T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANA BİLİM DALI
TÜRK VE İSLAM SANATLARI TARİHİ BİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
HATAY CAMİ VE MESCİTLERİNDE
TAŞ SÜSLEME
Murat DEDEOĞLU
DANIŞMAN
Dr. Öğr. Ü. Yaşar ERDEMİR
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Bilimsel Etik Sayfası
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı: Murat DEDEOĞLU
Numarası: 134204011010
Ana Bilim / Bilim Dalı: Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tezin Adı: HATAY CAMİ VE MESCİTLERİNDE TAŞ SÜSLEME
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı: Murat DEDEOĞLU Numarası: 134204011010
Ana Bilim / Bilim Dalı: Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı: Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı: Dr. Öğr. Ü. Yaşar ERDEMİR
Tezin Adı: HATAY CAMİ VE MESCİTLERİNDE TAŞ SÜSLEME
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Hatay Cami ve Mescitlerinde Taş Süsleme başlıklı bu çalışma ……../……../…….. tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
İÇİNDEKİLER
Bilimsel Etik Sayfası ... ii
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu ... iii
ÖNSÖZ ... vi ÖZET ... vii SUMMARY ... viii ÇİZİMLER LİSTESİ ... ix FOTOĞRAFLAR LİSTESİ ... xi 1.GİRİŞ ... 1
1.1. Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları ... 1
1.2. Metot ve Düzen ... 2
1.3. Konuyla İlgili Kaynak ve Araştırmalar ... 2
1.4. Hatay İli’nin Tarihi-Coğrafyası ... 3
2. KATALOG ... 6
2.1. Antakya Ulu Camii Külliyesi ... 6
2.2. Antakya Habib-i Neccar Camii ... 9
2.3. Şenköy Şeyh Ahmet Kuseyri Camii ... 14
2.4. Antakya Sarımiye Camii ... 18
2.5. Antakya Şeyh Ali Camii ... 20
2.6. Antakya Yeni Camii ... 25
2.7. Antakya İhsaniye (Ağalar) Camii ... 28
2.8. Antakya Şeyh Muhammed Camii ... 32
2.9. Antakya Mahremiye Camii ... 33
2.10. Antakya Kantara Camii ... 35
2.11. Antakya Nakıp Camii ... 38
2.12. Antakya Emirler (Şirince) Camii ... 40
2.13. Antakya Kiremitli Camii ... 42
2.14. Antakya Sofular Camii ... 44
2.15. Antakya Ahmediye (Şıh Ahmet) Camii ... 46
2.16. Altınözü Fadikli Köyü Camii ... 48
2.17. Antakya Affan Ertuğrul Camii ... 51
3. DEĞERLENDİRME ... 56
3.1. Malzeme ve Teknik ... 56
3.1.1. Taş ve Mermer ... 57
3.2. Süslemenin Kullanıldığı Yerler ... 59
3.3 Süsleme Türleri ... 61 3.3.1. Geometrik Süsleme ... 61 3.3.2. Bitkisel Süsleme ... 63 3.3.3. Yazı ... 66 3.3.4. Nesneli Süsleme ... 67 4. SONUÇ ... 70 KAYNAKÇA ... 72 ÇİZİMLER ... 76 FOTOĞRAFLAR ... 103
ÖNSÖZ
Sayısız örneklerle ülkemizi taçlandıran sanat eserlerimiz “Anadolu Türk Sanatı” kimliği altında genellikle homojen bir üslup ortaya koyarken, yer yer farklılıklar da göstermektedir. Bunun sebeplerinden birisi bulunduğu coğrafyadan kaynaklanan geçmiş kültürlere ev sahipliği yapmış olması, diğeri de çevresindeki farklı kültürlerle komşu olmasıdır. Bu coğrafya Sanat Tarihine çeşit çeşit malzeme sunarken; bir taraftan bu eserlerin coğrafi ve iklim şartlarına bağlı olarak (bölgelere göre) kullanımına vesile olmuş, bunlara eserlerine uygulanan tezyinatın çeşidine, yoğunluğuna, tekniğine vb. katkı sağlayarak çeşitli üslupların doğmasına zemin hazırlamıştır.
İster mimariye bağlı olsun, ister mimariye bağlı olmayan el sanatlarında olsun (çini, dokuma, kitapçılık sanatları vb. gibi ) Türk Sanatı belli ilkeler doğrultusunda (çerçevesinde) aynı ortak süsleme elemanları ve çeşitleriyle temsil edilmekte, fakat bölgesel etkilerle zaman zaman değişikliğe de maruz kalmaktadır.. Şüphesiz ki burada komşuluk ilişkileri ve birbirine etkileri (güney ûslubu gibi) yeni üslupların oluşmasında önemli bir rol oynamıştır.
Hatay bölgesi de bu oluşumun içerisinde olan yörelerdendir. Osmanlıdan beri süregelen yöresel ve yerli geleneğin yanında komşusu olan Suriye ve çevresinden etkilenerek yeni bir karakter kazanmıştır. Bölgeye has olan böyle bir üslubun oluşmasında yerli bani ve ustaların da büyük payı olduğu muhakkaktır. Çalışmamızda eserlerin mimari açıdan kısa tanıtımları yapılarak süslemeleri öne çıkartılmış ve yer yer çizimlerle desteklenmiştir.
Tez konumun belirlenmesinden tamamlanmasına kadar yanımda olan, desteğini esirgemeyen danışmanım Dr. Öğr. Üyesi. Yaşar Erdemir’e, tez izleme komisyonunda olup bize yol gösteren hocalarım Prof. Dr. Osman Kunduracı’ya, Dr. Öğr. Üyesi. Zekariya Şimşir’e her zaman görüşlerine başvurduğum Dr. Şükrü Dursun’a, maddi manevi desteğini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Kıymetli bilgileri, doğruyu bulmaya yönelik özellikle akademik konularda daima desteğini gördüğüm ve hissettiğim kıymetli hocam Prof. Dr. Ali Boran’a şükranlarımı sunarım. Tez yazım aşamasında maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen çok değerli arkadaşlarım Zeynep Gönültaş’a, Elif Yiğiter’e ve Mithat Bayrakcı’ya teşekkürü bir borç bilirim.
Murat DEDEOĞLU Konya-2018
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Murat DEDEOĞLU
Numarası 134204011010
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Dr. Öğr. Ü. Yaşar ERDEMİR
Tezin Adı HATAY CAMİ VE MESCİTLERİNDE TAŞ SÜSLEME
ÖZET
Hatay Cami ve Mescitlerinde Taş Süsleme adlı bu çalışmada 18 adet caminin plan ve mimarisi kısa kısa tanıtılmıştır. Mevcut yapılar malzeme ve teknik özellikleri ile birlikte süslemeleri ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Bölge Doğu Anadolu Fay Hattı üzerinde yer aldığından dolayı geçmişte depremlere maruz kalmıştır. Bundan dolayıdır ki camiler ara ara bir onarım geçirmiş ve bilinçsiz müdahalelere neden olmuştur.
Çalışmamızı sınırlandıran yapı örneklerinden en erken tarihli yapı, Memlüklü döneminde yapıldığı düşünülen Antakya Ulu Camii (1271) en geç tarihli eser ise Antakya Osmaniye Camii’dir (1895). Eserlerde genellikle kesme taş kullanılmıştır. Süslemeye plastik özellik katan renkli mermer ise, bir bezeme malzemesi olarak bu yörede (Hatay) öne çıkan unsur olmuştur. Ahşap malzeme daha çok minarelerin şerefe kısmını şekillendirmiştir.
Bu çalışmada, camilerin süslemeleri detaylı bir şekilde tanıtılarak değerlendirme bölümünde güney illerindeki şehirlerde ve Suriye’deki yapılarda benzer motifler karşılaştırılmıştır.
Şimdiye kadar yapılan çalışmalarda konumuz kapsamındaki yapılar süsleme açısından detaylı bir şekilde ele alınmamıştır. Bu eksikliği bezeme açısından ayrıntılı bir şekilde incelenip giderilmeye çalışılmıştır.
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Murat DEDEOĞLU
Numarası 134204011010
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Dr. Öğr. Ü. Yaşar ERDEMİR
Tezin İngilizce Adı STONE ORNOMENTATİON IN HATAY MOSQUES AND MASJIDS
SUMMARY
The plan and architecture of 18 mosques were briefly introduced in this work named Stone Ornomentation İn Hatay Mosques and Masjids. The exıstıng buildings have been researched in detail together with their material and technical features.
The region has been exposed to earhquakes in the past due to its location on the Eastern Anatolian Fault Line. That is why the mosques have undergone an occasional repair and have caused unconscious interventions.
Antakya Ulu Mosque (1271), which was thouhgt to have been build during the Mamluk period, is the earliest structure of the buildings that restriction in the work. Dimension stone is used generally in the works. Colored marble, which adds plastic feature to ornaments, has become an prominent element in this region (Hatay) as a decoration. The wooden material mostly shaped the cheers section of the minarets.
İn the study, the ornaments of the mosques were introduced in detail and the smilar the designs were compared in the cities southern provinces and Syrian in the structures.
The works has been done until recently, the construction within the position are not taken detail in terms of decoration. This lack of has been tried to be stutied and reserved in detail.
ÇİZİMLER LİSTESİ
Çizim-1: Antakya Ulu Camii şehir içindeki konumu (VGM’den) Çizim-2: Antakya Ulu Camii manzume planı (Y. Akyürekoğlu’ndan ) Çizim-3: Antakya Ulu Camii Planı (C. Emir’den)
Çizim-4: Antakya Ulu Camii kuzey cepheden kesit (C. Emir’den)
Çizim-5: Antakya Ulu Camii kuzey cepheden röleve kesit (C. Emir’den) Çizim-6: Antakya Ulu Camii minaresi ve tezyinat detayları (VGM restorasyon
projesinden işlenerek)
Çizim-7: Antakya Ulu Camii’nin batısındaki avlu taç kapısının süsleme detayı Çizim-8: Habib-i Neccar Camii planı (VGM ‘den işlenerek)
Çizim-9: Habib- i Neccar Camii’nin şadırvanından genel görünüş (VGM’den) Çizim-10: Habib- i Neccar Camii’nin şadırvan cephesindeki bitkisel bezeme detayı Çizim-11: Habib- i Neccar Camii mihrap kornişinden detay
Çizim-12: Habib- i Neccar Camii’nin minber süpürgeliğinden detay Çizim-13: Habib- i Neccar Camii harime giriş kapısı mukarnas detay
Çizim-14: Şenköy Şeyh Ahmet Kuseyri Camii planı (F. M. TEMİZ’den işlenerek) Çizim-15: Sarımiye Camii planı (F. Şancı’dan)
Çizim-16: Şeyh Ali Camii planı (F. Şancı’dan işlenerek)
Çizim-17: Şeyh Ali Camii’nin ahşap minber kapısı ve süsleme detayı Çizim-18: Antakya Yeni Camii planı (F. Şancı’dan)
Çizim-19: Antakya Yeni Camii avlu giriş kapısındaki tezyinat detayı
Çizim-20: Antakya Yeni Camii son cemaat mahallindeki giriş açıklığını sınırlandıran
dişler ve palmetler
Çizim-21: Antakya Yeni Camii’nin minber aynalığındaki süsleme detayı Çizim-22: Antakya Yeni Camii’nin şadırvan cephesindeki bezeme detayı Çizim-23: Antakya Yeni Camii şadırvandan tezyinat detayı
Çizim-24: Antakya İhsaniye Camii planı (VGM’den işlenerek)
Çizim-25: Antakya İhsaniye Camii’nin minaresi ve süsleme detayı (VGM’den
işlenerek)
Çizim-26: Antakya İhsaniye Camii son cemaat mahallindeki sütun başlığından detay
(VGM’den işlenerek)
(VGM’den işlenerek)
Çizim-28: Antakya İhsaniye Camii’nin mihrap ve tezyinat detayları Çizim-29: Antakya Mahremiye Camii planı (F. Şancı’dan)
Çizim-30: Antakya Mahremiye Camii harim giriş kapısı üzerindeki kemerden detay Çizim-31: Antakya Mahremiye Camii’nin mihrabı
Çizim-32: Antakya Kantara Camii planı (F. ŞANCI ’dan işlenerek) Çizim-33: Antakya Kantara Camii minare kaidesinden süsleme detayı Çizim-34: Antakya Nakıp Camii zemin kat planı (F. ŞANCI ’dan işlenerek) Çizim-35: Antakya Nakıp Camii 1. kat planı (F. ŞANCI ’dan işlenerek) Çizim-36: Antakya Emirler ( Şirince Camii planı (F. ŞANCI ’dan işlenerek) Çizim-37: Antakya Kiremitli Camii planı (F. ŞANCI ’dan işlenerek)
Çizim-38: Antakya Kiremitli Camii Çeşmesi’nin aynalıktaki süslemeler Çizim-39: Antakya Ahmediye Camii planı (F. ŞANCI ’dan)
Çizim-40: Altınözü Fadikli Köyü Camii planı (F. ŞANCI ’dan işlenerek) Çizim-41: Affan Ertuğrul Camii planı (F. ŞANCI’dan işlenerek)
Çizim-42: Affan Ertuğrul Camii çeşmesinin tezyinat detayı Çizim-43: Osmaniye Camii planı (F. ŞANCI ’dan işlenerek)
Tablo-1: Antakya (Merkez) camilerinde süslemenin kullanıldığı yerlere göre dağılımı Tablo-2: Antakya (Merkez) camilerinde geometrik süslemenin kullanıldığı yerlere
göre dağılımı
Tablo-3: Antakya (Merkez) camilerinde bitkisel bezemenin yoğun olarak kullanıldığı
FOTOĞRAFLAR LİSTESİ
Fotoğraf-1: Türkiye Siyasi Haritası Hatay’ın konumu
Fotoğraf-2: a-Antakya’nın siyasi haritası b-Antakya’nın sınırlarını gösteren kroki Fotoğraf-3: Hatay-Antakya-Samandağı (Suadiye) Yolundan, Cebrail Tepesi’nden
görünüş 19. Yüzyıl, J. Redaway (VGM’den)
Fotoğraf-4: Antakya’nın günümüzdeki genel görünümü Fotoğraf-5: Antakya Ulu Camii genel görünüm (C. Emir’den) Fotoğraf-6: Antakya Ulu Camii’nin batıdan bir görünümü
Fotoğraf-7: Antakya Ulu Camii’nin batı avlu taç kapısı ve süsleme detayı Fotoğraf-8: Antakya Ulu Camii doğu avlu taç kapısı ve detay
Fotoğraf-9: Antakya Ulu Camii minaresini gösteren 1830’lardan bir gravür (W. Henry
Barlett’ ten)
Fotoğraf-10: Antakya Ulu Camii minaresi ve bezeme detayı Fotoğraf-11: Antakya Ulu Camii Minare giriş kapısı ve detay Fotoğraf-12: Antakya Ulu Camii şerefe detayı
Fotoğraf-13: Antakya Ulu Camii minare gövdesinden yıldızvari süsleme Fotoğraf-14: Antakya Ulu Camii kuzey cepheden görünüm
Fotoğraf-15: Antakya Ulu Camii harim, doğu (a) orta (b) batı (c) kapı girişleri Fotoğraf-16: Antakya Ulu Camii harim batı cepheden görünüm
Fotoğraf-17: Antakya Ulu Camii harim doğu cepheden görünüm Fotoğraf-18: Antakya Ulu Camii’nin mihrabından genel görünüş Fotoğraf-19: Antakya Ulu Camii minber restarasyon öncesi ve sonrası Fotoğraf-20: Antakya Ulu Camii’nin minare gövdesindeki kitabe Fotoğraf-21: Antakya Ulu Camii’nin batı taç kapısındaki kitabe
Fotoğraf-22: Antakya Ulu Camii’nin minare kaidesindeki onarım kitabesi Fotoğraf-23: Antakya Habib-i Neccar Camii doğu cepheden genel görünüm Fotoğraf-24: Antakya Habib-i Neccar Camii güney cepheden görünüm Fotoğraf-25: Antakya Habib-i Neccar Camii doğu avlu taç kapısı ve detay Fotoğraf-26: Antakya Habib-i Neccar Camii Şadırvan’dan genel görünüm Fotoğraf-27: Antakya Habib-i Neccar Camii şadırvan kitabesi
Fotoğraf-28: Antakya Habib-i Neccar Camii şadırvan’dan süsleme detayı
Fotoğraf-30: Antakya Habib-i Neccar Camii minaresi ve tezyini unsurlar
Fotoğraf-31: Antakya Habib-i Neccar Camii’nin minare kaidesindeki tezyinat detayı Fotoğraf-32: Antakya Habib- i Neccar Camii kuzey cepheden görünüm
Fotoğraf-33: Antakya Habib-i Neccar Camii’nin son cemaat mahallinden görünüm Fotoğraf-34: Antakya Habib-i Neccar Camii son cemaat mahallindeki devşirme sütun
başlığı
Fotoğraf-35: Antakya Habib-i Neccar Camii’nin son cemaat mahallindeki devşirme
sütun başlığı
Fotoğraf-36: Antakya Habib-i Neccar Camii’nin son cemaat mahallindeki sütun başlığı Fotoğraf-37: Antakya Habib-i Neccar Camii son cemaat mahfili devşirme sütun başlığı Fotoğraf-38: Antakya Habib-i Neccar Camii son cemaat mahalli batı bölümden yastık
başı
Fotoğraf-39: Antakya Habib-i Neccar Camii son cemaat mahallindeki bezemeli
konsollar
Fotoğraf-40: Antakya Habib-i Neccar Camii son cemaat mahallindeki süslemeli
konsollardan detay
Fotoğraf-41: Antakya Habib-i Neccar Camii harim giriş kapısı
Fotoğraf-42: Antakya Habib-i Neccar Camii’nin harim giriş açıklığındaki sivri kemerin
yüzeyini dolduran süsleme detayı.
Fotoğraf-43: Antakya Habib-i Neccar Camii mihrap ve minberden genel görünüm Fotoğraf-44: Antakya Habib-i Neccar Camii’nin mihrap ve minber’den detay Fotoğraf-45: Antakya Habib-i Neccar Camii harim batı cephesi
Fotoğraf-46: Antakya Habib-i Neccar Camii harim doğu cephesi Fotoğraf-47: Antakya Habib-i Neccar Camii mahfil katından görünüm
Fotoğraf-48: Antakya Habib-i Neccar Camii medresesi’nin avluya açılan cephesindeki
deki dört satırlık kitabesi
Fotoğraf-49: Antakya Habib-i Neccar Camii’nin taç kapı ve minare arasındaki kitabe Fotoğraf-50: Antakya Habib-i Neccar Camii’nin harim giriş açıklığının üzerindeki
kitabe
Fotoğraf-51: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii batı cephedeki avlu taç kapısından bir
görünüş
Fotoğraf-53: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii’nin doğu cephesi
Fotoğraf-54: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii’nin kıble cephesinden görünüş
Fotoğraf-55: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii’nin kıble cephesindeki mazgal pencere Fotoğraf-56: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii’nin taç kapısından detay
Fotoğraf-57: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii taç kapı ve yüzeye dekore edilen motiflerden
detaylar
Fotoğraf-58: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii’nin son cemaat mahallinden görünüş Fotoğraf-59: Şeyh Ahmet Kuseyri Cami’nin son cemaat mahallindeki mihrabiye ve
kitabelik
Fotoğraf-60: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii’nin harim giriş kapısı ve kitabelikten detay Fotoğraf-61: Şeyh Ahmet Kuseyri Cami’nin iç mekan düzeni ve örtü sisteminden
görünüş
Fotoğraf-62: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii mihrap ve minber
Fotoğraf-63: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii mihrabından genel görünüm ve süsleme Fotoğraf-64: Şeyh Ahmet Kuseyri Camii’nin minaresinden genel görünüm ve detaylar Fotoğraf-65: Antakya Sarımiye Camii genel görünüş
Fotoğraf-66: Antakya Sarımiye Camii’nin minaresi ve detayı
Fotoğraf-67: Antakya Sarımiye Camii’nin minareli taç kapısındaki kitabe
Fotoğraf-68: Antakya Sarımiye Camii’nin minareli taç kapısından süsleme detayı Fotoğraf-69: Antakya Sarımiye Camii genel görünüm
Fotoğraf-70: Antakya Sarımiye Camii harime giriş kapısı
Fotoğraf-71: Antakya Sarımiye Camii imam odasını taşıyan sütun başlığı Fotoğraf-72: Antakya Sarımiye Camii imam odasını taşıyan diğer sütun başlığı Fotoğraf-73: Şeyh Ali Camii’ne genel bir bakış
Fotoğraf-74: Şeyh Ali Camii kıble cephesinden görünüm Fotoğraf-75: Şeyh Ali Camii’nin batı cepheden görünüşü Fotoğraf-76: Şeyh Ali Camii’nin doğu cephesinden görünüş
Fotoğraf-77: Şeyh Ali Camii’nin batı avlu taç kapısı ve tezyinat detayı Fotoğraf-78a: Şeyh Ali Camii’nin doğu avlu kapısı
Fotoğraf-78: Şeyh Ali Camii’nin minaresi ve detayı
Fotoğraf-79: Şeyh Ali Camii onarım öncesi kuzey cepheden görünüş (F. Şancı’da) Fotoğraf-80: Şeyh Ali Camii onarım sonrası ana cepheden görünüş
Fotoğraf-81: Şeyh Ali Camii son cemaat mahallinden batıya bakış Fotoğraf-82: Şeyh Ali Cami son cemaat mahallindeki sütun başlığı
Fotoğraf-83: Şeyh Ali Camii’nin son cemaat mahallindeki yastık payesinden görünüm Fotoğraf-84: Şeyh Ali Camii’nin son cemaat mahallindeki bitkisel süslemeli
konsollardan görünüş
Fotoğraf-85: Şeyh Ali Camii’nin son cemaat mahallindeki geometrik bezemeli
konsollar
Fotoğraf-86: Şeyh Ali Camii’nin son cemaat mahallindeki konsollardan detay Fotoğraf-87: Şeyh Ali Camii’nin harime giriş kapısı ve kitabesi
Fotoğraf-88: Şeyh Ali Camii’nin hariminden genel görünüş
Fotoğraf-89: Şeyh Ali Camii’nin mihrabı ve köşelerdeki bitkisel motifli konsoldan
detay
Fotoğraf-90: Şeyh Ali Camii’nin mihrap alınlığındaki devşirme malzemeden yapılan
bezemeli levha
Fotoğraf-91: Şeyh Ali Camii’nin minberinden gelen görünüş ve ayrıntı Fotoğraf-92: Şeyh Ali Camii’nin minberin ahşap kapısı ve detayı Fotoğraf-93: Şeyh Ali Camii’nin mahfil katından görünüm
Fotoğraf-94: Şeyh Ali Camii’nin mahfil katının kemer düzeni ve sütun başlıkları Fotoğraf-95: Şeyh Ali Camii’nin batı cephesi
Fotoğraf-96: Şeyh Ali Camii’nin doğu cephesi
Fotoğraf-97: Şeyh Ali Camii’nin batı cephesine yerleştirilen kitabe Fotoğraf-98: Antakya Yeni Camii avlu kuzey taç kapısı ve bezeme detayı Fotoğraf-99: Antakya Yeni Camii güney cepheden görünüm
Fotoğraf-100: Antakya Yeni Camii ’den eski bir görünüm (VGM’ den) Fotoğraf-101: Antakya Yeni Camii minaresinden genel görünüm ve detay Fotoğraf-102: Antakya Yeni Camii minare giriş kapısı
Fotoğraf-103: Antakya Yeni Camii (kuzey cephe) son cemaat mahfilinden görümüm Fotoğraf-104: Antakya Yeni Camii son cemaat mahalli sütun başlığı
Fotoğraf-105: Antakya Yeni Camii son cemaat mahalli sütun ve paye başlığı Fotoğraf-106: Antakya Yeni Camii harim giriş kapısı ve kemer detayı Fotoğraf-107: Antakya Yeni Camii harime giriş kapısından kemer detayı Fotoğraf-108: Antakya Yeni Camii harimin batı ve güneyden görünümü
Fotoğraf-109: Antakya Yeni camii mihrap ve minber
Fotoğraf-110: Antakya Yeni Camii şadırvandan eski bir görünüm (F. ŞANCI’ dan) Fotoğraf-111: Antakya Yeni Camii şadırvandan bir görünüm
Fotoğraf-112: Antakya Yeni Camii poligonal şadırvanın alınlığındaki geometrik ve
bitkisel bezemeler
Fotoğraf-113. Antakya Yeni Camii’nin batı avlu taç kapısındaki kitabesi Fotoğraf-114. Antakya Yeni Camii’nin harim giriş kapısındaki kitabesi Fotoğraf-115: Antakya İhsaniye Camii’nden genel görünüş
Fotoğraf-116: Antakya İhsaniye Camii güney cepheden görünüm Fotoğraf-117: Antakya İhsaniye Camii doğu cepheden görünüm Fotoğraf-118: Antakya İhsaniye Camii doğu avlu taç kapısı
Fotoğraf-119: Antakya İhsaniye Camii’nin batı cephesinden görünüm Fotoğraf-120: Antakya İhsaniye Camii son cemaat mahalli kemer düzeni
Fotoğraf-121: Antakya İhsaniye Camii son cemaat mahalli sütun başlığından detay Fotoğraf-122: Antakya İhsaniye Camii’nin son cemaat yerindeki sütun başlığından
detay
Fotoğraf-123: Antakya İhsaniye Camii son cemaat mahallinden görünüm Fotoğraf-124: Antakya İhsaniye Camii harim giriş kapısı
Fotoğraf. 125. Antakya İhsaniye Camii kıble cephesinden görünüş Fotoğraf-126: Antakya İhsaniye Camii harim batı duvarı
Fotoğraf-127: Antakya İhsaniye Camii kadınlar mahfili
Fotoğraf-128: Antakya İhsaniye Camii mihrap ve minberden görünüş Fotoğraf-129: Antakya İhsaniye Camii mihrap ve süsleme detayları Fotoğraf-130: Antakya Şeyh Muhammed Camii’nden genel görünüm
Fotoğraf-131: Antakya Şeyh Muhammed Camii’nin minareli taç kapısından görünüş Fotoğraf-132: Antakya Mahremiye Camii minareli taç kapı ve minare
Fotoğraf-133: Antakya Mahremiye Camii son cemaat mahalli
Fotoğraf-134: Son cemaat yerindeki mihrabiyeden genel görünüm ve süsleme detayı Fotoğraf-135: Antakya Mahremiye Camii’nin harime giriş kapısı ve detayı
Fotoğraf-136: Şam Büyük Saray giriş cephesinden genel görünüş (Abdullah
Fotoğraf-137: Şam Büyük saray giriş kapısı detay (A. Manaz’dan) Antakya Mahremiye
Camii harim giriş kapısı
Fotoğraf-138: Antakya Mahremiye Camii’nin İç mekanından genel görünüm Fotoğraf-139: Antakya Mahremiye Cami’nin doğu ve kıble cephesinden görünüm Fotoğraf-140: Antakya Mahremiye Camii mihrap ve minberden görünüm.
Fotoğraf-141: Antakya Kantara Camii genel görünüş
Fotoğraf-142: Antakya Kantara Camii batı cephesinden genel görünüş
Fotoğraf-143: Antakya Kantara Camii avlu taç kapısı ve kitabelikten görünüm Fotoğraf-144: Antakya Kantara Camii kıble duvarından genel görünüm Fotoğraf-145: Antakya Kantara Camii doğu cephesi
Fotoğraf-146: Antakya Kantara Camii harim duvarı köşesindeki mukarnas Fotoğraf-147: Antakya Kantara Camii minare kaidesi ve tezyinat detayı Fotoğraf-148: Antakya Kantara Camii avlunun güney batı köşesine bakış Fotoğraf-149: Antakya Kantara Camii son cemaat mahalli
Fotoğraf-150: Antakya Kantara Camii harimden genel bir görünüş Fotoğraf-151: Antakya Kantara Camii mihrap ve minber
Fotoğraf-152: Antakya Nakıp Camii giriş cephesi Fotoğraf-153: Antakya Nakıp Camii doğu cephesi Fotoğraf-154: Antakya Nakıp Camii kuzey cephesi Fotoğraf-155: Antakya Nakıp Camii harim kıble cephesi
Fotoğraf-156: Antakya Nakıp Camii Mihrap ve Minber’den genel görünüm Fotoğraf-157: Antakya Nakıp Camii harim devşirme sütun başlığı
Fotoğraf-158: Antakya Emirler Camii avlu giriş kapısından görünüş Fotoğraf-159: Antakya Emirler Camii avlu giriş kapısının içten görünümü Fotoğraf-160: Antakya Emirler Camii harimin ön cephesinden görünüş Fotoğraf-161: Antakya Emirler Camii’nin güney duvarından görünüş Fotoğraf-162: Antakya Emirler Camii’nin batı duvarından bir görünüş Fotoğraf-163: Antakya Emirler Camii’nin iç mekanına genel bir bakış Fotoğraf-164: Antakya Emirler Cami’nin mihrap ve minberinden görünüm Fotoğraf-165: Antakya Emirler Camii’nin kuzey avlu duvarına bitişik mekan
Fotoğraf-166: Antakya Emirler Cami kuzey cephedeki mekanın giriş kapı üzerindeki
Fotoğraf-167: Antakya Kiremitli Camii kıble cephesinden bir görünüm Fotoğraf-168: Antakya Kiremitli Camii doğu cephesi ve avlu giriş kapısı
Fotoğraf-169: Antakya Kiremitli Camii avluya giriş kapısı ve batı cepheden görünüm Fotoğraf-170: Antakya Kiremitli Camii minaresi ve bezeme detayları
Fotoğraf-171: Antakya Kiremitli Camii minare giriş kapısı ve üzerindeki süsleme Fotoğraf-172: Antakya Kiremitli Camii avludan bir görünüş
Fotoğraf-173: Antakya Kiremitli Camii son cemaat mahalli’nden görünüm Fotoğraf-174: Antakya Kiremitli Camii harim giriş kapısı ve kitabelik Fotoğraf-175: Antakya Kiremitli Camii iç mekandan genel bir görünüş Fotoğraf-176: Antakya Kiremitli Camii mihrap ve minberden görünüm Fotoğraf-177: Antakya Kiremitli Camii doğu cephesindeki çeşme ve detay Fotoğraf-178: Antakya Sofular Camii genel görünüm
Fotoğraf-179: Antakya Sofular Camii’nin kıble cephesinden görünüş Fotoğraf-180: Antakya Sofular Camii harimden genel bir görünüm Fotoğraf-181: Antakya Sofular Camii hariminin cephesindeki kitabelik Fotoğraf-182: Antakya Ahmediye Camii kıble cephesi ve minare giriş kapısı Fotoğraf-183: Ahmediye Camii minaresi ve şerefe detayı
Fotoğraf-184: Antakya Ahmediye Camii harimden genel görünüm Fotoğraf-185: Ahmediye Camii’nin harim girişi üzerindeki kitabesi Fotoğraf-186: Ahmediye Camii’nin minare kaidesindeki kitabesi Fotoğraf-187: Fadikli Köyü Camii genel görünüş
Fotoğraf-188: Fadikli Köyü Camii’nin minaresi ve kaideden detay Fotoğraf-189: Fadikli Köyü Camii ana cepheye bakış
Fotoğraf-190: Fadikli Köyü Camii’nin son cemaat mahallinden görünüm
Fotoğraf-191:Fadikli Köyü Camii’nin harim giriş kapısı ve kemer kilit taşındaki
süsleme detayı
Fotoğraf-192: Fadikli Köyü Camii’nin batı ve güney duvarına bir bakış Fotoğraf-193: Fadikli Köyü Camii’nin iç mekanından genel görünüm Fotoğraf-194: Fadikli Köyü Camii’nin harimindeki sütun başlığı Fotoğraf-195: Fadikli Köyü Camii’nin minberi ve bezeme detayları Fotoğraf-196: Altınözü Fadikli camii’nin minare kaidesindeki kitabe Fotoğraf-197: Altınözü Fadikli camii’nin harim girişindeki kitabesi
Fotoğraf-198: Antakya Affan Ertuğrul Camii genel görünüm
Fotoğraf-199: Antakya Affan Ertuğrul Camii’nin kuzey avlu giriş kapısı Fotoğraf-200: Antakya Affan Ertuğrul Camii batı duvarı
Fotoğraf-201: Antakya Affan Ertuğrul Camii kıble cephesinden görünüş
Fotoğraf-202: Antakya Affan Ertuğrul Camii doğu avlu kapısı ve tezyinat detayı Fotoğraf-203: Antakya Affan Ertuğrul Camii minareden görünüş
Fotoğraf-204: Antakya Affan Ertuğrul Camii son cemaat mahallinden görünüm Fotoğraf-205: Antakya Affan Ertuğrul Camii’nin harim giriş kapısı ve kitabelik Fotoğraf-206: Antakya Affan Ertuğrul Camii harim genel bir görünüm
Fotoğraf-207: Antakya Affan Ertuğrul Camii şadırvandan görünüş
Fotoğraf-208: Antakya Affan Ertuğrul Camii batı avlu cephesindeki çeşme ve süsleme
detayı
Fotoğraf-209: Antakya Osmaniye Camii’ne genel bir bakış Fotoğraf-210: Antakya Osmaniye Camii batı cephesi Fotoğraf-211: Antakya Osmaniye Camii doğu cephesi
Fotoğraf-212: Antakya Osmaniye Camii minaresinden genel görünüş ve detay Fotoğraf-213: Antakya Osmaniye Camii doğu duvarı
Fotoğraf-214: Antakya Osmaniye Camii iç mekanın batı duvarından görünüş Fotoğraf-215: Antakya Osmaniye Camii güney cephe duvarından görünüş Fotoğraf-216: Antakya Osmaniye Camii harim kapısı üzerindeki kitabe
Fotoğraf-217: Antakya Antakya Ulu Camii minaresinin giriş kapısını sınırlandıran
dişler
Fotoğraf-218: Antakya Antakya Yeni Camii minaresinin giriş açıklığını sınırlandıran
dişler
Fotoğraf-219: Antakya Adana Ulu Camii minare kaidesindeki madalyonu sınırlandıran
dişler
Fotoğraf-220: Gaziantep iç kalesi burç açıklığını kuşatan kare formlu dişler (H.
Sözlü’den)
Fotoğraf-221: Kahramanmaraş Alaüddevle Bey’in Türbe giriş açıklığını sınırlandıran
geometrik formlu kare dişler (Z. Gönültaş’tan)
Fotoğraf-222: Kahramanmaraş Hatuniye Camii son cemaat mahallindeki açıklığı
Fotoğraf-223: Mardin Ulu Camii minare kaidesindeki küçük kare formunda dişler ve
detay (AKM’den)
Fotoğraf-224: Diyarbakır Ulu Camii avlu cephesindeki kat silmelerini hareketlendiren
dişler (AKM’den)
Fotoğraf-225: Diyarbakır Safha Paşa Camii kuzey cephesindeki kufi yazıyı
sınırlandıran dişler (G. Baş’tan)
Fotoğraf-226: Hatay Mimarlar Odası binası (Eski Antakya Evi) avluya açılan ikinci kat
penceresini sınırlandıran dişler
Fotoğraf-227: Suriye Büyük Saray giriş kapısını çevreleyen dişler (A. Manaz’dan) Fotoğraf-228: Suriye –Halep Gazele Evi’nin (1691) genel görünüşü ve bezeme detayı Fotoğraf-229: Suriye-Halep Ebşir Paşa Camii ön cepheden genel bir görünüş (Lamia
Jasser’den)
Fotoğraf-230: Halep Şabaniye Medresesi (1674) ana cephedeki giriş açıklığı ve
süsleme detayı (A. Sabbağ’dan)
Fotoğraf-231: Halep Kurtbek Han (1544-45) ana cephedeki pencere açıklığı ve
süsleme detayı (A. Sabbağ’dan)
Fotoğraf-232: Hatay Antakya Katolik Kilisesi (Eski Antakya Evi)
Fotoğraf-233: Halep Bab-ül Hadid Karakolu binasının dış duvarındaki açıklık ve
süsleme detayı (A. Sabbağ’dan)
Fotoğraf-234: Halep Vezir Han’ın renkli taş işçiliğinden yapılan kapı girişi ve üst
kısımdaki pencere süslemesinden ayrıntılı görünüm (K.H. Tekin’den)
Fotoğraf-235: Antakya Şeyh Ali Camii doğu avlu taç kapısı bezeme detayı
Fotoğraf-236: Diyarbakır Mesudiye Medresesi batı revakın orta kemerinden detay (G.
Baş’tan)
Fotoğraf-237: Sultan Baybars Medresesi giriş kapısı üzerindeki bezemesi ve ayrıntılı
görünüşü (Creswell’den)
Fotoğraf-238: Antakya Şeyh Ali Camii son cemaat mahallindeki konsol yüzeyindeki
“C” kıvrımlı tezyinat
Fotoğraf-239: Üsküdar Sadettin Efendi Sebili (1741) kemerindeki “C” kıvrımları (S.
Kanlıçay’dan)
Fotoğraf-240: Hatay Camiler’inde bitkisel süslemenin dağılımına genel bir bakış Fotoğraf-241: Hatay Camiler’inde bitkisel bezemenin dağılımına genel bir bakış
1.GİRİŞ
1.1. Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları
Çalışma konumuz, Hatay İl merkezinde yer alan Türk İslam dönemine ait camilerin süsleme özellikleridir. Merkezdeki yapılar çoğunlukta olup yapıların bezeme ağırlıklı olanlar ele alınmıştır. Camilerin plan ve mimarilerinin kısa tanıtımlarından sonra süslemelerinin ayrıntılı tanımlamaları yapılmış, bunlar fotoğraflar ve çizimlerle desteklenmiştir. Bu veriler ve dokümanlardan yola çıkılarak bölgenin süsleme üslubu ortaya konmaya çalışılmıştır.
Tarihi süreç içerisinde pek çok ulusa ev sahipliği yapmış olan Hatay’ın kozmopolit yapısı hem mimaride, hem süsleme alanında sentez bir anlayışın ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Hatay’daki Türk İslam dönemi eserleri ile ilgili bazı çalışmalar yapılmıştır1.
Ancak bu çalışmaların bazılarında eserler bir tespit niteliğinde kısa kısa ele alınarak tanıtılmış, bazılarında ise sadece mimari açıdan değerlendirilmiştir. Hiçbirinde süslemeyle ilgili ayrıntıya yer verilmemesi, bizde böyle bir araştırmanın gerekliliğini ortaya koymuştur. Araştırmada, daha önceden yapılan çalışmalardan farklı olarak Türk İslam dönemi süsleme özellikleri ve motifleri Hatay ölçeğinde değerlendirilmiştir. Türk İslam dönemi süsleme unsurlarına “arabesk “ (Mülayim, 1983: 72) adı verilip batılı bilim adamları tarafından üstün körü geçilen bu konu motif ve bölge özellikleri ile dikkate alınarak karşılaştırmalı bir yaklaşımla incelenmeye çalışılmıştır.
Araştırma kapsamında Hatay’ın Müslüman Araplar ve Türklerle tanıştığı VII. yüzyıldan başlayıp Cumhuriyet yıllarına kadar geçen zaman sürecinde inşa edilen merkezdeki camiler ele alınmıştır.
1Akyürekoğlu, A.Y (2005). Hatay’daki Türk İslam Devri Yapıları, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Şancı, Fuat (2006). Hatay İlinde Türk Mimarisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Tez konumuz Antakya ve merkez ilçelerini kapsamaktadır. Hatay İli’nin çok geniş bir coğrafi alanı bulunması nedeniyle bütün ilçelerindeki eserleri araştırmanın bir yüksek lisans çalışmasını aşacağı ve büyük bir maddi külfet getireceği malumdur. Bu sınırlamaya rağmen tezimizde 18 adet camii tanıtılmıştır.
1.2. Metot ve Düzen
Araştırmamızda Hatay il merkezinde (Antakya ve merkez ilçeleri) bulunan Türk İslam dönemine ait camilerin sadece süslemeli olanları ele alınmış olup, çalışmamız toplam 18 adet camiyi kapsamaktadır. I. aşamada konunun ve eserlerin tespiti aşamasında yöreyle alakalı mahalli ve ansiklopedik çalışmalara başvurulmuş bütün eserler taranıp yerinde gözlemlenerek süslemeli olanların listesi çıkartılmıştır. Daha sonra bunlarla ilgili yapılan genel ve yerel kaynaklar, kitaplar, makaleler ve dergilerin yanı sıra yüksek lisans ve doktora tezlerinden, ansiklopedilerden faydalanılarak elde edilen bilgiler toplanmış, seyahatnamelere başvurulmuştur.
II. Aşamada saha çalışması ön plana alınmıştır. Merkezdeki bütün camiler yerlerinde gözlemlenerek plan, mimari ve süslemeleriyle, süslemenin uygulandığı malzeme üzerinde durulup detaylı incelemeler yapılmıştır. Yapıların ulaşılabilen yerlerindeki motiflerin kopyaları alınmış, ulaşılamayanların fotoğrafları çekilerek bu fotoğrafların üzerinden çizimleri gerçekleştirilmiştir.
Yapılar tanıtılırken daha iyi anlaşılabilmesi için malzeme, plan ve mimarilerine de değinilmiştir. Ancak burada izlenen yöntem, ele aldığımız eserlerin konumuzla ilgili olan süslemeli kısımlarına ağırlık verilmiş olmasıdır.
1.3. Konuyla İlgili Kaynak ve Araştırmalar
Konuyla ilgili yapılan çalışmalardan birisi, Ayşe Yeşim Akyürekoğlu’nun 2005 yılında hazırladığı “ Hatay’daki Türk İslam Devri Yapıları “ konulu Yüksek Lisans tez çalışmasıdır. Burada da yapılar tanıtılırken süslemeler dikkate alınmamış, eserlerle ilgili kısa kısa bilgiler verilmiştir.
Bir diğer çalışma, Fuat ŞANCI’nın “ Hatay İlinde Türk Mimarisi “ başlığı altında ele aldığı doktora tezi gelmektedir. Bu çalışmada Hatay’da bulunan Türk İslam dönemine ait yapıların 2006 yılına kadarki durumu, restorasyonlar, vakfiyeler, yapılan müdahaleler, mimari çizimlerle birlikte desteklenerek tanıtılmıştır.
Tarihi konulara ışık tutacak kaynaklardan birisi de Mehmet TEKİN’in 2000 yılında yayımladığı “Hatay Tarihi“ adlı çalışmasıdır. Bu kitapta yazar Antakya’nın
Antik döneminden günümüze kadarki tarihi sürecini anlatarak mevcut birkaç yapı hakkında bilgi vermektedir. Bunların dışında, Hatay yerli ve yabancı seyyahların da uğrak yeri olmuştur. Evliya Çelebi “Seyahatnamesinde” Antakya’yı sekiz saraylı, mâğmur haneleri Asi nehri tarafında yer alan, müstahkem surlara sahip sulak bir yer olarak tarif eder, ayrıca Payas ve Bakras kalelerinden bahseder. Katip Çelebi “Cihânnumâ’da “ Antakya içinde yedi çarşının bulunduğunu, bunların üçünün üstü kapalı olduğunu, şehrin ortasındaki kilisenin kapısı üstünde çalar saat yer aldığını yazar (Sahillioğlu, 1991: 231). Yabancılar arasında özellikle eski Antakya’yı gravürleriyle süsleyerek, konumuz kapsamındaki camilerden görsel kesitler sunan William Henry Bartlett çalışmamıza farklı açıdan bakmamızı imkan vermiştir.
Eserlerimizi tanımlarken özellikle adres belirleme konusunda, Hatay Valiliği tarafından 2011 yılında iki cilt halinde yayımlanan “ Hatay İl Kültür Yıllığı I-II “ kitabından faydalanılmıştır.
Konuyla ilgili Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün bölgedeki çalışmaları da ayrı bir öneme haizdir. Vakıfların önceki yıllarda restore ettiği camilerin çizimlerinin yanı sıra onarım öncesi ve sonrasına ait görsel materyallerle karşılaştırma imkanı bularak çalışmamıza katkı sağlamıştır. Hatay Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nden edindiğimiz fotoğraflar yapılardaki süslemelerin orijinalleri hakkında ipuçları vermektedir.
1.4. Hatay İli’nin Tarihi-Coğrafyası
Doğu Akdeniz Bölgesi’nde yer alan Hatay ve çevresinde yapılan kazılarda çıkarılan buluntular buradaki ilk yerleşimin Orta Paleolitik Çağ’da başlamış olduğunu, Neolitik, Kalkolitik ve Tunç Çağları’nda da sürdüğünü ortaya koymuştur. Hatay yöresi M.Ö.1800’lerde başlamak üzere yaklaşık 200 yıl boyunca merkezi Halep olan Yamhad Krallığı’na ait bir beyliğin toprakları içinde kalmış, M.Ö.1460’tan M.Ö.1200’lere kadar Hitit hakimiyetine geçmiştir. Bu tarihte parçalanan devletin toprakları üstünde oluşan Geç Hitit Prensliklerinden Hatay yöresindekiler birleşerek Hattena Krallığı’nı kurmuşlardır. Ancak toprakları Asurluların yayılma alanı üstünde olduğundan M.Ö.743’e değin Asur akınlarına sahne olmuş ve bu tarihte Asur egemenliğine girmiştir (Kınık, 1997: 766-767).
Daha sonra Babil hakimiyetine geçen bölgede, Pers Hükümdarı 2.Kuras’ın İ.Ö.539’da Babil İmparatorluğuna son vererek Mezopotamya ve Suriye’yi almasıyla başlayan Pers hakimiyeti, bir Satraplık halinde Makedon istilasına kadar devam
etmiştir. Büyük İskender ile başlayan Makedon istilasından önce Grek tacirler tarafından Antakya’nın bulunduğu yerin bir durak noktası olarak kullanılmış olması ihtimal dahilindedir. Antik Çağ’daki adı Orontes olan Asi Nehri’nin o çağlarda küçük gemilerin seyrü sefere uygun olması ve Antakya’nın nehir yoluyla Akdeniz’e bir günlük mesafede oluşu bu ihtimali kuvvetlendiren faktörlerdir (Tekin, 1993: s.27).
Büyük İskender’in ölümünden sonra kurduğu imparatorluk generalleri arasında paylaşılarak parçalanmış, bu dağılımda Suriye, Mezopotamya ve bütün doğu ülkeleri Seloukos 1.Nikator’un payına düşmüştür. Yeni kurulan bu imparatorluğun ismine kurucusuna izafeten Seloukos İmparatorluğu denildi (Günaltay, 1967: 66). M.Ö. 300 yılında Antakya şehri kurularak İmparatorluk merkezi haline getirildi. Kısa zamanda gelişerek dünyanın sayılı büyük şehirleri arasına girdi. Bu dönemde Antakya hem ticaret hem de eğlence şehri haline gelmişti. Ancak sık sık çıkan isyanlar, savaşlar ve taht kavgaları yüzünden zayıf düşen imparatorluk o sırada kuvvetlenen Roma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu dönemde de Antakya önemini korumuş, Roma’dan sonra İmparatorluğun merkez olma konumunu devam ettirmiştir. Daha sonra şehir 396 yılında Bizans hakimiyeti altına girmiş, zaman zaman Araplar’la Bizanslılar arasında el değiştirmiştir (Çelebi, 1982: 163).
Selçukluların Anadolu’yu fethi sırasında 1085’de Türklerin eline geçen şehir 1096 yılında Haçlı seferlerinin başlamasıyla Antakya tekrar Frank hâkimiyetine girmiştir. Moğol istilaları sırasında ise (1267 yılında) Memlüklülerin nüfuzunda kalmıştır (Çelebi, 1982: 167).
Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferinden önce Osmanlıların bir şehri haline gelmiştir. Antakya bu devirde eski hareketliliğini kaybetmiş, küçük bir sanat ve ticaret şehri durumuna bürünmüştür.
I. Dünya Savaşı sonuna kadar, dört asır Osmanlı hâkimiyetinde kalan Antakya, bu süre içinde Halep Vilayeti’nin Halep Merkez Sancağına bağlı bir kaza merkezi olarak yönetildi. XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. yüzyıla ait umumi salnamelerle, Haleb Vilayeti Salnamelerindeki kayıtlara göre, imparatorluğun çöküşüne kadar, herhangi bir değişiklik olmadan bu statüyü muhafaza ettiği anlaşılmaktadır. İstanbul’a uzak oluşu yanında Mısır’ın fethinden sonra bölgedeki
askeri önemini yitirmiş olmasına ilaveten Ortadoğu’daki büyük geçiş yolları dışında kalmış olması gibi zaman içinde değişen koşullar nedeniyle Osmanlı Devleti için önemsiz ve bu sebeple ihmal edilmiş küçük bir kasaba olarak uzun müddet kendi haline bırakılmıştır (Demir, 1996: 20).
Mondros Mütarekesi’nden sonra Suriye Araplarınca 26 Ekim 1918 de Arap Hükümeti ilan edilince, Antakya’nın Osmanlı İmparatorluğu ile siyasal bağı kesilmiş, aynı yıl Fransızlar işgal etmiştir. 20 Ekim 1920 Ankara Antlaşması’yla yöre Fransız mandası altındaki Suriye’ye bırakılmıştır. Giderek gelişen uluslararası koşullar nedeniyle 23 Haziran 1938 de Türkiye ile Fransa arasında imzalanan bir antlaşmayla Hatay Türkiye’ye katılmış ve 7 Temmuz 1939 da Türkiye Cumhuriyeti’nin bir ili olmuştur (Kınık, 199: 768).
Akdeniz Bölgesinde yer alan Hatay’ın doğusunda ve güneyinde Suriye, kuzeyinde Adana, kuzeydoğusunda Gaziantep vardır. Merkez ilçesi Antakya’dır. Merkez ilçe dahil 9 tane ilçesi vardır. İskenderun Körfezi’nin doğusundaki dar kıyı ovalarını takiben yükselen Nur (Amanos) Dağları ve bu dağların doğusunda yer alan Hatay Grabeni ilin yeryüzü şekillerinin ana hatlarını meydana getirir.
Üçüncü zamanda gerçekleşen tektonik hareketler sonucunda Hatay ve Maraş bölgesinde geniş ölçüde çöküntüler olmuş ve Akdeniz Bölgesi çok karışık tektonik etkilerin altında kalmıştır. Hatay tarafı Suriye çöküntülerinin, İç Anadolu’nun, Akdeniz’in ve nihayet kendi iç bünyesinin etkisi altındadır. Bütün bunlar esas çatıyı bozmamakla beraber arazi şekillerine önemli eklemelerde bulunmuşlardır (Anonim, 1985: 1283).
Tarihi Antakya şehri 35-52 ve 37-04 kuzey enlemleri ile 35-40 ve 36-35 doğu boylamları arasında Asi nehrinin aşağısındaki ovanın kenarında, Habib Neccar Dağı eteklerinde (Fotoğraf 1-2-3-4) Akdeniz ve Suriye’den Anadolu’ya giden yolların kavşak noktasında kurulmuş bir yerleşmedir (Özdemir, 1994: 119).
2. KATALOG
2.1. Antakya Ulu Camii Külliyesi
Bulunduğu Yer: Antakya şehrinin içinden geçen Asi Nehri’nin doğusundaki
Ulu Camii Mahallesi’nde yer alır.
Yapım Tarihi: H.670 / M.1271 Yapanı: Bilinmiyor
Yaptıranı: Memlüklü Sultanı Baybars2 Çizim: 1-7
Fotoğraf: 5-22
Plan ve Mimarisi: Cami, batıdan doğuya doğru daralarak avlunun kuzey ve
batısında yer alan medresesi, güneyinde bulunan çeşmesiyle küçük bir külliyeden ibarettir (Çizim 1-2). Avlunun doğu ve batısında iki kapısı bulunmaktadır. Bunlardan batıdaki çarşı merkezine açılan ana giriş olup, doğudakine göre daha görkemli tutulmuş, süslemeleriyle diğerinin önüne geçmiştir. Medrese odaları avlunun etrafında ve onun biçimine göre düzensiz olarak sıralanmakta, özellikle de kapıların açıldığı dış cephelerde bu düzensizlik daha da belirginleşmektedir (Çizim 3-4-5, Fotoğraf 5-6). Avlunun ortasında şadırvan yer almakta, doğudaki girişin yakınından minaresi yükselmektedir. Cami doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir mekana oturmaktadır. Enine göre üç kat daha fazla uzunluğa sahip olan harime, kuzey taraftan üç kapı ile girilmektedir. Aynı istikamette sıralanan kare formlu ayaklarla kıble duvarına paralel iki sahına ayrılmış, üstü de çapraz tonozlarla örtülmüştür.
Süslemenin görüldüğü yerler: Batıya ve doğuya açılan avlu taç kapılarında, minarenin kaidesinde, şerefe altında ve gövdesinde, iç mekanda yer alan mihrap ve minberde süslemelerin yoğun olarak kullanıldığı yerlerdir.
Avluya açılan batıdaki yüksek dikdörtgen taç kapı muntazam kesme taşlarla inşa edilmiştir. Basık kemerli girişi sivri kemerli ve bitkisel bezemeli derin bir niş içine alınmış, nişin köşeleri ise dıştan silindirik gövdeli birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Hafif taşıntılı bir seki üstünde yükselen sütuncelerin kaide ve başlıkları profilli olup, başlıklarla bunlara oturan kare prizmatik tablaların yan yüzlerine S ve C kıvrımlı kabartmalar işlenmiştir. Niş kemer etrafını kuşatan dal,
2 1268 yılında Antakya’yı fetheden Memlüklü Sultanı Baybars kenti fethettikten sonra başlattığı inşa
yaprak ve meyveler başlık tablalarına oturan birer vazodan çıkarak üstte bir büyük yapraklı tepelikle tamamlanır. Stilize edilmiş asma yapraklarına ve hurma meyvelerine benzeyen bitkiler yüzeye kabartma olarak işlenmiştir (Çizim 6, Fotoğraf 7). Avluya açılan doğudaki dikdörtgen taç kapı batıdaki gibi muntazam kesme taşla yapılmıştır. Diğer kapıdan (batı) daha küçük ve sade tutulmuştur. Basık kemerli kapı açıklığının etrafı dıştan küçük kareciklerin belirli aralıklarla kaydırmalı dizilişiyle oluşan ikili diş sırası ile kuşatılmıştır (Fotoğraf 8).
Kesme taştan yapılan minare, avlunun kuzeyine bitişik olarak medresenin doğu ucuna yerleştirilmiştir (Fotoğraf 9-10). Kare kaideden silmelerle ayrılan pabuç ile silindirik gövdeye geçilir. Silindirik gövde, alttan ve üstten bileziklerle sınırlandırılmış, ayrıca üstteki bileziğin altında renkli taşlarla işlenmiş süsleme kuşağı bulunmaktadır. Basık kemerli minare kapısının üzeri yarım daire içerisine alınmış palmet motifleri ile dekore edilmiştir. Bu bitkisel düzenlemenin üzerinde onarım kitabesi yer almaktadır. Etrafı iki kademeli profilli silmelerle çerçevelenmiş olan enine dikdörtgen kitabelikteki sülüs yazılar iki sıra oluşturan üçerden altı kartuş içine alınmıştır. Avlu yönüne açılan basık kemerli minare kapısını ve bu kitabeyi dışardan küçük kare görünümlü diş motifleri kuşatmaktadır. Bu dişler, üst köşelerden düğümlenerek kare formu, alt uçlarda ise dışa doğru kıvrılarak dairesel biçimler oluşturmaktadır (Çizim 7, Fotoğraf 11-12-13).
Harim, doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir alana oturtulmuştur. İçeriye giriş, kuzey cepheye açılan basık kemerli üç kapıyla sağlanmıştır. Doğudaki taç kapının tezyinatında uygulanan küçük kare dişler birebir burada tekrarlanarak yüzey hareketlendirilmiştir (Fotoğraf 14-15-16-17). Dikdörtgen formlu, muntazam kesme taşla yapılan mihrap, sade görünümlü bir niş ile güney duvarına yerleştirilmiştir. Taç kısmı, yanlardan süslemesiz konsollar, ortada ise badem şeklinde mukarnas dizisi ile dekorlanmıştır. Mihrap nişine dikdörtgen formlu, üstten kaş kemerle şekillenen küçük ölçekli pencere açılmıştır (Fotoğraf 18). Beyaz mermerden yapılan minber, mihrabın hemen sağına konumlandırılmıştır. Süpürgelik kısımlarında üç adet kaş kemerli açıklığa yer verilmiş, bu açıklıkların yukarıya doğru uzanan profillendirilmiş uçları dilimli tepelik formunda yapraklarla nihayetlendirilmiştir. Dikdörtgen formlu giriş kapısı sade tutulurken, köşk kısmını
taşıyan silindirik bodur sütuncelerin başlıkları baklava dilimi görünümünde düzenlenmiştir (Fotoğraf 19).
Tarihlendirme: Caminin inşa dönemlerine ait en eski bilgi, minare
gövdesindeki kare formlu panonun içini yatay ve dikey çubukların kestiği bölümlere ayrılmış, bunların içerisine harfler kabartılmıştır (Fotoğraf 20).
Bu kitabe on altı kareye bölünmüş bir pano içerisine;
1. sırada; tı, ye, ha, mim 2.sırada; ha, mim, tı, ye 3.sırada; mim, ha, ye, tı 4.sırada; ye, tı, mim, ha
Burada sıralanan harflerin rakamsal karşılığı şu şekildedir;
1.sıra; 9, 10, 8, 40 2.sıra; 8, 40, 9, 10 3.sıra; 40, 8, 10, 9 4.sıra;10, 9, 40, 8
Bu kitabeye göre cami, H.670 / M.1271 yılında inşa edilmiştir (Şancı, 2006: 43)3.
Caminin avluya açılan batı taç kapısında, minare kaidesinde ve gövdesinde cephesinde onarım kitabelerine yer verilmiştir. Bunlardan batı taç kapısına yerleştirilen dört satırlık kitabede yapının, H. 1290 / M. 1873 yılında Muhammed adında bir kişinin yardımıyla onarıldığı anlaşılmaktadır (Fotoğraf 21). Minare kaidesindeki iki satırlık, altı bölümden oluşan onarım kitabesinde; H. 1117 / M. 1705 yılında minarenin tamir edildiğine dair bilgiler vermektedir (Fotoğraf 22). Ayrıca minare gövdesinde yer alan ikinci bir kitabede ise “Maşallah Sene 1206” tarihi minarenin 1791 yılında tekrar tamir edildiğini göstermektedir.
Osmanlı tahrir defterlerinde adı geçen Cami’ül Kebir Mahallesi, o dönemde birçok camiden ismini aldığı gerçeğine bağlı kalarak 16. yy’ın ilk yarısında kentte Ulu Cami’sinin varlığını göstermektedir. Ulu Cami isminin geçtiği belge H. 984 / M.1576 tarihlidir. Bu belge caminin dükkânlarında esnaflık yapanların şikâyeti üzerine Sokullu Bedestenine yerleştirilmeleri ve bu konu üzerine yapılan itirazlarla ilgilidir (Sahillioğlu,1993: 231). Bu bilgi eserin 1576 yılında mevcut olduğunu göstermektedir.
3 Bu kitabe, Nusret Çam ve Fuat Şancı’nın birlikte “ebced hesabı” esas alınarak çözümlenmiştir
2.2. Antakya Habib-i Neccar Camii
Bulunduğu Yer: Antakya Merkez İlçeye bağlı, Kurtuluş Caddesinin Habib-i
Neccar Mahallesi’nde yer almaktadır.
Yapım Tarihi: 13.yy ikinci yarısı Yapanı: Bilinmiyor
Yaptıranı: Ubeyde Bin Cerrah Çizim: 8-12
Fotoğraf: 23-50
Plan ve Mimarisi: Habib- i Neccar Camii ve Külliyesi düzensiz bir planda
avlunun etrafına sıralanmış yapılardan meydana gelmektedir. Avlunun kıble yönünde dikdörtgen bir alana inşa edilen cami, doğusunda türbe ve bunlarla bağlantılı hücreler ile taç kapı, kuzeyinde medrese hücreleri ve şadırvan yer almaktadır (Şancı, 2006: 13). Üç bölüme ayrılan iç mekanın ortasında pandantiflerle geçilen bir kubbe, dikdörtgen biçimindeki yan mekanlar çapraz tonozla kapatılmıştır. Güney ve doğu cephesi ana caddeye bakmaktadır. Güney cephe, yedi altta, üç üstte olmak üzere toplamda on adet basık kemerli açılıklarla cephe hareketlendirilmiştir (Çizim 8, Fotoğraf 23-24).
Memluk Sultanı Baybars zamanında (1222-1223) eski bir tapınağın yerine inşa edilmiştir. Osmanlı döneminde, büyük ihtimalle 16 yy. ’da yeniden yaptırılmıştır. Taç kapı üzerinde 1858 tarihli üç satırlık onarım kitabesi vardır. 14.yüzyılda Anadolu’yu gezen İbn-i Batuta (Tekin, 1993: 3) ve Evliya Çelebi, Antakya’da bu isimle anılan bir zaviyeden bahsetmektedir (Zillioğlu, 1976: 78). Habib- i Neccar Camii Vakfiyesine göre, Antakya’nın müslüman araplar tarafından alındıktan hemen sonra Ubeyde bin Cerrah tarafından yaptırıldığı, daha sonra Memluk Sultanı Baybars tarafından yenilendiği tahmin edilmektedir (Çakar, 2015: 19).
Süslemenin görüldüğü yerler: Doğu cephedeki avlu taç kapısında, minarenin kaidesinde ve gövdesinde, avlunun kuzeybatı köşesine oturtulan şadırvanda, harime giriş kapısındaki sivri kemer yüzeyinde, son cemaat mahalli’nin cephesi ile sütun başlıklarında, iç mekanda mihrap ve minberde süslemelerin yoğun olarak kullanıldığı yerlerdir.
Avlunun doğusuna açılan taç kapı, avlu duvarından yüksek sivri kemerli ve derin bir eyvan görünümünde inşa edilmiştir. Basık kemerli giriş kapısının yanlarına belirli seviyede yükseltilen sekiler yerleştirilmiştir. Açıklığı üstten şekillendiren sivri kemer, kademeli mukarnaslara oturtulmuştur. Bunların oturduğu yerden üç taraftan oyma tekniğinde yapılan üçer mukarnas sırası ile bezenmiştir. Bu mukarnas dizisinin hemen üzerine kitabe metni yerleştirilmiştir (Fotoğraf 25).
Şadırvan, avlunun kuzeybatı köşesine yerleştirilmiş, avlu kotunun altında yapılmıştır. On iki gen planlı bir su haznesinin, on iki kısa sütunla taşıdığı pramidal külahlı metal kaplamayla kapatılarak inşa edilmiştir (Çizim 9, Fotoğraf 26). Üç kademeden oluşan cephenin orta kısmını, üstten ve alttan bileziklerle sınırlandırılan kısa sütunlar ile kademeli silmelerin meydana getirdiği başlıklar oluşturmaktadır. Bodur sütunlar, yüzeylerine bitkisel süslemeler işlendiği kemerciklerle birbirine bağlanmış olup, bunlar aynı zamanda cephenin üçüncü bölümüne geçişi temin etmişlerdir (Fotoğraf 27). Söz konusu bodur sütunların üzerine yerleştirilen köşeli ayakların yüzeyi paralel silmelerle donatılmış ve bunlar üçüncü kısmın tüm yüzeyinde devam ettirilmiştir. Şadırvandaki tezyini unsurları, silmeler ve dikdörtgen formlu açıklıkların üst kısmına işlenen geç dönem etkili bitkisel süslemeler oluşturmaktadır (Fotoğraf 28-29). Bu bezeme öğeleri barok üslubunu yansıtmaktadır (Temiz, 2013: 35). Her kemerin yüzeyine aynı üslupta ancak farklı formlarda ele alınmış bitkisel süslemeler ile cephedeki monotonluk atılarak yerini yüzeyde hareketliliğe bırakmıştır (Çizim 10). Şadırvanın on iki gen ve cephe düzeni ile bölgede tek örnek olması açısından dikkat çekidir.
Kesme taştan yapılan minare, yüksek kare kaideli, silindirik gövdeli ve tek şerefelidir. Kare kaidesinin batı cephesine yerleştirilen basık kemerli kapı minareye girişi sağlamaktadır. Mukarnaslarla geçilen silindirik gövde şerefe altında dışa taşan bir bilezikle sonlandırılmış olup, bunun üzerinde şemsiyeli şerefe ve konik külahla örtülü petekle nihayetlenmektedir (Fotoğraf 30). Basık kemerli giriş açıklığının hemen üzerinde dikdörtgen formdaki içi sade tutulmuş dikdörtgenin çevresi küçük zar şeklindeki dişlerle sınırlandırılmıştır. Üst bölümünde tek sıra halinde münavabeli olarak palmet ve akantus yaprakları birbirine bitişik biçimde yüzeye dekore edilmiştir (Fotoğraf 31).
Eserin kuzeyini şekillendiren son cemaat yeri, doğu ve batı ucunda mukarnaslı yastıklarla, ortada dört sütun tarafından taşınmaktadır (Fotoğraf 32-33). Sütunlar birbirine sivri kemerlerle bağlanmış, bu kemerlerin oturduğu sütun başlıkları akantus yaprakları ve mukarnaslarla tezyin edilmiştir (Fotoğraf 34-35-36-37). Harim giriş kapısının sağında ve solunda ikişer pencere açıklığının aralarına yerleştirilen sağır niş biçiminde iki adet mihrabiye yer almaktadır. Hem doğuda hem de batıda yer alan paye yastıkları ise iki sıra mukarnas dizisi oluşturmakta ve alt sırayı akantus yaprakları doldurmaktadır (Çizim 11, Fotoğraf 38). Kuzey duvarının doğu ve batı yüzeyine ikişerden toplam dört adet konsol yerleştirilmiştir. Bu konsollardan doğu cephedekilerin, yan yüzeyleri belirli bir merkezden yanlara doğru uzanan çizgilerle yelpaze motifi görünümü verirken, ön yüzleri ise balıksırtı motifiyle düzenlenmiştir. Batı cephedeki konsolların ise yan yüzeyleri akantus yapraklarıyla tezyin edilmiş, ön yüzeyleri yukarıya doğru kıvrılan dalların hattını takip eden lale ve goncaya benzeyen motiflerle yüzey hareketlendirilmiştir (Fotoğraf 39-40).
Son cemaat yerinin ortasından, beyaz ve siyah mermerin dönüşümlü olarak kullanıldığı dikdörtgen formlu sivri kemerli kapıyla iç mekana giriş sağlanır. Kemer, iki sıra mukarnaslı birer üzengiye oturur ve yüzeyini üç kademeli mukarnas doldurur. Üstten palmetlerle sınırlandırılan bu sivri kemer, ortada iki sıra akantus yaprakları alttan ise, kırık çizgilerin birbirlerini kesmesiyle oluşan geometrik üçgenlerle tezyin edilmiştir (Fotoğraf 41-42). Güney duvarından hafif dışarıya taşırılan mihrap, sivri kemerli kavsaraya sahip derin niş içerisine küçük ebatta bir pencere yerleştirilerek düzenlenmiştir. Kademeli silmelerin üç taraftan mihrabı sınırlandırmasının yanı sıra taç kısmında, ampul görünümlü ters-düz şeklindeki motiflerle süsleme kuşağı oluşturulmuştur (Çizim 12, Fotoğraf 43-44). Mihrabın hemen sağındaki minberin, giriş açıklığı dikdörtgen biçiminde olup, kapının üst bölümü mukarnas dizisiyle taçlandırılmıştır. Süpürgelik kısmında üç adet yan yana açıklığa yer verilmiştir. Bu açıklıklar, yukarıya doğru uzanan profillerle tepede dilimlenmiş yaprak motifleriyle nihayetlenir (Çizim 13). Köşk kısmı, mukarnas başlıklı bodur sütuncelere oturan kemerlerin taşıdığı bir kubbeyle örtülerek klasik bir minberin bütün özelliklerini taşımaktadır. İç mekan duvarları oldukça sade tutulmuştur (Fotoğraf 45-46-47-48).
Tarihlendirme: Külliye’nin çeşitli yerlerinde toplam sekiz adet kitabe
bulunmaktadır. Cami ile ilgili olan kitabelerden ilki avluya açılan medresenin cephesinde şöyledir (Fotoğraf 48).
... fi şehr-i Ramazanu’l-Muazzam …. Bi-darra
el-mileli’z-zahirüyyü’l-beka hüsn-i fakr bi-darra izzet ala yerdi’l-cinanü’l-a’la’lmu’alla
ale’s-seddi yed inni a’za’llahu bi-darra i’tikal netaleyn sübhan nazimeh …. Et-te’vilihi battal fe-lillahi nazari’l-arzi sa’y me’a bi-…….
Bu kitabede “el melikü’z zâhir” ifadesi geçmektedir. Bu, 1268 yılında Antakya’yı fetheden Memlüklü Sultanı Baybars’ın lakabının olduğu kaynaklarda geçmektedir. Avlu taç kapısı ile minare arasındaki kitabe (Fotoğraf 49) şöyledir;
El- Hamdü lillahi ellezi binuri...
Ellezi... ...el emr bil ma’ruf...izel mekr-i bi- tevfikullah.... Efela beğalan es- semâvâti ve’l ardi...
... lehu ve rahmeti har-i yecmâun ve kâne bi- tarih-i .... hicreti Tis’a ve seb’ine ve semanı miyeh... ... ... ...elkerim ...mahruse ensure ala ehl...
Bu kitabe, H. 879 / M. 1474 yılı olarak okunmakta ve bu dönemde Antakya’da Memlüklü hâkimiyetinin olduğuna delalet eder.
Harime giriş açıklığının üzerindeki kitabe ise şu şekildedir;
Şerefi inde mucindi hasinen li-tezal olub şekla Buldu bu câmi vâlâyı kad^ım ahsen hâl Dedi tecdidine tarih-i dü mısra müfti Lafz-ü mânâ deva, ruy-i dilara-yı cemâl Câmi-i sahib-i Yâsin Habibünneccar Eskiden ekber-ü adel yapılub buldu kemâl Sene 1275 (M. 1858)
Kitabeden anlaşıldığı üzere yapının M. 1858 yılında yenilendiği yazmaktadır (Fotoğraf 50).
Avlu taç kapısına yerleştirilen kitabede;
Ol fatih-i minnetü’l - ebvâb itmam oldu imar Himmet-i belde ahâlisi bu bâbda derkâr
Tarihini bab-ı Rauf açdı cenabı isneyn Habbeza Sultanı Cami Habibünneccar Sene 1280 (M.1863)
Basık kemerli avlu giriş kapısının üzerine yerleştirilen bu kitabe M. 1863 yılında ahalinin yardımıyla yapının onarımının yapıldığına işaret etmektedir.
Cami’nin ilk inşa tarihini gösteren bir kitabe bulunmadığından yapının tarihlendirilmesinde kaynaklardaki bilgiler esas alınmıştır. Bu kaynaklardan Fuat Şancıya göre, cami 1268-1271 yılına tarihlenmektedir. Yapının, plan olarak 1268 yılından önce de bilinen ve uygulanan bir şema olarak karşımıza çıkması bu tarihlemeyi yapmamızı da desteklemektedir4. Mevcut kaynaklardan anlaşıldığı üzere,
13. yüzyıl’ın ikinci yarısında inşa edildiği anlaşılmaktadır.
4 Bkz. Erdal, E (2002). Zengi Dönemi Halep Kutsal Yer Kültü. Ortaçağ’da Anadolu. Prof. Dr. Aynur
2.3. Şenköy Şeyh Ahmet Kuseyri Camii
Bulunduğu Yer: Yayladağı İlçesi’ne bağlı Şenköy Mahallesi, Antakya
merkez ilçeye 23 km. mesafede yer almaktadır.
Yapım Tarihi: 16. yüzyıl’ın ikinci yarısı. Yapanı: İbni Şeyh Muhamed el Kuseyri Yaptıranı: Şeyh Abdi5
Çizim: 14 Fotoğraf: 51-64
Plan ve Mimarisi: Eğimli bir araziye konumlandırılan cami, avlunun
güneyine oturtularak batı cephesinden bir taç kapıyla avluya giriş sağlanır (Fotoğraf 51). Belirli bir kot farkıyla kuzeyinde hazire ve türbe yer almaktadır. Yapı, doğu-batı doğrultusunda enine dikdörtgen olarak tasarlanmış olup, mihrap önü kubbeli ve ortada kare şeklindeki kolonlar mekanı iki sahına ayırır. Mihrap önü kubbesiyle çapraz tonozlar üst örtüyü şekillendirir (Çizim 14, Fotoğraf 52). Güney cephede altta dört adet basık kemerli ve bu her bir açıklığın üzerinde ise küçük tepe pencereleri yerleştirilmiştir. Bu üstteki küçük açıklıklar, dilimlenmiş kaş kemer şeklinde düzenlenmiştir. Batı ve doğu duvarlarında sadece kıble cephesindeki üst pencere açıklıkları gibi bu cephelerde de birer adet pencere ile şekillenmiştir (Fotoğraf 53-54).
Süslemenin görüldüğü yerler: Avluya açılan taç kapıda, minarenin kaidesinde, harim giriş açıklığının üzerinde, son cemaat yerine yapılan mihrabiyenin köşelerindeki konsollarda, iç mekanda, mihrabın taç kısmında süslemelerin yoğunlaştığı yerlerdir.
Avlu duvarının doğu cephesinde yer alan taç kapı, kesme taş ve mermerin birlikte kullanımıyla inşa edilmiştir. Kapı, sağdan ve soldan birer adet işlevsel olmayan yarım dairevi görünümündeki sütunlar yüzeyden hafif çıkıntılı olarak yapılmıştır. Üç kademeli olarak ele alınan sütun başlıkları, her iki tarafta da simetrik bir özellik göstermektedir. Alt ve orta kısımdakiler geometrik özellikte mukarnaslarla şekillendirilirken, üst bölümdekiler bitkisel tezyinat ile üç adet
5 Şeyh Abdi, Şeyh Ahmet Kuseyri’nin babasıdır. 1526 tarihli Tahrir defterinde “Şeyh Ahmed veled-i
Şeyh Abdi ifadesi yer almaktadır. Mevcut defterde, “ Zaviye-i Şeyh Abdi Veled-i Şeyh Ali der karye-i mahallesi ” ifadesi geçer (Gündüz, 2009: 96-97). Ayrıca Mehmet Sılay, Şeyh Abdi’nin 1464 tarihinde buraya yerleştiğini ve yapının bu tarihte inşa edildiğini yazmaktadır (Sılay, 1989: 45-46).
çarkıfelek, ortadaki gülbezek şeklinde işlenmiştir. En üst kademede ise sütun başlığından bağımsız uzunlamasına iki aşamada düzenlenmiştir. Altta, geometrik olarak yatay şekilde sıralanan üç adet hafif kabartılmış üçgenler, üstte ise yüzeye derin yivlerin açılmasıyla oluşturulan tezyinat yüzeye hareketlilik vermiştir (Fotoğraf 56-57). İki bölüme ayrılan kapı alınlığı, derin oyma tekniğinde akantus yaprağına benzeyen motifler ile dekorlanmıştır. Ayrıca bu açıklığın inşa tarihi ile ilgili, alınlık kısmında yer alan “1936” tarihi caminin aynı devirde yapılmadığı ve sonradan getirilerek buraya eklendiği anlaşılmaktadır6.
Yapının ön cephesini şekillendiren son cemaat mahalli, giriş aksının iki tarafında avlu zemininden yükseltilmiş kesme taş platformlardan oluşmaktadır. Son dönemde yapılan restorasyon sonrasında, ahşap taşıyıcılar, kiremit kaplı çatı ile örtülmüştür (Fotoğraf 58). Kuzey duvarının batı cephesine, boyuna dikdörtgen biçiminde, sivri kemer kavsara ile nihayetlenen, yarım daire formlu mihrabiye yerleştirilmiştir. Mihrabiye’nin köşelerine birer adet konsol yapılmıştır. Konsolun yüzeyleri alt kısımdan yukarıya doğru dilimleniş üstten ise balıksırtı motifleriyle sınırlandırılmıştır (Fotoğraf 59).
Kuzey cepheden boyuna dikdörtgen formlu sade iki kanatlı bir ahşap kapıyla harime giriş yapılır. Açıklığın üzerinde dikdörtgen levha içerisine üç satırlık dokuz bölümü sınırlandıran kartuşlar kitabe metnini şekillendirir (Fotoğraf 60). Kartuşların içerisindeki yazıları yanlardan günümüz seramikleri ile yapılmıştır. Kitabenin etrafı akantus yaprakları ile çerçevelenmiştir. İç mekanda tezyini unsurlar mihrap üzerinde yoğunlaşmaktadır. Duvarlar ve ayaklar sade utulmuştur (Fotoğraf 61). Harim giriş aksında yer alan mihrap, kıble yönünü belirlemiştir (Fotoğraf 62). Taş malzemeden yapılan mihrap, ters “U” biçiminde yarım daire niş ile şekillenir. Dikdörtgen biçiminde, sivri kemerli taş malzeme kullanılarak yapılmıştır. Mihrabı üstten sınırlandıran taç kısmı, yanlarda konsolların arasına yerleştirilen sivri kemerli mukarnasların yüzeyleri stilize edilmiş akantus yapraklarıyla dekorlanmıştır. Bu bezeme kuşağını sağdan ve soldan birer adet üçgenimsi konsol sınırlandırılmıştır. Konsolların ön yüzleri kavislenerek balıksırtı motifleri ile tezyin edilirken, yan
6 Mülakat: Hasan Yaylacı’nın (Şenköy eski muhtarı) aktardığı bilgiye göre babası köyün ilk
muhtarlarından olduğu ve bu taç kapının Antakya merkez polis karakolunun yıkılması ile buraya getirildiğini aynı zamanda bizzat kendi eliyle cami’nin avlu duvarına yerleştirildiğini ifade etmektedir (06.07.2017).
