da ise, 28 Ocak ~~ 919'dan beri Do~u Akdeniz'deki Amerikan deniz kuvvetleri kumandan~~ s~fat~yla Istanbul'da görevli olarak bulunan Amiral Bristol, Amerika'n~ n Türkiye'deki yüksek komiserli~ine getirilmi~ti. Prof. E. Kuran'~n belirtti~ine göre bu zat, daha 17 A~ustos ~~ 919'da yazd~~~~ bir raporda, ileride kesin karara var~lmak üzere, ~imdiki halde Türkiye'nin bir bütün halinde muhafaza edilmesini Amerika Cumhurba~kan~~ Wilson'a tavsiye etmi~ti 49.

Di~er taraftan daha 1919 Temmuzunda Paris'te Herbert Hoover ve Henry Morgenthau, Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun gelece~i hakk~ndaki konu~malarda kesin bir hükme varmadan önce, Tümgeneral James G. Harbord, 1919 y~l~ n~n 2 Eylülünde Istanbul'a gelmi~, buradan da derhal Küçük Asya'ya geçerek, orada Amerika ad~na bir ay müddetle temaslarda bulunmu~tu. General Harbord, raporunda ayr~ca, Türk Istiklâ1 Harbi'nin ba~ar~ya ula~abilece~ini, Mustafa Kemal'in ise bir macerac~~ de~il fakat hakiki bir lider oldu~unu da belirtmi~ti.

Bu arada Amerika Cumhurba~kan~~ Wilson, herhalde Anadolu'da durumun bir az daha aç~kl~~a kavu~mas~~ için, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin aç~l~~~ n~ n ertesi gününe kadar, bu raporu Amerikan Senatosu'na vermedi. Senato 1 Haziran 192o'de Do~u Anadolu'da bir Ermenistan mandaterli~i kurulmas~ n~, Wilson'a ra~men 23 'e kar~~~ 52 oyla reddetti 50. Ba~lang~çtan beri bir Ermeni mandas~~ fikrine kar~~~ olan ve bunu aç~ kça ifade eden Amiral Bristol 5' daha 15 A~ustos 192o'de harp günlü~üne, Istanbul hükümeti hakk~ nda ~unlar~~ yaz~yordu: "Türk hükümeti, bir göstermelikten ba~ka bir ~ey de~ildir ve Türkiye üzerinde hiçbir kudreti yoktur" 52. ~_{ki ay} sonra ise, o, harp günlü~üne "Türkiye'de milliyetçiler d~~~ nda iktidar bulunmamaktad~ r" 53 cümlesini geçiriyordu.

Amerika Cumhurba~kan~~ Wilson, 2 Kas~m ~~ 92o'deki seçimi kaybedince yeni cumhuriyetçi Ba~kan Harding, Ermeni mandas~n~~ 49 Mark L. Bristol Papers, Library of Congress, War Diary, 17 Aug, 1919'dan naklen E. Kuran, Milli Mücadele ve Amiral Bristol, D~~~ Politika, Mart 1983, s. 35.

5° Bu hususta geni~~ bilgi almak için bk. Dr. Seçil Akgün, General Harbord'un Anadolu Gezisi ve

Raporu, ~stanbul 1981, yine ayn~~ yazar~n, Ana Hatlanyla General Moseley Raporu: Türkiye'de

Amerikan Mandast ( Belleten, Ocak-Nisan 1984, say~~ 189-190, S. 95-1o8, özellikle s. 97. v. dd.) adl~~ makalesine bak~lmal~d~ r.

51

War Diary, 4 March 192o'den naklen E. Kuran, ayn~~ makale, gös. yer.

52 E. Kuran, ayn~~ makale, s. 37 53 E. Kuran, ayni makale, gös. yer.

TÜRK-AMERIKAN MONASEBETLERI ₉₄₃ Amerika'n~n s~rt~nda ta~~mas~na kar~~~ ç~kan Bristol'ün Ermeni siyasetini tasvip etmi~ti. Amiral Bristol 23 Aral~ k 192o'de günlü~üne yazd~~~~ sat~rlarda, Kars'tan yeni dönen Mr. Fox'dan ald~~~~ bilgilere dayanarak Türklerin, Ermenileri katletmedi~ini, ancak suçlu olanlar~~ cezaland~ rd~ kla-r~n~~ aç~kça belirtmi~ti 54.

Amerika Birle~ik Devletleri, Türkiye'nin Lozan Andla~mas~' n~~ imzalamas~ndan sonra Türk delegasyonu ile Lozan Konferans~~ esaslar~na paralel olarak, Türkiye'deki Amerikan kültürel ve dini müesseselerinin Türkiye Cumhuriyeti taraf~ndan tan~naca~~n~~ garanti eden ayr~~ bir andla~may~~ 6 A~ustos 1923'te Lozan'da imzalam~~t~. Bu andla~maya Amerika ad~na imza koyan sonradan Amerika'n~ n ilk Türkiye sefiri tayin edilecek olan Joseph C. Grew idi 55.

Lozan Andla~mas~'na tekaddüm eden aylarda Türkiye Cumhuriyeti, Bolu Milletvekili Dr. Mehmet Fuad Bey'i 56, ~_{stiklal Harbi ~ehitlerine mali} yard~m sa~lamak için, Amerika'ya yollam~~t~. Amerika'n~n çe~itli ~ehirlerine giderek, baz~~ konu~malar yapm~~~ olan Fuad Bey, 6 Nisan 1923 - ~~~ Temmuz 1923 aras~nda üç aydan fazla bir zaman Birle~ik Devletler'de kalm~~t~. Onun bu seyahati, Türkiye Cumhuriyeti hakk~nda büyük bir sempati toplad~~~~ gibi, yetimler için de 152 bin Türk liras~~ kadar o zaman için çok iyi bir mebla~~ sa~lamak suretiyle gayesine eri~mi~ti 57. I. Dünya Harbi'nin sona ermesinden az sonra ~ubat ~~ 9 ~~ 9'da Amerika'n~n Türkiye ile yapt~~~~ ticaret yeniden canlanm~~~ ve Türk pazar~na büyük ölçüde Amerikan mal~~ hâkim olmu~tu. Bu ticaret normal ölçülerine ancak 1923'te inmi~ti 58. Harbin devam~~ esnas~nda Türkiye'deki birçok Amerikan müessesesi faaliyetine son vermi~~ olup, harbin sonunda, Türkiye'de sadece 36 misyoner kalm~~t~. Buna kar~~l~k Robert College ve Amerikan K~z College'i harbin devam~nca, hükümet makamlar~ndan gördükleri yard~m sayesinde aç~ k kalm~~lard~. O s~ralarda Robert College'in müdürlü~ünü yapan Gates, bu hususu Not To me Only adl~~ kitab~nda samimi bir ~ekilde ifade eder 58. Bir az yukar~da sözünü etti~imiz ve genç Türkiye Cumhuriyeti ile Amerika Birle~ik Devletleri aras~nda 6 A~ustos 1923'te Lozan'da imzalanan andla~ma,

54 E. Kuran, ayn~~ makale, S. 36.

55 Bu hususta geni~~ bilgi için bk. Joseph C. Grew, Turbulent Era, A Diplomatic Record of Forty

rears (Boston 1952, I. s. 587-605).

56 Sonradan Umay soyad~n~~ alan Fuad bey uzun y~ llar K~rklareli milletvekilli~i ve Çocuk Esirgeme Kurumu Ba~kanl~~~~ yapm~~ t~r.

57 Prof. E. Kuran, Dr. Fuat Mehmet Bey'in Amerika Gezisi, reni Forum ~~ Mart say~~ 108. 58 Gordon Leland, American Relations.... S. 21 ve 59 v. dd.

944 ORHAN KÖPRÜLÜ

Ermeni meselesinin ortadan kald~ r~lm~~~ olmas~~ ve kapitülasyonlar~n ilgas~~ hususlar~ na yer verdi~i için, Amerika'da büyük itirazlara ve pat~rd~lara sebep oldu. Neticede ~~ 8 Ocak 1927'de Senato, bu andla~may~~ reddedince iki devlet aras~ ndaki normal münasebetler kesildi 60. Bu durum üzerine Amerika Birle~ik Devletleri, yüksek komiseri Amiral Bristol'ü Türkiye ile siyasi münasebetlerin yeniden kurulmas~na memur etti. 17 ~ubat 1927'de Türkiye D~~i~leri Bakan~~ Tevfik Rü~tü [Aras] ile Bristol aras~nda notalar teâti edilerek, konsolosluk münasebetlerinin, milletleraras~~ kanunun prensipleri dahilinde kurulmas~na ve en k~sa zamanda elçiler gönderilmesine karar verildi. Joseph Grew, 27 May~s 1927'de Amerika'n~n Ankara Büyükelçili~ine tayin edildi". Türkiye'nin Washington Büyükelçili~ine getirilen Muhtar Bey 1927 Kas~m~nda Amerika'ya müteveccihen yola ç~ kmadan önce, Büyükelçi Grew, 12 Ekim 1927'de itimadnâmesini, Gazi Mustafa Kemal'e Çankaya'da sunmu~~ bulunuyordu 62.

192o'li y~llar~n ortalar~nda Amerika'n~n Türkiye'deki yat~ r~ mlar~~ sâdece o- ~~ 5 milyon dolar civar~nda idi. '929'a kadar Türkiye Cumhuriyeti ile Amerika aras~ ndaki ticari münasebetler 1926 ~ubat~nda imzalanm~~~ olan geçici bir ticaret andla~mas~~ ile sürdürüldü. Fakat Türkiye Büyük Millet Meclisi'nden geçen bir kanunla, geçici andla~malar~ n 1 Haziran 1930'dan sonra geçerli olamayacak.' hükme ba~lan~nca, Birle~ik Devletler, Büyükelçisi Joseph Grew'u 1929 yaz~nda, yeni bir ticaret ve denizcilik andla~mas~~ yapmaya memur etti. Müzakereler, müspet neticelenerek, 5 maddelik bir andla~ma ~~ Ekim ~~ 929'da imzaland~. 18 ~ubat 193o'da Senato'nun oybirli~i ile kabul etti~i bu andla~ma 25 Nisan 193o'da yürürlü~e girdi. Bu, iki devlet aras~nda yap~lan ilk ticari andla~ma idi. Bunu, ~~ 5 ~ubat 1932'de yürürlü~e giren ikinci bir ticaret andla~mas~~ takip etti 64 IL Dünya Harbi'ne kadar geçen devrede Türkiye ticareti bak~m~ndan, Amerika'n~n tek önemi tütün piyasas~nda oynad~~~~ rol oluyordu.

1948 y~l~na kadar Amerika ile olan münasebetlerimizde, dostane olmakla birlikte, fazla kayda de~er bir geli~me olmad~. Ancak 5 Nisan 1946'da Istanbul'a gelen Missouri z~rhl~s~, 1934- 1944 y~llar~~ aras~nda

60 N. Sousa, Th~~ Capitulatog, Regime in Turkey Baltimore, 1933, S. 269-273;

ayni eser, S. 202 v.d.

61 .Joseph C. Grew'un memleketimizdeki çal~~malar~~ için bk. Prof. E.

Joseph C. Grew'in Faaliyeti (19.27-1932), yeni Forum, _{1 Nisan 1984, say~~ ~~ 1 o.}

62 Robert W. Dunn, American Foreign Investment, Newyork 1926, s. 169.

64 Treaties... (n~r. Miller), IV, 4667-4670 ve müzakereler için bk. Joseph C.

II, 832-837.

Gordon Leland, Kuran Büyükelçi

TÜRK-AMERIKAN MÜNASEBETLERI ₉₄₅ memleketimizi Amerika'da ~erefle temsil eden büyükelçimiz Münir Ertegün'ün cenazesini de (asl~ nda 1944'te vefat etmi~tir) Türkiye'ye getirmi~ti. Bu geli~i takiben Truman Doktrini dolay~s~yla ba~layan Amerikan (Marshall) yard~m~, Türkiye ile Amerika aras~nda yeni bir devrenin ba~lad~~~ n~~ gösteriyordu. Amerika Birle~ik Devletleri ile son 40 y~ll~ k devredeki münasebetlerimi~~ son günlerde çe~itli seminerlerde ele al~ nd~~~~ ve benim görü~üme göre, daha ziyade aktüel siyasi platformda kald~~~~ için bu hususlara girmeyece~im.

Yaln~z iki nokta üzerinde çok k~sa olarak durmak istiyorum. Bunlardan birincisi 1930 y~l~nda geçen bir olayd~ r. Cumhuriyetin 7. y~ldönümü dolay~s~yla 29 Ekim ~~ 930 gecesi Ankara Türk Oca~~'nda tertiplenen baloda, Amerikal~~ gazeteci Mrs. Ring'in, Atatürk'e "Türkiye'nin hangi bak~ mlar-dan Amerikanla~mas~ m dü~ündü~ünü" sormas~~ üzerine, Atatürk "Türkiye bir maymun de~ildir ve hiçbir milleti taklit etmeyecektir. Türkiye, ne Amerikanla~acak ne de bat~l~la~acakt~r. O, sadece özle~ecektir" cevab~n~~ vererek, Mrs. Ring'i susturmu~tu. Atatürk'ün bu sözleri Amerika'n~ n o zamanki Ankara sefiri Joseph Grew'un kendi el yaz~s~yla Cambridge, Mass. deki Houghton Library'de bulunmaktad~ r 65.

~_{kinci nokta ise belki pek az kimsece bilinen bir husus olup, onu da} burada belirtmeyi yararl~~ gördüm. Türk Tarih Kurumu'nun eski Genel Sekreteri Say~n Ulu~~ i~demir'den vaktiyle duydu~uma göre, Ankara'daki ünlü Türkoca~~~ binas~, Amerika'daki Türk güre~çilerini be~enen Nash (veya Naish) ad~ndaki bir Amerikal~'n~ n bu i~~ için ba~~~lad~~~~ ~~ 8o bin dolar ile yap~lm~~ t~ r.

65 Prof. E. Kuran, Türk Kültürü, IV . 64 ve ayn~~ dergi, V. say~~ 50, s. ~~ ~~ 4'ten naklen Joseph C. Grew's Diaries, Cambridge, Mass. Haughton Library, Ms. Am. 1687, C. 49, S. 1981. v.d.

B ~ BL ~ YOGRAFYA

Türk-Amerikan münasebetleri hakk~ nda yaz~lm~~~ eserler aras~ nda en derli toplu ve kaynaklara inilerek yap~lm~~~ olan ve yukar~da s~k, s~ k faydaland~~~ m~z çal~~ma, Walter Liwingston Wright'~ n American Relations with Turkey 10 1831 (Princeton University 1928) bas~lmam~~~ doktara tezidir. Türk-Amerikan ticari münasebetleri bak~m~ndan ise, bir az tertipsiz ve kar~~~ k olmakla beraber, ba~~ vurulabilecek en iyi monografi Leland J. Gordon'un American Relations with Turkey 1830-1930 (Philadelphia 1932) ad~ n~~ ta~~yan eseridir.

Daha sonralar~~ ise Amerikan D~~i~leri Bakanl~~~~ mensuplar~ ndan William Arthur Helseth'in Turkey and the United States, 1784-1945 (Princeton) ad~n~~ ta~~yan ve 1957'de haz~ rlanm~~~ ve çok s~n~rl~~ bir say~da ço~alt~lm~~~ fakat bas~lmam~~~ olan çal~~ma da Türk-Amerikan münasebetleri hususunda büyük bir de~er ta~~ r.

Memleketimizde ise bu konuda yap~lan ilk ciddi çal~~ma, eski arkada~~m Fuad Ezgü'nün, Osmanl~~ imparatorlu~u ile A.B.D. Aras~nda iktisâdt ve Kültürel Münasebetlerin Kurulu~u ve Geli~imi (ist. eniv. Edebiyat Fakültesi, bas~ lmam~~~ doktora tezi, 1949) ad~n~~ ta~~yan doktora tezi olup, burada Ba~bakanl~ k Ar~ivi'ndeki belgelerden geni~~ ~ekilde faydalan~lm~~t~r. Bu makalemizi haz~ rlarken Ezgü'nün bu tezinden kütüphanede bulunamad~~~~ için yararlan~lamam~~t~r.

Metinde ad~~ geçen eser ve makalelerin d~~~ nda Türk-Amerikan münasebetleri hakk~ nda a~a~~daki çal~~malara da ba~vurulabilir.

JOHN KINGSLEY BIRGE, A Guide ta Turkish Area Study (Washington 1949). ALFRED BONNE, State and Economics in the Middle-East (London 1 953).

JOSIAH BREWER, A Residence at Constantinople in the year 1827 (New Haven 1830). PHILIP MARSHALL BROWN, Foreigners in Turkey, Their juridical Status (Princeton 1 91 4).

A. EMEL DAVIES, Investments Abroad (Chicago ve New york 1 927). HENRY OTIS DWIGHT, Constantinople and its Problems (Newyork 1901).

WILLIAM GOODELL, The Old and the New or, the changes of Thiry rears in the East (New york 1853).

CYRUS HAMLIN, Among the Turks (Newyork 1878). CYRUS HAMLIN, My We and Times (Boston 1892).

TÜRK-AMERIKAN MÜNASEBETLERI 947 CORDELL HULL, The Memoirs of Cordell Hull (New York 1948).

ELIOT GRIMMELL MEARS, Modern Turkey (Newyork I924)•

SAMUEL ELIOT MORISON, The Maritime History of Massachussetts 1783-1860 (Boston 1921). Boston ile Izmir aras~ndaki ilk ticari münasebetleri gösterir.

MARY MILLS PATRICK, A Bospours Adventure (Stanford University Press 1934). SIR EDWIN PEARS, Forty rears in Constantinople (Newyork 1916).

E.D.G. PRIME, Forty rears in the Turkish Empire or Memoirs of Rey. William Goodell (Newyork 1876).

LYNN A. SCIPIO, My Thirty rears in Turkey (New Hampshire 1955).

OSCAR S. STRAUS, Under Four Administrations (Boston ve Newyork 1922). GEORGE WASHBURN, Fifty rears in Constantinople (Boston ve Newyork 1909).

RODERIC H. DAVISON, Turkish Diplomat> from Mudnos to Lausanne (Princeton University Press 1953).

E.W. RIGGS, The Missionary Outlook in Turkey, The Moslem World, cilt XIII, April 1923. E.W. RIGGS, The American Board and the Turks, The Moslem World, cilt XIV, January 1924- CHARLES S. STALLE, American Opium Trade to China to 182o, Pacific Historical Review, cilt IX,

December 1940 (Izmir'den yap~ lan afyon ticareti hakk~nda bilgi vard~r).

ORAL SANDER VE KURTHAN FI~EK, A.B.D. D~~i~leri Belgeleriyle Türkiye-ABD Silah

Ticaretinin Ilk rüzy~lt 1829-1929 (Istanbul 1977).

~LBER ORTAYLI, Some Observations on American Schools in the Ottoman Empire, Turkish Public

Administration Annual, 1981, c. VIII, s. 63.

BARBARA WALKER, Türk-Amerikan Münasebetleri Hakk~nda Konferans [~~ 984]. The Turkish

,

.'454

4.,