İnşaat sektöründe AHP yöntemi ile alt yüklenici seçimi: Bir konut projesinde uygulama

(1)

ĠSTANUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ  FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

HAZĠRAN 2013

ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE AHP YÖNTEMĠ ĠLE ALT YÜKLENĠCĠ SEÇĠMĠ: BĠR KONUT PROJESĠNDE UYGULAMA

Burcu ÇĠFTÇĠOĞLU

ĠnĢaat Mühendisliği Anabilim Dalı Yapı ĠĢletmesi Programı

(2)

(3)

HAZĠRAN 2013

ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ  FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE AHP YÖNTEMĠ ĠLE ALT YÜKLENĠCĠ SEÇĠMĠ: BĠR KONUT PROJESĠNDE UYGULAMA

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Burcu ÇĠFTÇĠOĞLU

(501091177)

Tez DanıĢmanı: Doç. Dr. Gül POLAT TATAR ĠnĢaat Mühendisliği Anabilim Dalı

(4)

(5)

Tez DanıĢmanı : Doç. Dr. Gül POLAT TATAR Ġstanbul Teknik Üniversitesi

Jüri Üyeleri : Doç. Dr. Uğur MÜNGEN Ġstanbul Teknik Üniversitesi

Y.Doç. Dr. Zeynep IġIK Yıldız Teknik Üniversitesi

ĠTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü‟nün 501091177 numaralı Yüksek Lisans Öğrencisi Burcu ÇĠFTÇĠOĞLU ilgili yönetmeliklerin belirlediği gerekli tüm Ģartları yerine getirdikten sonra hazırladığı “ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE AHP YÖNTEMĠ ĠLE ALT YÜKLENĠCĠ SEÇĠMĠ: BĠR KONUT PROJESĠNDE UYGULAMA

” baĢlıklı tezini aĢağıda imzaları olan jüri önünde baĢarı ile sunmuĢtur.

Teslim Tarihi : 2 Mayıs 2013 Savunma Tarihi : 7 Haziran 2013

(6)

(7)

ÖNSÖZ

Bu çalıĢmanın her aĢamasında bilgi ve deneyimleri ile bana yol gösteren, sorularımı her daim cevaplayan ve aynı zamanda beni motive eden danıĢman hocam Sayın Doç. Dr. Gül POLAT TATAR‟a ; beni her zaman verdikleri güç ve destek ile motive eden dostlarıma ve aileme sonsuz teĢekkür ederim.

Mayıs 2013 Burcu Çiftçioğlu (ĠnĢaat Mühendisi)

(8)

(9)

ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖNSÖZ ... v ĠÇĠNDEKĠLER ... vii KISALTMALAR ... ix ÇĠZELGE LĠSTESĠ ... xi ġEKĠL LĠSTESĠ ... xv ÖZET ... xvii SUMMARY ... xiv 1. GĠRĠġ ... 1 1.1 Tezin Amacı ... 2

2. ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE ALT YÜKLENĠCĠLĠK UYGULAMALARI ... 3

2.1 Alt Yüklenici Türleri ... 3

2.2 ĠnĢaat Sektöründe Alt Yüklenicilik Uygulamaları ... 4

2.2.1. Alt yüklenicilik uygulama nedenleri ... 5

2.2.2. Alt yüklenicilik uygulama avantajları ... 6

2.2.3 Alt yüklenicilik uygulama dezavantajları ... 11

2.3 Alt Yüklenici Seçimi ... 17

2.3.1 Alt yüklenici seçim kriterleri ... 18

2.3.2 Alt yüklenici seçim süreci ... 29

2.3.2.1 Alt yüklenici seçimine kim karar veriyor? ... 30

2.3.2.2 Alt yüklenici ne zaman seçiliyor? ... 31

2.3.2.3 Alt yüklenici hangi yöntemle seçiliyor? ... 31

2.3.3 Alt yüklenici seçim yöntemi ile ilgili önceki çalıĢmalar ... 34

3. ARAġTIRMA METODOLOJĠSĠ ... 37

3.1 AHP (Analitik HiyerarĢi Prosesi) ... 37

3.2 Alt Yüklenici Seçimi Ġçin Önerilen Model ... 46

4. UYGULAMA ... 53

4.1 Seçim Süreci ... 54

4.2 Hafriyat Alt Yüklenici Firması ... 55

4.3 Zemin Kazık ve Ġksa ĠĢleri Alt Yüklenici Firması ... 77

4.4 Kalıp, Demir, Beton ĠĢleri Alt Yüklenici Firması ... 99

5. SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 121

5.1 Sonuç ... 121

5.1.1Alt yüklenici seçimi için öneriler ... 123

KAYNAKLAR ... 125

(10)

(11)

KISALTMALAR

(12)

(13)

ÇĠZELGE LĠSTESĠ

Sayfa

Çizelge 2.1 : Alt yüklenicilik uygulama avantajları ... 11

Çizelge 2.2 : Alt yüklenicilik uygulama dezavantajları ... 16

Çizelge 2.3 : Arslan ve diğ. (2008) alt yüklenici seçim kriterleri... 19

Çizelge 2.4 : Dulung ve Pheng, (2011) alt yüklenici seçim kriterleri ... 20

Çizelge 2.5 : Eom ve diğ. (2008) alt yüklenici seçim kriterleri ... 21

Çizelge 2.6 : El- Mashaleh, (2009) alt yüklenici seçim kriterleri ... 22

Çizelge 2.7 : El- Mashaleh, (2011) alt yüklenici seçim kriterler ... 23

Çizelge 2.8 : Ng ve diğ. (2007) alt yüklenici seçim kriterleri ... 23

Çizelge 2.9 : Ohnuma ve diğ. (2000) alt yüklenici seçim kriterleri ... 26

Çizelge 2.10 : Okoroh ve Torrance, (2010) alt yüklenici seçimi ... 27

Çizelge 2.11 : Shiau ve diğ. (2002) alt yüklenici seçim kriterleri ... 28

Çizelge 3.1 : Ahp yönteminde kullanılan önem skalası (Saaty, 1980). ... 42

Çizelge 3.2 : RI Değerleri ... 46

Çizelge 3.3 : Ana kriterler ve alt kriterler ... 50

Çizelge 3.4 : Uygulamada alt yüklenici seçim kriterleri ... 52

Çizelge 4.1 : Hafriyat iĢi maliyet teklifi değerlendirme tablosu ... 56

Çizelge 4.2 : Hafriyat alt yüklenici firmaların özellikleri... 58

Çizelge 4.3 : Ġkili kıyas tablosu oluĢturulurken yararlanılan oranlar... 59

Çizelge 4.4 : Kaza Tipleri (Mungen, 2011) ... 59

Çizelge 4.5 : Ana kriterlerin ikili kıyas tablosu ... 63

Çizelge 4.6 : Maliyet ana kriterine göre alt kriterlerin ikili kıyas tablosu ... 65

Çizelge 4.7 : Kalite ana kriterine göre alt kriterlerin ikili kıyas tablosu ... 65

Çizelge 4.8 : Zaman ana kriterine göre alt kriterlerin ikili kıyas tablosu ... 66

Çizelge 4.9 : Mesleki yeterlilik ana kriterine göre alt kriterlerin ikili kıyas tablosu 66 Çizelge 4.10 : Teklif seviyesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 68

Çizelge 4.11 : Teklif Ģeffaflığı analizialt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 68

Çizelge 4.12 : Üretim/iĢ kalitesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 69

Çizelge 4.13 : ĠnĢaat sektöründeki deneyimi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu .... 70

Çizelge 4.14 : Alt yüklenicinin bütün iĢi en fazla bir alt yükleniciye devretmesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 70

Çizelge 4.15 : ĠĢi zamanında bitirebilmesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 71

Çizelge 4.16 : ĠĢverenin iĢ programına uyabilmesi ve iĢin baĢlangıcında kendi iĢ programını hazırlayabilmesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 72

Çizelge 4.17 : Yeterli sayıda, kaliteli teknik personele sahip olma alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 72

Çizelge 4.18 : Benzer projelerde geçmiĢteki performansı alt kriterine göre ikili kıyas tablosu... 73

Çizelge 4.19 : Alt yüklenici olarak en büyük değerde/bütçede tamamladığı iĢ alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 74

(14)

Çizelge 4.21:Finansal kapasitesi (yıllık iĢ hacmi) alt kriterine göre ikili kıyas

tablosu ... 75

Çizelge 4.22 : Ana yüklenicinin istediği iĢ güvenliği kurallarına uyması alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 76

Çizelge 4.23 : Ana yüklenici ile iletiĢimi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 76

Çizelge 4.24 : Sonuç ... 77

Çizelge 4.25 : Zemin kazık ve iksa iĢleri maliyet teklifi değerlendirme tablosu ... 79

Çizelge 4.26 : Zemin kazık ve iksa iĢleri alt yüklenici firmaların özellikleri ... 81

Çizelge 4.31 : Mesleki yeterlilik ana kriterine göre alt kriterlerin ikili kıyas tablosu 88 Çizelge 4.32 : Teklif seviyesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 90

Çizelge 4.35 : ĠnĢaat sektöründeki deneyimi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu .... 92

Çizelge 4.37 : ĠĢi zamanında bitirebilmesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 93

Çizelge 4.38 : ĠĢverenin iĢ programına uyabilmesi ve iĢin baĢlangıcında kendi iĢ programını hazırlayabilmesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu... 93

Çizelge 4.39 : Yeterli sayıda, kaliteli teknik personele sahip olma alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 94

Çizelge 4.40 : Benzer projelerde geçmiĢteki performansı alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 95

Çizelge 4.41 : Alt yüklenici olarak en büyük değerde/bütçede tamamladığı iĢ alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 95

Çizelge 4.42 : Yeterli materyale sahip olması alt kriterine göre ikili kıyas tablosu .. 96

Çizelge4.43 : Finansal kapasitesi (yıllık iĢ hacmi) alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 97

Çizelge 4.44 : Ana yüklenicinin istediği iĢ güvenliği kurallarına uyması alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 97

Çizelge 4.45 : Ana yüklenici ile iletiĢimi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 98

Çizelge 4.46 : Sonuç ... 99

Çizelge 4.47 : Kalıp, demir, beton iĢleri maliyet teklifi değerlendirme tablosu ... 100

Çizelge 4.48 : Kalıp, demir, beton iĢleri alt yüklenici firmaların özellikleri ... 103

Çizelge 4.53:Mesleki yeterlilik ana kriterine göre alt kriterlerin ikili kıyas tablosu 109 Çizelge 4.54 : Teklif seviyesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 111

Çizelge 4.57 : ĠnĢaat sektöründeki deneyimi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu .. 113

(15)

Çizelge 4.60 : ĠĢverenin iĢ programına uyabilmesi ve iĢin baĢlangıcında kendi iĢ programını hazırlayabilmesi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 115 Çizelge 4.61 : Yeterli sayıda, kaliteli teknik personele sahip olma alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 115 Çizelge 4.62 : Benzer projelerde geçmiĢteki performansı alt kriterine göre ikili kıyas

tablosu... 116 Çizelge 4.63 : Alt yüklenici olarak en büyük değerde/bütçede tamamladığı iĢ alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 117 Çizelge 4.64 : Yeterli materyale sahip olması alt kriterine göre ikili kıyas tablosu 117 Çizelge4.65 : Finansal kapasitesi (yıllık iĢ hacmi) alt kriterine göre ikili kıyas

tablosu... 118 Çizelge 4.66 : Ana yüklenicinin istediği iĢ güvenliği kurallarına uyması alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 119 Çizelge 4.67 : Ana yüklenici ile iletiĢimi alt kriterine göre ikili kıyas tablosu ... 120 Çizelge 4.68 : Sonuç ... 120

(16)

(17)

ġEKĠL LĠSTESĠ

Sayfa

ġekil 2.1 : Uluslararası bir projede alt yüklenici seçimi ... 31

ġekil 2.2 : Ġhale sürecinde bir alt yüklenici seçimi (Arslan ve diğ. 2008) ... 33

ġekil 4.1 : HiyerarĢi tablosu ... 61

ġekil 4.2 : Super decision programında ağırlık dereceleri ... 64

(18)

(19)

ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE AHP YÖNTEMĠ ĠLE ALT YÜKLENĠCĠ SEÇĠMĠ: BĠR KONUT PROJESĠNDE UYGULAMA

ÖZET

Günümüzde inĢaat sektöründeki teknlojik geliĢmeye bağlı olarak projelerin karmaĢıklığı ve rekabet ortamı hızla artmaktadır. Ana yüklenici firmaların sektörde fark yaratabilmeleri, projelerinde birlikte çalıĢacakları alt yüklenici firmaların performansı ile doğru orantılıdır. Alt yüklenici sayısının sürekli arttığı, iĢ hacminin büyüdüğü ve zaman ile yarıĢıldığı bu süreçte doğru alt yükleniciyi seçmek çoğu zaman kolay olmamaktadır. Yüklenici firmalar genellikle alt yüklenici seçiminde nesnel bir karar destek sistemi yerine öznel değerlendirmelerde bulunmayı tercih etmektedir.

Bu çalıĢmada inĢaat sektöründe ana yüklenicilik hizmeti veren iĢletmelerin üstlendikleri projelerde en uygun alt yüklenicileri seçmelerini sağlamak amacıyla, AHP yöntemi kullanılarak bir karar destek modeli geliĢtirmek amaçlanmıĢtır.

ÇalıĢmanın 2. bölümünde inĢaat sektöründe alt yüklenicilik uygulamaları hakkında genel bir bilgi verilmiĢtir. Sektörde kullanılan alt yüklenicilik türleri tanımlanmıĢtır. Alt yüklenicilik uygulama nedenleri açıklanarak, avantajları ve dezavantajları tablolar halinde verilmiĢtir. Sonra alt yüklenici seçiminin önemi üzerinde durularak farklı araĢtırmacılar tarafından tanımlanmıĢ olan seçim kriterleri ayrı tablolar halinde verilmiĢtir. Daha sonra alt yüklenici seçim süreci 3 aĢamada özetlenmiĢtir: alt yüklenici seçimine kim tarafından karar verildiği, alt yüklenicinin hangi aĢamada seçildiği ve alt yüklenicinin hangi yöntemler ile seçildiği kısaca açıklanmıĢtır. Bölümün son kısmında da alt yüklenici seçim yöntemi ile ilgili önceki çalıĢmalara yer verilmiĢtir.

3. bölümde bu çalıĢmada kullanılan AHP genel olarak tanımlanmıĢ ve uygulama yöntemi açıklanmıĢtır. Daha sonra çalıĢmada örnek olaylar üzerinde kullanılacak olan modeldeki ana ve alt kriterler açıklanarak, hiyerarĢi tablosu verilmiĢtir. ÇalıĢmada 1 amaç 7 ana ve 14 alt kriter belirlenmiĢtir.

4. bölümde ise Türkiye‟de ana yüklenici olarak faaliyette bulunan bir inĢaat firmasının 3 ana iĢ kalemi için alt yüklenici firma seçim sürecinde AHP yöntemi süper decision programı yardımıyla uygulanmıĢtır. AHP yöntemi uygulanırken kriter değerlendirmeleri subjektif değil, objektif değerlerle yapılmıĢtır. Söz konusu iĢler için son değerlendirmelere kalan alt yüklenici firmaların verdiği teklifler ve firma kriterleri puanlamada rol oynamıĢtır.

Son bölümde ise çalıĢmanın genel bir değerlendirilmesi yapılarak, çalıĢma sırasında karĢılaĢılan zorluklar ve sektördeki uygulamalarda gözlemlenen eksikler doğrultusunda sonuç ve öneriler sunulmuĢtur.

(20)

(21)

SUB-CONTRACTOR SELECTION BY THE AHP METHOD IN CONSTRUCTION SECTOR: APPLICATION IN A HOUSING PROJECT

SUMMARY

The purpose of this study is to develop a decision support model using analytical hierarchical process management in order to enable organizations providing prime contractor services in the construction sector select the most suitable sub-contractors for the projects they have undertaken. For this purpose, literature search has been carried out initially in order to determine the criteria that affects the sub-contractor selection process and a decision hierarchy comprised of key criteria and sub criteria has been created. Afterwards, effectiveness of the model was tested by applying the suggested method during the selection of a sub-contractor that will be undertaking excavation, soil piles and shoring and structural works in a housing project in Ġstanbul for a company that provides prime contractor services.

Competition in construction sector increases with technological improvements in the sector. In this highly competitive environment, the capability of prime contractors to make a difference in their sectors is directly proportional with the capabilities of their sub-contractors. It is not that easy to select the right sub-contractor during the process in which the number of the sob contractors increase continuously, money is big and time is of the essence.

In this study, our goal was to develop a decision support model using analytical hierarchical process management in order to enable organizations providing prime contractor services in the construction sector select the most suitable sub-contractors for the projects they have undertaken.

Section 2 of this study contains general information on sub-contracting applications in the construction sector. The sub-contractor types in the sector are defined. The reasons of sub-contractor applications were described, with its pros and cons detailed in tables. The importance of the sub-contractor selection was emphasized and the selection criteria defined by various researchers were detailed in separate tables. After that, sub-contractor process is summarized in 3 phases: who makes the decision on sub-contractor selection, in which phase sub-contractor is selected and which methods are employed during sub-contractor selection were briefly explained. The last part of the section includes the previous studies on the sub-contractor selection method.

AHP, which has been used in this study, and its method of application were briefly described in section 3. Afterwards, the key and sub criteria that will be used on sample cases in this study have been explained and the hierarchy table has been provided. 1 goal, 7 key and 14 sub criteria were defined during the study.

In section 4, with the help of the super decision program, AHP method has been applied to the sub-contractor company selection process for 3 main items of a construction company working as a main contractor in Turkey.

(22)

The purpose of sub-contractor selection is to select a sub-contractor that will provide services to the main contractor in the best way and with optimum costs. This selection is a complex one with multi criteria decision making processes. The AHP method simplifies the solution and helps decision makers in making the right decision.

In this study, sub-contractor selection criteria set forth as a result of a comprehensive literature search on criteria used in previous sub-contractor selection studies were used. Afterwards, it has been shown that the AHP method can provide the best results for complex selection problems in which the criteria used in sub-contractor selection is quite complex.

In the study above, effectiveness of the model was tested by applying the suggested method during the selection of a sub-contractor that will be undertaking excavation, soil piles and shoring and formwork, rebar, concrete works in a housing project in Ġstanbul for a company that provides prime contractor services.

When using the AHP method, criteria evaluations were not made with subjective values, but with objective ones. Bids for said works given by sub-contractors in the final assessment and company criteria played a role in scoring.

As the work items had different properties, sub-contractor features were created for each work item and those features were used in criteria evaluation.

The first example is the selection of the sub-contractor for the excavation works. Of the 7 sub-contractor companies whose bids for excavation works were evaluated, the 3 remaining sub-contractor companies were evaluated using the super decision software with the AHP method. According to the evaluation; company A was 1st with 51%, company B was 2nd with 27% and company C was 3rd with 22%. The results show that, among bidding excavation contractor companies, sub-contractor company A was the best sub-sub-contractor choice for the project and work in hand. The main contractor of said project worked with company A as sub-contractor company. The results show that the AHP method provides correct results. The excavation phase of the project was complete at this stage and the main contractor stated that they were satisfied with their selection and they thought that they made the right decision.

The second study was on selecting the sub-contractor for soil piles and shoring works. Of the 5 sub-contractor companies whose bids for soil piles and shoring works were evaluated, the 3 remaining sub-contractor companies were evaluated using the super decision software with the AHP method. According to the evaluation; company B was 1st with 42%, company A was 2nd with 35% and company C was 3rd with 23%. The results show that, among bidding soil piles and shoring sub-contractor companies, sub-sub-contractor company B was the best sub-sub-contractor choice for soil piles and shoring works on the project and work in hand. The main contractor of said project worked with company A as sub-contractor company for soil piles and shoring works. Although sub-contractor company B was technically the right choice for said work, sub-contractor company A was selected as this company was a close friend of one of the main contractor company's partners and their bid was lower. Soil piles and shoring were complete at this stage and the main contractor stated that they weren't dissatisfied with the work but things would work out better if sub-contractor B was selected and their sanction power would be greater.

(23)

The fact that sub-contractor company A was a close friend of one of the main contractor company's partners has weakened the sanction power of the main company's technical personnel.

The third study was on selecting the sub-contractor for formwork, rebar, concrete works. Of the 7 sub-contractor companies whose bids for concrete armour formwork were evaluated, the 4 remaining sub-contractor companies were evaluated using the super decision software with the AHP method. According to the evaluation; company D was 1st with 39%, company B was 2nd with 25% and company C was 3rd with 19%. Company A was 4th with 17%. The results show that, among bidding formwork, rebar, concrete works sub-contractor companies, sub-contractor company D was the best sub-contractor choice for formwork, rebar, concrete works on the project and work in hand. Main contractor decided to work with sub-contractor D as sub-contractor for formwork, rebar, concrete works of said project. Formwork, rebar, concrete works of said project is in progress at this stage and the main contractor stated that they have made the right decision during the interview.

As seen in the study, AHP method doesn't reflect the absolute truth. However, AHP method can deliver the best results if used with the rights criteria and the right information. In the construction sector where subjective approach is especially frequent, selecting sub-contractors with the AHP method helps evade complexity and get subjective results.

In this study, an example showing that the AHP method gives successful results when selecting sub-contractors with criteria used by the main contractor. Thus, the eligibility of the AHP method has been tested again, sub-contractors have been evaluated with an objective approach and the qualities of sub-contractors have been defined objectively.

The suggestions below have been developed according to the difficulties experienced during the study and the deficiencies detected:

 Main contractor must determine bidding companies correctly. Receiving bids from sub-contractors right for the stated work must be prioritized. Therefore, bidding companies must satisfy preliminary qualifications. Sub-contractors must prove to the main contractor that it is eligible to bid on said work. This must be done by certifying references, work completion certificates, owned machinery and vehicles, technical personnel and craftsmen employed.

 Sub-contractor company selection must be carried out by a meticulous study as the qualities of bidding sub-contractor companies will be specific to the project. Therefore, the technical specifications prepared must be proper and full, and the features/information requested from sub-contractors must be a condition for bidding.

 The main contractor should make a proper project analysis that is consistent with the execution project in order to get correct analysis bids. A single prepared bidding file must be delivered to all bidding sub-contractors.

 The conditions of the main contractor must be loud and clear (duration expectation, payment conditions and period, conditions presented to sub-contractor etc.)

(24)

 As the key and sub criteria used in accordance with the goal stated for each construction project may differ, the correct criteria for sub-contractor selection must be defined and the correct method must be used.

 Using the right people to make the selection becomes crucial at the selection stage after the conditions above have been met. A experienced technical crew related to the work subject to the selection and proficient at its field must be able to make an objective evaluation.

 The best evaluation of sub-contractors can be made by revirewing their performances during the construction phase. Therefore, employed sub-contractors shall be evaluated in detail with a scoring system after the work is finished, and this evaluation must be filed for future works.

(25)

1. GĠRĠġ

Son zamanlarda teknolojideki hızlı geliĢmeye bağlı olarak inĢaat sektöründeki rekabet ortamı da ciddi bir Ģekilde artmıĢtır. Ana yüklenici firmaların, iĢverenin isteklerine hızla yanıt verebilmeleri için kendi baĢarılarının yanı sıra, projelerinde çalıĢtıkları alt yüklenici firmaların baĢarılarının da yüksek olması neredeyse zorunlu bir durum haline gelmiĢtir.

Bir ülkenin ilerlemesi ve kalkınması büyük ölçüde sahip olduğu inĢaat Ģirketlerinin baĢarı seviyesi tarafından belirlenmektedir (Choudhry ve diğ. 2012).

ġirketler tarafından kabul edilen stratejilerden birisi alt yüklenicilik iĢidir ve inĢaat sürecinde bazı faaliyetler, iĢin önemli bir kısmının üçüncü Ģahıslara devredilmesiyle iĢ yükü azaltılabilir (Ohnuma ve diğ. 2000).

Ohnuma ve diğ. (2000) bunu “yeni rasyonalizasyon Ģekillerinden” ve tedarikçilerle ilgili olmak üzere Ģirket yönetiminde bir iyileĢtirme sağlamanın yollarını arayan “akıĢ yönetimi ve ortaklık” yöntemlerinden birisi olarak tanımlamaktadır.

Alt Yüklenicilik inĢaat sanayinde yoğun Ģekilde kullanılmaktadır. Alt yüklenicilik inĢaat projelerinde minimum seviyede iĢ gücü istihdam edilmesine ve uzmanlığın teĢvik edilmesine olanak sağlar. Pek çok ana yüklenici sadece inĢaat projelerinde inĢaat yönetim acentesi ve alt yüklenicilere büyük çapta hizmet veren alt yüklenici gibi hareket eder (Arslan ve diğ. 2008).

Mbachu (2008) tarafından yapılan çalıĢmaya göre , alt yüklenicilik inĢaat sanayinde tüm inĢaat projelerinin önemli bir kısmını oluĢturmaktadır. Hinze ve Tracy (1994) Avustralya‟daki inĢaat projelerinin yaklaĢık %80-90‟ının alt yüklenici kullandıklarını gözlemlemiĢtir. Projeyi zamanında teslim etmek için ana yüklenicinin ve danıĢmanların yeterliliği, kalite ve maliyet hedefleri büyük ölçüde alt yüklenicilerin performansına bağlıdır.

Bu çalıĢmanın 2. bölümünde inĢaat sektöründe alt yüklenicilik uygulamaları hakkında genel bir bilgi verilmiĢtir. Sektörde kullanılan alt yüklenicilik türleri

(26)

dezavantajları tablolar halinde verilmiĢtir. Sonra alt yüklenici seçiminin önemi üzerinde durularak farklı araĢtırmacılar tarafından tanımlanmıĢ olan seçim kriterleri ayrı tablolar halinde verilmiĢtir. Daha sonra alt yüklenici seçim süreci 3 aĢamada özetlenmiĢtir: alt yüklenici seçimine kim tarafından karar verildiği, alt yüklenicinin hangi aĢamada seçildiği ve alt yüklenicinin hangi yöntemler ile seçildiği kısaca açıklanmıĢtır. Bölümün son kısmında da alt yüklenici seçim yöntemi ile ilgili önceki çalıĢmalara yer verilmiĢtir.

3. bölümde bu çalıĢmada kullanılan Analitik HiyerarĢi Prosesi (AHP) genel olarak tanımlanmıĢ ve uygulama yöntemi açıklanmıĢtır. Daha sonra çalıĢmada örnek olaylar üzerinde kullanılacak olan modeldeki ana ve alt kriterler açıklanarak, hiyerarĢi tablosu verilmiĢtir.

4. bölümde ise Türkiye‟de ana yüklenici olarak faaliyette bulunan bir inĢaat firmasının 3 iĢ kalemi için alt yüklenici firma seçim sürecinde AHP yöntemi super decision programı yardımıyla uygulanmıĢtır.

Son bölümde ise çalıĢmanın değerlendirilmesi yapılarak çalıĢma sırasında karĢılaĢılan zorluklar ve gözlemlenen eksikler doğrultusunda öneriler geliĢtirilmiĢtir

1.1 Tezin Amacı

Bu çalıĢmanın amacı, inĢaat sektöründe ana yüklenicilik hizmeti veren iĢletmelerin üstlendikleri projelerde en uygun alt yüklenicileri seçmelerini sağlamak amacıyla, analitik hiyerarĢi proses yöntemi kullanarak bir karar destek modeli geliĢtirmektir. Bu amaçla, öncelikle literatür taraması yapılarak alt yüklenici seçim sürecinde etkili olan kriterler belirlenmiĢ ve amaç, ana kriterler ve alt kriterlerden oluĢan bir karar hiyerarĢisi oluĢturulmuĢtur. Daha sonra ise, ana yüklenicilik hizmeti veren bir iĢletmenin Ġstanbul‟da gerçekleĢtirdiği bir konut projesinde hafriyat, zemin kazık, iksa ve beton, demir kalıp iĢçiliği ana iĢ kalemlerini üstlenecek olan alt yüklenicileri seçimi sürecinde önerilen yöntem uygulanarak modelin etkinliği test edilmiĢtir.

(27)

2. ĠNġAAT SEKTÖRÜNDE ALT YÜKLENĠCĠLĠK UYGULAMALARI

2.1 Alt Yüklenici Türleri

Alt yükleniciliği daha iyi anlamak için parçalara ayırma, dıĢ kaynak kullanma, alt yüklenicilik ve ortaklık gibi bazı kavramların bilinmesi gereklidir. Ohnuma ve diğ. (2000) bu kavramları Ģu Ģekilde tanımlamıĢtır:

Parçalara ayırma: ġirket tarafından üretilen önceki ürün ve hizmetlerin elde edilmesi sürecinden oluĢmaktadır. DıĢ kaynak kullanma veya alt yüklenicilik olmak üzere iki Ģekilde olabilir:

DıĢ kaynak kullanma: Alt yüklenicilik Ģirketin “ortalama” faaliyetlerinin yani destekleme faaliyetlerinin (örneğin: temizlik, saklama, denetim, muhasebe ve benzeri) bir kısmını oluĢturan ürünlerin ve hizmetlerin araĢtırılması olarak nitelendirilmektedir.

Ortaklık: ĠnĢaat Sanayi Kurumu; ortaklığı “her bir tarafın kaynaklarının etkinliğini arttırmak için ortak iĢ hedeflerine ulaĢmak amacıyla iki veya daha fazla kurum arasında uzun süreli bir taahhüt olarak” tanımlamaktadır. Ortaklığın temelinde dürüstlük ve güven yatar. Onun en büyük faydası bazı dezavantajlarına rağmen dikey entegrasyonun avantajlarından yararlanma olasılığının bulunmasıdır.

Ohnuma ve diğ. (2000) tarafından yapılmıĢ baĢka bir alt yüklenicilik tanımı: iki taraf arasında bir yaklaĢımı, yer değiĢikliğini (Ģirketin alt yüklenici firması sözleĢmeyi yapan tarafın yerinde iĢi yapar, teknik ve mali riskleri olan bir operasyon) ve bağlı olmayı (alt yükleniciye sözleĢmeyi yapan tarafın belirlemelerine göre yol gösterilmektedir) içeren hukuki – ekonomik bir iliĢki olarak değerlendirmektedir. Mbachu , (2008) alt yükleniciyi, bir projede sözleĢmenin bir parçası olarak belirtilen görevleri ifa etmek için ana yüklenici tarafından parayla tutulan uzman olarak ifade etmektedir.

Ohnuma ve diğ. (2000) hizmet tipine bağlı olarak muhtelif tipteki alt yüklenicileri üç kategoriye ayırmaktadır.

(28)

 Temel iĢlerle ilgili alt yükleniciler

Esas olarak beton, duvarcılık, duvar kaplama ve seramik kaplama faaliyetlerinden oluĢmaktadır.

 Teknik uzmanlık gerektiren iĢlerle ilgili alt yükleniciler

Teknik uzmanlık gerektiren iĢlerle ilgili alt yükleniciler elektrik tesisleri, hidrolikler, havalandırma gibi iĢleri yaparlar.

 Uzmanlık isteyen iĢçilik ve malzeme iĢleriyle ilgili alt yükleniciler

Boyama iĢleri, döĢemeler, pencereler, camlar, dıĢ cephe kaplamaları, temeller ve temizlik en önemlileridir.

2.2 ĠnĢaat Sektöründe Alt Yüklenicilik Uygulamaları

Ana yükleniciler inĢaat projelerinde maliyetleri düĢürmek ve etkinliği arttırmak için alt yüklenicilerin uzman olduğu hizmetlere fazlasıyla güvenmektedirler. Verdikleri profesyonel hizmetler vasıtasıyla alt yükleniciler ana yüklenicilerin etkin bir Ģekilde yapamayacakları özel hizmetleri yerine getirirler.

Ana yükleniciler genel olarak iĢlerinin bir kısmını baĢkalarına yaptırmalarına rağmen, alt yükleniciler de onların iĢlerinin bir kısmını, alt sıralarda yer alan alt yükleniciler veya alt alt yükleniciler olarak bilinen diğer uzman firmalara devretmektedirler. Geçen on yıllar boyunca alt alt yüklenicilik bu günkü kadar yoğun Ģekilde uygulanmamıĢtır. Alt alt yüklenicilerdeki artıĢ inĢaat projelerinin gittikçe artan karmaĢıklığına, deneyimli iĢçilerin olmayıĢına, kârı arttırma tutkusuna ve riskin azaltılması isteğine bağlanabilir. Ara sıra ortaya çıkan ve önceden öngörülemeyen iĢ yükleri ve özel becerilere duyulan ihtiyaç nedeniyle, ana yükleniciler karĢılaĢacakları riskleri kontrol etmek amacıyla bir araç olarak alt yüklenicilik iĢine fazlasıyla güven duymaktadırlar

Hong Kong konut sektöründe, iĢin %99‟u alt yüklenicilere verilirken, doğrudan iĢgücü istihdamı inĢaat iĢinin yaklaĢık %1‟ine tekabül etmektedir. Alt yüklenicilik iĢinin BirleĢik Krallık ve Japonya dâhil diğer ülkelerde de yoğun bir Ģekilde uygulandığı rapor edilmektedir (Choudhry ve diğ. 2012).

(29)

çapında bir eğilimdir. Örneğin, Brezilya‟da inĢaat iĢletmelerinin %95‟i en azından bir iĢte alt yüklenici kullanmaktadırlar. BaĢka bir araĢtırmada on beĢ inĢaat Ģirketinin tamamının en azından bir iĢi alt yükleniciye verdiğini ve bunların %33‟ünün tüm hizmetleri alt yükleniciye verdiğini doğrulamıĢtır (Ohnuma ve diğ. 2000).

2.2.1. Alt yüklenicilik uygulama nedenleri

Choudhry ve diğ. (2012) tarafından yapılan araĢtırmalara göre ana yüklenicilerin çoğu uzmanlık gerektiren görevleri yerine getirmede yetersiz olmaları nedeniyle projelerinde uzmanlık gerektiren iĢlerin büyük bir kısmını veya tamamını baĢkasına devrederler (örneğin sıhhi tesisat, elektrik ve izolasyon iĢleri gibi). Alt yüklenicilik iĢi ve süreci gerekli kaynaklara eriĢmede etkin ve ekonomik bir araçtır.

Alt yüklenicilik çok çeĢitli nedenlerden dolayı uygulanmaktadır. Alt yüklenicilik iĢinin ana nedeni, inĢaat projelerini bitirmek için gerekli olan ve uzmanlık gerektiren çeĢitli ticari faaliyetlerin her birinde becerili iĢçilerin tam zamanlı istihdamının maliyetlerini karĢılamaya yüklenicilerin gücünün yetmemesidir.

Ohnuma ve diğ. (2000) tarafından yapılmıĢ araĢtırmalara göre de Brezilya‟da inĢaat sektöründe bir kural olarak kabul edilen ve Ģirketler arasındaki rekabeti doğrudan etkileyen özellikler olarak düĢük standardizasyonu ve sanayileĢmeyi, sektördeki parçalanmayı, sektörle ilgili politikaların olmayıĢını, yetersiz uzmanlaĢmayı, düĢük sermaye yoğunluğunu, eksik rekabeti, mali-ticari anlayıĢı, maliyet kontrolü eksikliğini, düĢük seviyede iĢgücü örgütlenmesini vb. hususları sayılabiliyor.

Ekonomik, parasal, ticari, hukuki, teknik ve sosyal faktörler olarak :

 Faiz oranlarındaki artıĢı, mali konut sistemindeki krizi, bu sektörde yaĢanan finansman yetersizliğini;

 Malzeme fiyatlarındaki düĢüĢü, iĢgücü fiyatlarının artıĢını, birim fiyattaki azalmayı, piyasaların uluslararası rekabete açılmasını vb. hususları;

 Tüketiciyi Koruma Yasasının 1990 yılı sonunda ihdasını, limanların açılmasını, iĢçi haklarındaki değiĢiklikleri vb. hususları;

 Minimum faaliyet talebini, teknik çalıĢmaların içeriğindeki artıĢları,

 Tüketici profilindeki değiĢimi, yaĢam standardındaki iyileĢmeyi, yöneticiliğin önemini, sektöre yeni profesyonellerin giriĢini, güvenlik kurallarını, nitelikli

(30)

iĢgücündeki azalıĢı, daha iyi örgütlenmiĢ iĢçileri, iĢçi haklarında iĢçiler lehine değiĢiklikleri vb. hususları sayabiliriz.

Faaliyetlerin karmaĢıklığı ve gittikçe artan çeĢitliliği, tesadüfi fenomenlerin önemi, inĢaat iĢlerinin teknik içeriğindeki artıĢ, lojistik yaklaĢımların önemindeki artıĢ, iĢgücü yönetiminin önemi gibi aktörlerle yeni iliĢkiler kurulmasını Ģart koĢan bir dizi faktör gözlemlendiği için kendilerinin en önemli unsur olduğunu gösteren tedarikçiler ve alt yükleniciler bir Ģirkete etkinliğini arttırması için yardım etmektedirler. Sonuç olarak tedarikçiler ve alt yükleniciler daha önce var olmayan müzakere yapma gücünü elde etmiĢlerdir.

Ohnuma ve diğ. (2000) „e göre “ana” Ģirketlerin artık iĢgücü kullanımı ve yönetim ile ilgili sorunları (formasyon, kalifikasyon, motivasyon vb.) yoktur. Bundan böyle onlar bu tür engelleri yenmek için destek olurken alt yüklenicilerin kapasitesini dikkate almalıdırlar.

ĠnĢaat sanayi sektöründe rekabetçi bir Ģekilde yer almaya çalıĢan çok sayıda Ģirket, alt yükleniciliğe ayrıcalık tanıyan iĢçi örgütü ile ilgili stratejileri kabul etmiĢler ve onu tam entegrasyon olarak bilinen özel bir dikey bütünleĢme Ģekli olarak değerlendirmiĢlerdir (Ohnuma vd. 2000).

Alt yüklenici olmadan iĢin tamamını yapan inĢaat Ģirketlerinin katkısı azdır. Bu prosedürün benimsenmemesi çok sayıda insan ve ekipman gerektirmektedir. Bu gerçek karĢısında iki olasılık ortaya çıkmaktadır: Alt yüklenici kiralamak veya alt yüklenici hizmeti kullanmak. Ġlk stratejiyle ilgili sınırlama, iĢten çıkarma gibi sosyal refah yükümlülükleriyle ilgili maliyetlerin varlığıdır. Ayrıca faaliyetlerin yapılması için iĢgücü gerekli olduğu zaman, iĢgücünün tam olarak var olması bir anlam ifade etmeyebilir.

2.2.2. Alt yüklenicilik uygulama avantajları

Ohnuma ve diğ. (2000) tarafından yapılan çalıĢmaya göre alt yüklenici kullanıldığında elde edilen avantajlardan bazıları:

 Esneklik sağlar: Esneklik Ģirketin piyasadaki değiĢikliklere yanıt verme yeteneği olarak tanımlanabilir. ĠĢgücünün alt yükleniciye verilmesi ana yüklenicinin hacminin iĢlevsel esnekliğini (iĢçilerin görevleri, sayısı) ve mali

(31)

 Verimliliği artırır: Genel anlamda alt yüklenicilik hizmeti veren ekipler belirli iĢlerde uzmanlaĢtığı için onlar Ģirketin kendi iĢ gücü ile karĢılaĢtırıldığında daha büyük bir verimlilik sağlarlar. Bu muhtemelen iĢ organizasyonu yöntemleri kullanmanın yanı sıra tekrarlamanın, öğrenmenin ve konsantrasyonun etkilerinden dolayı olmaktadır.

 Ürünün kalitesini iyileĢtirir: Eğer vasıflı iĢçiler kullanılırsa, çalıĢanın sahip olduğu uzmanlık alanları daha kaliteli ürünler üretilmesini sağlar. Ancak alt yüklenicilik düĢük kaliteli ürünlerin üretilmesine neden olabilecek kontrol ve koordinasyon sorunlarına neden olmaktadır. Diğer taraftan ürünlerin kalitesinin sözleĢmenin ana tarafının yeterliliğinden etkilenmediğini ve özelikle alt yüklenicinin performansına bakıldığını ileri sürülmektedir.

 ĠĢgücünün eliminasyonu ve ekipman bakımı: Günümüzde tüm üretim ekibine hizmetler vermek için yeterli iĢ olanaklarına sahip olan Ģirketlerin sayısı azdır.

 Maliyet kontrolünde kolaylık: Sabit fiyat sözleĢmeleriyle alt yüklenicilerin kullanılması maliyet denetimini kolaylaĢtırmakta ve imalatçının denetim yükümlülüğünü azaltmaktadır.

 Gecikmelerin azaltılması: Alt yüklenici iĢgücüyle yapılan verimli hizmetler daha fazla olduğu için, eğer görevler iyi programlanmıĢ ve planlanmıĢsa ve diğer dıĢ faktörler doğrudan devreye girmezse doğal bir sonuç olarak gecikmelerde bir azalma meydana gelir.

 Alt yükleniciliğin baĢka bir avantajı üretim süreci dıĢında diğer faaliyetler üzerinde de yoğunlaĢma imkânının olmasıdır. Bu prosedür üretim sürecini daha esnek yapar, çeĢitliliğin yoğunlaĢmasına adapte olma yeteneğine sahiptir ve piyasadaki belirsizliklere daha iyi reaksiyon gösterir.

Choudhry ve diğ. (2012) tarafından yapılan çalıĢmaya göre alt yüklenici kullanıldığında elde edilen avantajlar:

 Alt Yüklenicilik, firmaların istihdam etmeleri gereken iĢçilerin sayısını en aza indirmelerine ve bu yolla bir avantaj elde etmelerine olanak sağlar.

 Gecikmeler veya ekstra iĢ gücü gereksinimleri dolayısıyla neden olunan ilave maliyetlerin tahmininde yapılan hatalar alt yüklenici tarafından üstlenildiği için, alt yüklenicilik iĢi vasıtasıyla ana yüklenicilerin riskleri azalmıĢ olur.

(32)

 Ayrıca Ģirketler için uzmanlaĢmıĢ tesislere ve ekipmana sahip olmak, onları iĢletmek, kontrol etmek ve bakımını yapmak, onlar tipik bir projede genel olarak sınırlı ölçüde kullanıldığı için, olanaksızdır. Bu emsalsiz beceriler nedeniyle alt yükleniciler uzmanlık gerektiren iĢlerini daha etkin bir Ģekilde ve ana yüklenicilere nazaran daha düĢük bir maliyetle ifa edebilirler.

Mbachu, (2008) tarafından yapılan çalıĢmaya göre alt yüklenici kullanıldığında elde edilen avantajlar:

 Alt yükleniciler kendi alanlarında “uzman” olarak kabul edildikleri için beklenen yüksek iĢ kalitesi ana yükleniciyi rahatlatmaktadır.

 Ana yüklenicinin kârı ve maliyetleri alt yüklenicilerin kotasyonları vasıtasıyla sözleĢmenin baĢlangıcından itibaren bilinmektedir.

 Ana yüklenici yeniden konuĢlanmanın, alt yüklenicilerin iĢçilerini kiralamanın ve iĢten çıkarmanın onlara yüklediği sorumluluklarını devretmektedirler.

 Nakit akıĢ sorunları ve projenin finansman problemleri tamamen alt yükleniciler tarafından halledilmektedir.

 Ana yüklenicinin denetim, ofis personeli, konaklama ve benzeri Ģekilde ortaya çıkan genel harcamaları, güvenilir alt yüklenicilerle çalıĢılırken, önemli ölçüde azaltılabilir.

 Eğer her hangi bir nedenden veya baĢka her hangi bir faaliyetten dolayı baĢarısızlık meydana gelirse, alt yüklenici pek çok olayda ana yüklenicinin riskini en aza indirebilir.

Kasapoğlu, (2004) tarafından yapılan çalıĢmada alt yüklenici kullanımının getirdiği yararlar:

 Ana yüklenici firmaya esneklik getirir: Alt yüklenici kullanma, ana yükleniciye kararlarında belli bir esneklik getirir. Sürekli bünyesinde çalıĢacak uzman iĢçi ve makineyi tutup, daha fazlasına olan ihtiyacını alt yükleniciden sağlayarak, karĢılaĢacağı belirsizlikleri bir ölçüde denetim altına almıĢ olur. Burada önemli olan alt yükleniciler tarafından da risklerin paylaĢılmasıdır. Ayrıca alt yüklenici kullanımı genel masrafları dengeleyerek belli düzeyde tutulmasını sağlar.

(33)

 Farklı coğrafi bölgelerde iĢ yapabilme olanağı sağlar: ĠnĢaat sektörü hareketlilik özelliği ile kentler ve uluslararası düzeyde iĢ yapabilme olanağına sahiptir. Çok farklı iĢ grupları biraraya gelerek bir inĢaat projesini gerçekleĢtirmektedir. BaĢka bir kent ya da ülkede inĢaat yapıldığı taktirde; bu iĢ gruplarının barındırılması, makine kaynak gereksinimlerinin sağlanması gibi sorunlarla karĢı karĢıya kalınır. KuruluĢ makinelerinin nakledilmesi, makine parkı kurulması, ya da makinelerin kiralanarak elde edilmesi, iĢçilerin barındırılması amacıyla ek maliyetlerin karĢılanması gerekecektir. Bunun yanı sıra ana yüklenici firma bu sorumlulukları yüklenmesiyle birlikte bunlara çözüm arayarak da zaman kaybına uğrayacaktır. GeniĢleyen sorumluluk alanı, ana yükleniciyi yeni denetim ve örgütleme sorunları ile de karĢı karĢıya bırakır. Alt yüklenici firmalar ile çalıĢan ana yüklenici sorumlulukları azalacak, iĢ alma açısından hareketini arttırarak, çeĢitli bölgelerde aynı anda çalıĢabilecektir.

 Üretim sürecinin karmaĢıklığına karĢı alınan bir önlemdir: ĠnĢaat sektöründe imalat projeye uyumlu olarak yapılmakta olup, imalat sürecinin de mümkün olan en kısa sürede tamamlanması beklenir. Bu nedenle inĢaat sektöründe, geleneksel olarak bu kısa dönem proje amaçlarını gerçekleĢtirmek ve esnekliği sağlamak amacıyla alt yüklenici kullanma yoluna gidilir.

Belirli bir iĢ üzerinde uzmanlaĢan ve ana yüklenici için çalıĢan alt yüklenici üretimde ekonomikliği ve kaliteyi daha kolay elde edebilir. Böylece alt yüklenicilik, belirli bir iĢ üzerine uzmanlaĢmayı sağladığı için imalat daha iyi bir kalitede elde edilir.

 Yönetimde kolaylık sağlar: Ana yüklenici her yeni projenin büyüklüğüne ve özelliklerine göre değiĢik sayıda ve özellikte iĢçiye gereksinim duyar. Gereksinim duyduğu iĢçileri alt yüklenicilerin sağlamasıyla, imalatta çalıĢan iĢçilerin denetimininden alt yüklenici sorumlu olacak, böylece ana yüklenicinin denetim ve sorumlulukları paylaĢılmıĢ olacaktır.

 Talepteki düzensizliğe karĢı bir önlemdir: ĠnĢaat sektöründe, talebin düzensiz olması, ileride yapılacak projelerle birlikte yapılacak iĢlerin önceden bilinememesi, kadronun belli bir kapasitede tutulmasını

(34)

gerektirir. Bu sorunun çözümü için de, iĢin alt yüklenici firmalara devredilmesi yoluna gidilmektedir. Böylece iĢ yükünün az olduğu dönemde, çekirdek kadrosu ile çalıĢarak iĢi yürütmekte, ekonomik açıdan da kayba uğramamaktadır.

 Alt yüklenici, yüklenicinin karĢı karĢıya olduğu yüksek riski de paylaĢır: ĠnĢaat sektörü belirsizliklerin yoğun olduğu bir sektördür. Bu belirsizlikler yüksek riskleri de beraberinde getirir. Firma, ileride alacağı iĢin özellikleri yanında, talep ve çevresel koĢullarda da bir belirsizlikle karĢı karĢıya kalır. Hava koĢulları, kaynakların yakın çevreden sağlanıp sağlanamayacağının bilinmesi gerekir. Bütün bu nedenler, sürede, maliyette ve kadroda belirsizliklere yol açar. Alt yükleniciler, bu belirsizliklerin bir bölümünü üstlenip, bir bölümünü de paylaĢırlar. Böylece ana yüklenici firma için destek görevi de yapmıĢ olurlar.

 Ekonomiklik sağlar: ĠnĢaat projeleri marangozlar, duvarcılar, tesisatçılar, boru donatımcıları, demirciler, elektrikçiler, boyacılar, camcılar gibi çok sayıda uzman iĢçiye gereksinim duyar. Bu iĢçilerin, eğitimleri, uzmanlık düzeyleri ve iĢ pazarındaki değerleri gibi birçok konuda farklılıkları vardır. Uzmanlık alanları farklı olan bu iĢçilerin, tek proje için biraraya gelip örgütlenmesi basit bir iĢ değildir. Bu iĢçilerin çalıĢmaları herhangi bir aĢamada aynı zamana denk gelebilir. Birbirini takip eden iĢlerde bir iĢ bitmeden diğer iĢ tamamlanamaz. Üretim ve hizmet sektörüne göre genel masrafları daha fazla olan inĢaat sektöründe faliyet gösteren kuruluĢa, ek bir maliyet yüklenmiĢ olur. Sonuçta ihtiya. duyduğu zaman çalıĢacağı alt yükleniciler sayesinde bu masraftan kurtulmuĢ olur.

 Farklı yapı sistemleri ve teknolojilerinin kullanılması mümkün olur: Ġmalatın farklı yapım sistemlerinde, hatta aynı yapım sistemi içinde, farklı teknolojilerin kullanılması durumlarının olması, inĢaat sektörünün bir özelliğidir.

Konusunda uzman bir alt yüklenici, ana yükleniciye uygulamakta olduğu yeni projelerde ortaya çıkan sorunları, baĢka firmalardan uzman ya da danıĢman gibi dıĢ çevreden sağlayacağı pahalı yardımlara gerek duyulmadan, çözülmesine yardım eder.

(35)

Çizelge 2.1 : Alt yüklenicilik uygulama avantajları.

Sayı Avantajlar Kaynaklar

1 Esneklik sağlar: ĠĢ gücünün alt yükleniciye verilmesi ana yüklenicinin hacminin iĢlevsel esnekliğini ve mali durumunu iyileĢtirir.

Kasapoğlu, 2004 Ohnuma ve diğ. 2000 2 Verimliliği arttırır: Alt yükleniciler belirli iĢlerde

uzmanlaĢtığı için daha büyük verimlilik sağlarlar.

Kasapoğlu, 2004 Mbachu, 2008 Ohnuma ve diğ. 2000 3 Ürünün kalitesini iyileĢtirir: Vasıflı iĢçiler

kullanıldığında alt yükleniciler daha kaliteli ürünler üretilmesini sağlarlar.

Kasapoğlu, 2004 Ohnuma ve diğ. 2000 4 ĠĢ gücü eliminasyonu ve ekipman bakımı sağlar. Choudhry ve diğ. 2012

Mbachu,2008 Ohnuma ve diğ. 2000 5 Sabit fiyat sözleĢmelerinde maliyet kontrolünde

kolaylık sağlar.

Ohnuma ve diğ. 2000 6 Gecikmeleri azaltır: Alt yüklenici iĢ gücüyle

yapılan verimli hizmetler daha fazla olduğu için gecikmeler azalır.

Ohnuma ve diğ. 2000

7 Üretim süreci dıĢında diğer faaliyetler üzerinde de

yoğunlaĢma imkânı sağlar. Kasapoğlu, 2004 Ohnuma ve diğ. 2000 8 Yönetimde kolaylık sağlar. Ana yüklenicinin

istihdam etmesi gereken iĢçi sayısını en aza indirir.

Kasapoğlu, 2004 Choudhry ve diğ. 2012 Mbachu, 2008

9 Gecikmeler veya ekstra iĢ gücü gereksinimleri nedeniyle ortaya çıkan ilave maliyetler alt yüklenici sorumluluğundadır. Böylece ana yüklecinin riskleri azalmıĢ olur.

Choudhry ve diğ. 2012 Kasapoğlu, 2004 Mbachu, 2008 10 Nakit akıĢ sorunları ve projenin finansman

problemleri tamamen alt yükleniciler tarafından halledilmektedir.

Mbachu, 2008

11 Farklı coğrafi bölgelerde iĢ yapabilme olanağı

sağlar. Kasapoğlu, 2004

2.2.3 Alt yüklenicilik uygulama dezavantajları

Mbachu (2008) tarafından yapılan çalıĢmaya göre, yararlarına rağmen alt yüklenicilik doğasında olan bazı risklere sahiptir.

 Kalite: Kalitenin düzeltilmesi sorunlarının neden olduğu maliyetler nedeniyle- toplam proje maliyetinin % 12‟si kadar yüksek bir orandır - alt yüklenicilikte kalitenin önemli bir sorun olmaya devam ettiğini bildirmektedir.

(36)

 Performans: Geleneksel tedarik seçeneğinde, ana yüklenici alt yüklenicilerle sözleĢmeye bağlı düzenlemeler yapar ve projenin zamanında teslim edilmesini, maliyet ve kalite hedeflerine ulaĢılmasını sağlamak için iĢlerinin koordine ve kontrol edilmesinden sorumludur. Alt yüklenicilerin iĢlerinin bedelinin ana yüklenicinin iĢine nazaran önemli olduğu durumda, alt yüklenicilerin sevk ve idaresinde ana yüklenicinin fazlasıyla risk yüklendiğini ileri sürmektedir. Bu nedenle iĢin önemli bir kısmının alt yükleniciye verilmesi halinde yüklenici iĢin kalitesini ve ilerleyiĢini kontrol edemeyebilir. Bu bağlamda ana yüklenicinin performansı ve itibarı alt yüklenicilerin performansına bağlı olabilir.

 Kordinasyon ve Kontrol: ĠĢin önemli bir kısmının alt yüklenicilere verilmesiyle, ana yüklenicinin aslında “bir inĢaat yöneticisi” olduğuna inanılmaktadır. Eğer ana yüklenici inĢaat yönetimi becerilerine yeterince sahip değilse, alt yüklenicilerin ve onların iĢlerinin koordinasyonu ve kontrolü sorunlu olmakta ve istenilmeyen proje sonuçlarıyla karĢı karĢıya kalınabilmektedir.

 Ödeme Durumu: Suudi Arabistan‟da ana yüklenicinin borcunu ödememe riskini alt yüklenicinin iĢi ifa etme kapasitesine bağlamaktadır. Bu nihai olarak kullanılan alt yüklenicilerin performansına bağlıdır. Metodik bir yaklaĢım kullanılarak yüksek performans gösteren alt yüklenicilerin seçimi alt yükleniciden kaynaklanan riskleri azaltmanın bir yolu olabilir.

Ohnuma ve diğ. (2000) tarafından yapılan çalıĢmada dezavantaj olarak sayılabilecek gözlemlenmesi gereken hususlar:

 ĠĢlem maliyetleri: SözleĢme yapan taraf her yeni hizmet için pazar tekliflerine baĢvurur, her etkinlik için birden fazla alt yüklenicinin önerisini analiz ederse, ticari iĢlemlerin maliyeti oldukça yüksek olabilir. Bu maliyetler ayrıca alt yüklenicilerin sırtına binen ciddi değerlere iĢaret eder, nitekim alt yüklenicilerin sözleĢme yapan taraflara sunulacak öneriler geliĢtirmesi gereklidir. Firmalar arasında devamlı iĢbirlikleri ile bu sorun çözülebilir, nitekim her yeni sözleĢmede daha az miktarda zaman ve kaynak gerektirir. Bu iĢbirlikleri ayrıca gelecek projelerdeki belirsizlikleri de azaltabilir. Gelecek iĢler için olan bekleme, bu iliĢkinin iyi iĢletilmesi için bir teĢvik

(37)

 Eğitim: Bu, belki de alt yükleniciliğin en az dikkat gösterilen hususlarından biridir. SözleĢme yapan taraflar bu eğitim sorumluluğunu genelde alt yükleniciye yüklemeye, alt yükleniciler ise bu eğitimi desteklemek için gerekli fiziksel kaynakları ve/veya mali desteği vermemeye meyillidir. SözleĢme yapan taraflar ayrıca çalıĢmak üzere pazarda dönen bir iĢ gücünün avantajlı olmadığına inanır.

 ĠĢ Güvenliği: Alt yüklenici iĢgücü kullanırken ortaya çıkan diğer bir husus da, hem sözleĢme yapan tarafların hem de alt yüklenicilerin güvenlik programlarına yatırım yapma konusundaki kayıtsızlıklarıdır. Alt yükleniciler sözleĢme yapan tarafları güvenlikten sorumlu yapmaya çalıĢır, sözleĢme yapan taraflar ise ileride sektördeki diğer Ģirketler için çalıĢacak iĢçileri eğitmeye yanaĢmaz.

 Teknolojik Yenilenme: SözleĢme yapan taraflar ellerinde bulunan teknolojiyi alt yüklenicilere vermeye çalıĢmayacakları için, mevcut var olan sözleĢme çeĢitleri teknolojik yenilikten yana değildir.

 Atık: Alt yüklenicilik stratejisi ile ilgili çok sık yapılan bir eleĢtiri daha fazla atık materyalin ortaya çıkmasını teĢvik etmesidir. Gerekçe alt yüklenicilerin sadece hizmetlerin yerine getirilmesi için kaygı duymaları ve atık materyalle ilgilenmemeleridir. Bu sorunun çözümü tüm materyalin alt yükleniciler tarafından bizzat temin edileceği durumda sözleĢme yapılması olabilir.  ĠĢçinin Motivasyonu: ĠĢçilerin Ģirketle iliĢkisi belirsiz ve güvensiz olduğu

veya geçici olduğu için, iĢçiler Ģirkete karĢı bir sahiplik duygusu hissetmezler ve onlar bu nedenle motivasyonlarını kaybedebilirler.

Ancak bu olumsuz durum gelecekte yapılacak iĢleri garanti eden sözleĢme tarafları ile alt yüklenici arasında ortaklık tesis edilmesiyle ve olası yeni iĢler için iĢ gücünü teĢvik ederek aĢılabilir.

 Üretim Süreci Kontrolü: Alt yüklenicilik stratejisinin, koordine edilmesi gereken bağımsız organizasyonlar ve verimlilik sürecinin kontrolünde karĢılaĢılan zorluklar nedeniyle, Ģirket yönetiminde güvensizliği kıĢkırttığını ifade edilmektedir.

Bir taraftan alt yüklenicilik tarafından iĢin kalitesi ve denetimi zor olurken, diğer taraftan alt yüklenicilik hizmetlerinin tamamının fiziksel üretim

(38)

üzerinden ödenmesi nedeniyle iĢ gücünün denetiminin kolaylaĢtığının gözlemlenebileceği ifade edilmektedir.

Ancak ortaya çıkan bir husus alt yükleniciliğin çeĢitli riskleri alt yüklenicilere aktarmanın yanı sıra denetim yükümlülüklerini de azaltmasıdır. ġirket tarafından üretim araçlarının kontrol dıĢı kalmasının teĢvik edilmesinin alt yüklenicilik faaliyeti olmadığını ancak aksine onun bu sorunla baĢa çıkmasında ona yardımcı olabileceğini ve onu daha iyi yönetebileceği görülmektedir.

 Alt yüklenicilerin Koordinasyonu: Geleneksel faaliyetlerin ifasından sorumlu olanlar koordinasyon stratejilerini temin etmekle görevli olan sözleĢmenin taraflarına güvenirken, daha uzmanlık gerektiren alanlarda çalıĢan alt yükleniciler daha iyi kontrol sürecine sahip olma eğilimindedirler. Alt yükleniciler tarafından geleneksel görevlerin ve örgütsel formların geliĢtirilmesi, farklı Ģirketlerin bilgi akıĢının koordinasyonu ve standardizasyonu önerilmektedir. Teknik ve yönetimsel bilgilere eriĢmek geleneksel görevlerin alt yüklenicileri için açık bir ihtiyaçtır .

 Planlama ve Programlama: Alt yüklenici kullanımının ciddi sorunlarından biri, bunun planlama sürecinin kullanımını zorlaĢtırmasıdır. SözleĢme yapan tarafın uyguladığı kontrol, etkinliğin baĢlangıç tarihi ile genelde uyulmayan alt yüklenicinin tahmini bitiĢ tarihinin sabitlenmesi ile sınırlıdır.

Kasapoğlu, (2004) tarafından yapılan çalıĢmada alt yüklenicilerle yaĢanabilecek sorunlar:

 Üretim Süreci Konrolü/Denetim Sorunu: Alt yüklenici sağladığı yararlara karĢılık ana yüklenici kuruluĢun girdi sağlamadaki iliĢkilerinde ve dolayısıyla çevreye bağımlılıklarının niteliğinde değiĢikliğe yol açar. Özellikle iĢ gücü sağlamasında çevreye olan genel bağımlılığın yerini, baĢka kuruluĢlara olan daha özgül nitelikteki bağımlılıkların almasına neden olur. Bu ise, ana yükleniciyi, kendi üzerinde bir iĢin yapılmasında baĢka kuruluĢların verimine bağımlı kılar ve bir denetim sorunu ortaya çıkar.

 Altından kalkamayacakları iĢlerin verilmesi, alt yüklenicilerle yaĢanan sorunların ana nedenini oluĢturmaktadır. yanlıĢ sözleĢmeler alt yükleniciler baĢarısız olmasına neden olmaktadır.

(39)

 Alt Yüklenici kullanımı, denetim sorununu ortaya çıkarmaktadır. Bu durum: ana yüklenici firmanın karĢılaĢtığı zorunlulukların yapısını değiĢtirmektedir. ĠĢçi ve malzeme sağlanması zorunluluğu daha organize olmuĢ girdi kaynaklarının çalıĢmasına olan zorunluluğu ile yer değiĢtirmiĢti. Bu durum, özellikle iĢin kalitesine bağlı önemli bir sorun olabilmektedir.

 ĠnĢaat Sektöründe Olan Belirsizliklerden Dolayı YaĢanabilecek Olumsuzluklar: Ana Yüklenicinin alt yüklenicilerle çalıĢması önemli oranda belirsizlik taĢır. Bu belirsizliklerin bazıları inĢaat sürecinin doğasından, bazıları da alt yüklenicinin inĢaat sürecindeki verimindendir. ĠnĢaat süreci aĢağıdaki nedenlerden dolayı belirsizdir:

1) ĠnĢaat iĢleri hava ve zemin koĢullarından kaynaklanan belirsizlikleri taĢır. 2) Her bir proje yeni bir tasarımdır ve uzmanlık isteyen iĢlerin eĢgüdümü ve

bütünleĢmesiyle ilgili olarak yeni üretim sorunları doğurur.

3) Proje keĢfinde tahmin edilen maliyet her zaman doğru çıkmadığı için, bir risk taĢımaktadır.

 Performans: Bu belirsizliklere ek olarak, alt yüklenicinin düĢük verimli çalıĢması, ana yüklenicide derin etkilere neden olacaktır.

 ĠĢçi Motivasyonu: Alt yüklenici iĢçileri baĢka bir firmanın personeli oldukları için ana yüklenici firma ile iliĢkilerinde kopukluklar yaĢayabilirler. EĢgüdüm, denetim, örgütlenme gibi yönetim iĢlevlerinim yürütülmesi ortaya sorunlar çıkarabilir. Bunların, süre, maliyet ve kaliteye olumsuz etkileri olabilir.  Ana Yüklenici ve Alt Yüklenici Arasındaki ĠliĢki/ Güven Duygusu:

AnlaĢmaların yenilenme nedeni, denetim yönetiminin çok sıkı olmamasından kaynaklı olabilir. Stratejik anlaĢmalarda firmaların en büyük endiĢesi ortağın davranıĢının tahmin edilebilirliği olduğu için güven duygusu ve davranıĢların tahmin edilebilir olması ayrıntılı ve resmi sözleĢmlerin yerini tutabilir. Fakat tek proje alanı içinde rakiplerin sayısının sürekli artması ikili uzun süreli iliĢkilerinde bozulmasına neden olduğu görülmektedir. Uzman alt yükleniciler arasındaki kuvvetli rekabet ikili iliĢkileri olumsuz etkileyebilir. Özerk kuruluĢlar arasındaki iliĢkinin uzunluğu, proje düzeyindeki endüstrilerde, bu birimler arasındaki bağların güçlülüğünün de göstergesidir. Güçlü ağ bağlarının üç temel özelliği vardır: düzenli etkileĢim, uzun bir geçmiĢ, teklifsiz dostluk veya karĢılıklı güven. Özerk kurumlar arasındaki

(40)

güçlü bağlar uzun sureli iliĢkilerin değerini arttırır ve iletiĢimi kolaylaĢtırır. Tarafların birbirine duyduğu güvene iliĢkilerin sürekliliğini sağlayacaktır. Bunun dıĢında firmalar iĢbirliği yapabilecekleri firmalarla birlikte çalıĢmayı, tercih etmektedirler.

 Planlama ve Programlama / Risk: Bağımsız bir firma ile çalıĢmak, alt yüklenici için de belirsizlikler içermektedir. SözleĢmeler ve tedarik süreci bir risk kaynağı olabilmektedir.

Alt yüklenicilik uygulama dezavantajları Çizelge 2.2‟de özetlenmiĢtir. Çizelge 2.2 : Alt yüklenicilik uygulama dezavantajları.

Sayı Dezavantajlar Kaynaklar

1 Kalite: Alt yüklenicinin kaliteli iĢ yapması ana yükleniciyi

doğrudan etkilediği için önemli bir sorun olabilmektedir. Mbachu, 2008

2 Performans: Bazı durumlarda ana yüklenicinin

performansı ve itibarı alt yüklenicinin performansına bağlı olabilir.

Kasapoğlu,2004 Mbachu, 2008

3 Kordinasyon/Üretim Süreci Kontrolü/Denetim Sorunu:

Ana yüklenici inĢaat yönetimi becerilerine yeterince sahip değilse, alt yüklenicilerin ve onların iĢlerinin koordinasyonu ve kontrolü sorunlu olmakta ve

istenilmeyen proje sonuçlarıyla karĢı karĢıya

kalınabilmektedir.

Kasapoğlu, 2004

Mbachu, 2008 Ohnuma ve diğ. 2000

4 Ödeme Durumu: Ana yüklenicinin borcunu ödememe

riski alt yüklenicinin iĢi ifa etme kapasitesine bağlıdır.

Mbachu, 2008

5 Planlama ve Programlama/Risk: Alt yüklenicin ana

yüklenici tarafından verilen plan ve programa uyamaması.

Kasapoğlu,2004 Ohnuma ve diğ. 2000 6 Alt Yüklenicilerin Koordinasyonu: Geleneksel faaliyetleri

yapan alt yükleniciler ile , uzmanlık gerektiren alanlarda çalıĢan alt yüklenicilerin koordine sorunu ortaya çıkmaktadır.

7 ĠĢçinin Motivasyonu: ĠĢçilerin alt yüklenici ile iliĢkisi belirsiz ve geçici olduğu için Ģirkete karĢı bir sahiplik duygusu hissetmezler ve bu nedenle motivasyonları düĢük olur.

Kasapoğlu,2004 Ohnuma ve diğ. 2000

(41)

Çizelge 2.2 (devam) : Alt yüklenicilik uygulama dezavantajları.

8 ĠnĢaat Sektöründe Olan Belirsizliklerden Dolayı

YaĢanabilecek Olumsuzluklar: Bu olumsuzluklar alt

yüklenici verimini etkileyecek olup kontrolü

zorlaĢtıracaktır.

Kasapoğlu, 2004

9 Ana Yüklenici ve Alt Yüklenici Arasındaki ĠliĢki/ Güven Duygusu: ĠliĢkilerin iyi olması iĢlerin ilerlemesini olumlu etkilemektedir.

Kasapoğlu, 2004

10 Atık Sorunu: ĠĢ türünü gçre iĢ sonunda ortaya çıkabilecek atıklar sorun olabilmektedir.

Ohnuma ve diğ. 2000 11 ĠĢ Güvenliği: Alt yükleniciler iĢ güvenliği kurallarına

uymayıp, iĢ güvenliğinden ana yükleniciyi sorumlu tutmaya çalıĢmaktadırlar.

12 Eğitim: Alt yüklenicin sahip olduğu eğitimden ana yüklenici sorumludur.

13 ĠĢlem Maliyetleri: Her yeni hizmet için çeĢitli alt yükleniciler tarafından yapılan çalıĢmalar ana yüklenici tarafından piyasa fiyatlarından yararlanılarak analiz edilir. Maliyet kıyaslaması ana yüklenici için zaman ve kaynak kaybıdır.

2.3 Alt Yüklenici Seçimi

Alt yükleniciler inĢaat projesinin baĢarısında önemli bir rol oynar. Bu projelerin baĢarısı “doğru iĢe doğru adam” seçme felsefesine bağlıdır. Yani alt yüklenicilerin doğru seçilmesi bir inĢaat projesinin genel baĢarısını arttırmaktadır. Ancak inĢaat sektöründe alt yüklenici seçiminin önemi çoğu zaman azımsanmakta ve ihmal edilmektedir (Arslan ve diğ.2008).

Alt yüklenici değerlendirmesi proje yönetim sürecinin önemli bir kısmını oluĢturmaktadır. ĠnĢaat projeleri çok karmaĢık olduğu için, alt yüklenicilerin performans değerlendirmesi çok daha hayati olmaktadır. Alt yüklenicilerin

(42)

seçilme sürecinde çeĢitli faktörler ana yüklenici tarafından dikkate alınmalıdır. Bu faktörler üretimin kalitesini, etkinliği, nitelikli kiĢilerin istihdamını, Ģirketin piyasada tanınmıĢlığını, Ģirkete eriĢilebilirliği, iĢin zamanında bitirilmesini ve benzeri Ģeyleri kapsayabilir (Arslan ve diğ.2008).

2.3.1 Alt yüklenici seçim kriterleri

Kamu ya da özel sektör olsun ya da olmasın alt yüklenici seçiminde esas amaç, seçilen proje hedeflerinin etkinliğine katkı sağlayacak alt yüklenicilerin seçilmesinin sağlanması olmalıdır. Doğru alt yüklenici seçimi iyi planlanmıĢ seçim kriterlerinin varlığını gerektirmektedir. Ana yüklenicinin alt yüklenici seçimine uygun olan yaklaĢımı kullanmada özgür olduğu durumlarda, alt yüklenicilerin seçiminde rehber olması için çeĢitli kriterler ortaya konulmaktadır (Mbachu, 2008).

Farklı araĢtırmacılar tarafından tanımlanan kriterler aĢağıdaki tablolarda özetlenmiĢtir.

Çizelge 2.3 de Arslan ve diğ. (2008) tarafından yapılmıĢ “ĠnĢaat Projelerinde Alt Yüklenici Seçim Sürecini GeliĢtirme : Web Tabanlı Alt Yüklenici Değerlendirme Sistemi (WEBSES)” yapılmıĢ çalımasında kullanılan alt yüklenici seçim kriterleri verilmiĢtir.