Alt yüklenici seçim süreci

ĠnĢaat sanayinde fiyat teklifleri genellikle ana yükleniciler ve alt yükleniciler arasında olmaktadır. Ana yükleniciler çoğunlukla projelerin kesin fiyat bedelini tahmin etmek için alt yükleniciler tarafından verilen fiyat tekliflerine güvenirler. Böylece alt yükleniciler ihale sürecinde önemli bir rol oynamaktadır. Ġhale süreci boyunca alt yüklenicilik iĢleri için en uygun alt yüklenicinin seçimi son derece önemlidir. Bu nedenle ana yüklenicilerin iĢin belirli bir kısmı veya projenin tamamı için en uygun alt yükleniciyi seçerken çok dikkatli olması gerekmektedir. Onlar alt yüklenicilerle iliĢkilerinde adil ve tarafsız olmalıdır. Alt yüklenici seçimindeki yetersizlik iĢin ehli olan alt yüklenicilerin iĢten elenmesine yol açabilir veya standartların düĢmesine ve bunun sonucu olarak da ucuz ve kalitesiz iĢ yapılmasına neden olabilir. Ayrıca ana yükleniciler söz konusu alt yüklenicilik iĢleri için ehil olmayan vasıfsız alt yükleniciler seçerek zaman ve para da kaybedebilir (Arslan ve diğ. 2000).

Mbachu (2008) tarafından yapılan çalıĢmaya göre alt yüklenici seçimi büyük ölçüde en düĢük teklif esasına dayanmaktadır. Bu pek çok olayda kullanılan geleneksel proje teslim sisteminin teoride tam olarak belirlenen sözleĢme iĢlerine dayanması nedeniyledir, bunun sonucu olarak en düĢük fiyat kriteri iĢin verilmesinde tek kriterdir. En düĢük teklife istinaden yapılan bir seçimin, iĢin kalitesizliği ve tekrar çalıĢmanın ek masrafları, denetime iliĢkin ilave masraflar, taleplerin baskısı, anlaĢmazlıklar ve olumsuz iliĢkiler, en kötüsü iĢi bırakma veya iflas gibi iĢin doğasında olan özellikler nedeniyle uzun vadede büyük ek maliyetlere neden olabileceğini düĢünürsek, çok az sayıda ihalede alt yüklenicilere ekonomik açıdan en avantajlı teklife istinaden iĢ verilmektedir.

Alt yükleniciye verme faaliyetinin değerlendirilmesi ile ilgili olarak ihale bedelini esas alan çeĢitli yaklaĢımlar vardır. Bu yaklaĢımların çoğu, ihale bedelinin unsurlarına bağlı olarak ortaya çıkan ilave bedelleri ve unsurların veya temel oranların iĢ sahibinin danıĢmanlarının tahminleriyle nasıl karĢılaĢtırıldığını dikkate alarak, verilen tüm ihale fiyatları ortalamasından belirli bir sapmayı ölçen aritmetik ortalamaların hesaplanmasını içermektedir.

Ancak performansı destekleyen önemli kriteri ihmal ederek, ana yükleniciler iĢi yapmak için gerekli liyakate ve yapıya sahip olmayan alt yüklenicileri seçebilirler. Belki bu kilit projenin hedeflerini karĢılamadaki genel yetersizliği açıklamaktadır. Alt yüklenici seçim süreci üç aĢamada incelenebilir; Alt yüklenici seçimine kim/kimler karar veriyor? Ne zaman karar veriyor? Karar verirken hangi yöntemi/yöntemleri kullanıyor?

2.3.2.1 Alt yüklenici seçimine kim karar veriyor?

Ulubeyli ve diğ. (2010) tarafından 96 tane THB (Türk Müteahhitleri Birliği) üyesi ana yüklenici inĢaat iĢletmesi ile yapılan anket çalıĢması sonuçlarına göre, ġekil 2.1‟de gösterildiği gibi uluslararası projelerde alt yüklenici “birkaç üst düzey yönetici” (%56,25) tarafından seçilmektedir. Bu seçim yönteminin yanında, bazı ana yükleniciler, gerçek karar vericiler olması gereken “teknik ve idari personelden oluĢan karıĢık grup” (%37,5) aracılığı ile seçim yapmaktadır. Bu seçim yönteminde son aĢamada kararlar Ģirketin üst düzey yöneticisi tarafından onaylanır. AraĢtırmada olumlu bir bulgu olan “tek kiĢi kararı” (%6,25) yöntemi çok düĢük oranda

ġekil 2.1 : Uluslararası bir projede alt yüklenici seçimi. 2.3.2.2 Alt yüklenici ne zaman seçiliyor?

Ulubeyli ve diğ. (2010) tarafından 96 tane THB (Türk Müteahhitleri Birliği) üyesi ana yüklenici inĢaat iĢletmesi ile yapılan anket çalıĢması sonuçlarına göre alt yüklenicilerin seçildiği zamanlar;

 Ġhale aĢamasında

 SözleĢme imzalanması ile projenin baĢlangıcı arasında  Proje baĢlar baĢlamaz

 Alt yüklenicinin yapacağı iĢ baĢlamadan hemen önce 2.3.2.3 Alt yüklenici hangi yöntemle seçiliyor?

Alt yüklenici seçimi için zamanın yetersiz olması, karmaĢık prosedürler veya yetersiz iletiĢim kanalları alt yüklenicilerin seçiminde ortaya çıkan sorunların nedenleri olabilir. Alt yüklenici değerlendirmesi belirsizliği ve zor formüle edilmesi nedeniyle özellikle karmaĢık bir görev olarak kabul edilmektedir. Alt yüklenici seçimi genellikle önseziye ve geçmiĢteki deneyimlere dayanır ve ana yüklenici yönetimi tarafından gerçekleĢtirilir. Değerlendirme sürecinde genelleĢtirilmiĢ bir kurallar bütünü yoktur. Ancak tekliflere iliĢkin sınırlı zaman dilimi ve çok sayıda alt yüklenici değerlendirilirken, alt yüklenici seçimi inĢaat yüklenicileri için zor ve karmaĢık bir iĢ olabilir. Alt yüklenici değerlendirmesinde önemli faktör Ģirketlerin uzmanların sübjektifliğini (yanlı davranmasını) azaltması mecburiyetinde olmasıdır

0.00% 20.00% 40.00% 60.00%

Birkaç üst düzey yönetici Eknik ve idari personelden oluşan

karışık grup

Tek kişi kararı

56.25% 37.50%

ve seçim kombine bir değerlendirme kriterine dayanmalıdır. Sonuç olarak Ģirketler doğru iĢ için doğru alt yüklenici seçerken sistematik bir değerlendirme iĢlemi yapmalıdırlar (Arslan ve diğ. 2008).

Alt yüklenici seçimlerinin geleneksel yönteminde inĢaat Ģirketleri genellikle onlarla daha önce iĢ yapmıĢ olan bildikleri alt yüklenicileri seçerler. ÇeĢitli araĢtırmacılar tarafından bu tür seçim yöntemlerinin faydaları ile neden olduğu sorunlar özellikle vurgulanmaktadır. Bu Ģekilde yapılan alt yüklenici seçimlerinin faydasının esneklik, istikrar, dürüstlük, formalitelerin ve araĢtırma maliyetlerinin azalması olduğuna iĢaret ettiler. Diğer taraftan maliyetlerin denetiminde yaĢanılan zorluklar, yeni teknolojilerin benimsenmesi, alt yüklenici seçimindeki yetersizlikler ve müzakere süreçleri onların araĢtırmasında belirtilen sorunlardan bazı örneklerdir. Bunlara ilaveten alt yüklenici seçiminde tarafsız karar verme, güvenilir standart konuları ile planlama sürecindeki eksikliklerin, bir proje gerçekleĢtirilirken genel performansı ve riski ön görmek için ilk planlama süresince yetersizliklere ve hatalara neden olduğunu da ifade edilmektedir (Arslan ve diğ. 2008).

Ġhale sürecinde basitleĢtirilmiĢ bir alt yüklenici seçimi ġekil 2.2‟de yer almaktadır. Geleneksel yaklaĢımda alt yüklenicilerin seçiminde teklif edilen en düĢük fiyat genellikle belirleyici faktördür. Ancak seçim sürecinde sadece en düĢük fiyat teklifine bağlı kalınması, çok ayrıntılı değerlendirme yöntemine gerek duyulan özellikle karmaĢık inĢaat projeleri gerçekleĢtiren inĢaat Ģirketleri için uzun vadede ciddi para kayıplarına neden olabilir. ĠnĢaat sanayisine girmek alt yükleniciler için göreceli olarak kolaydır ancak onların çoğu iĢi tatminkar Ģekilde bitirmek için yeterli uzmanlığa sahip değildir. ĠĢi en iyi Ģekilde yapmak için uzman olmayan yetersiz alt yüklenicilere bu tür seçim uygulaması nedeniyle ihale verilebilir. Sistematik bir yaklaĢım olmadan alt yüklenicilerin seçilmesi genel olarak iĢin kalitesinde problemlere neden olabilir, projenin bitirilmesi gecikebilir ve inĢaat projelerinde ilave maliyetler yaratabilir. Bu nedenle alt yüklenici seçiminde geleneksel yaklaĢım çoğu zaman inĢaat projelerinin ihtiyaç ve koĢullarını karĢılayamaz. Bu süreçte inĢaat Ģirketleri sadece alt yüklenicilerin fiyat teklifini dikkate almazlar, aynı zamanda geçmiĢteki iĢ deneyimi, finansal istikrar ve ürün kalitesi gibi çeĢitli kriterleri de dikkate alırlar. Bu değerlendirme yöntemi yetersiz finansmanı, deneyimsiz ve iĢin ehli olmayan alt yüklenicileri eler, riskleri azaltır ve projenin genel baĢarısına çok

ġekil 2.2 : Ġhale sürecinde bir alt yüklenici seçimi (Arslan ve diğ. 2008).

Teklif Dökümanları gönderilmesi Ġhale dökümanları ayrılması Ġhale dökümanları birleĢtirilmesi Altyükleniciye paketin gönderilmesi FiyatlandırılmıĢ ihalenin hazırlanması FiyatlandırılmıĢ ihalenin gönderilmesi FiyatlandırılmıĢ dökümanların karĢılaĢtırılması Kriter 1 Kriter 2 Kriter n Alt yüklenici seçimi

için değerlendirme kriterlerini tanımlama

Alt yüklenicileri değerlendirme

En uygun alt yüklenicinin seçilmesi

Alt Yüklenici

Literatürde yükleniciler ve alt yüklenicilar için çok sayıda seçim yöntemleri önerilmektedir. Bu kısımda Arslan ve diğ. (2008) tarafından yapılmıĢ çalıĢmada literatürde tavsiye edilen yüklenici seçim yöntemleri, onların olası alt yüklenici seçimleri için de kabul edilebileceği dikkate alınarak, verilmektedir.