Münavi (1031/1621)'nin hadisçiliği ve Raf'u'n-Nikab'an Kitabi'ş-Şihab adlı eserinin tahkiki

Tam metin

(1)T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI HADİS BİLİM DALI. MÜNÂVÎ (1031/1621)’NİN HADİSÇİLİĞİ VE RAF’U’N-NİKÂB ‘AN KİTÂBİ’Ş-ŞİHÂB ADLI ESERİNİN TAHKİKİ. YÜKSEK LİSANS TEZİ. DANIŞMAN Doç. Dr. Mehmet EREN. HAZIRLAYAN Abdulkadir BODUR. KONYA-2006. 1.

(2) İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ. III. KISALTMALAR. IV BİRİNCİ BÖLÜM MÜNÂVÎ. I. HAYATI. 3. A. DÖNEMİNİN SİYASİ VE İLMİ ÖZELLİKLERİ. 3. B. “MÜNÂVÎ” NİSPETİ. 4. C. NESEBİ VE HAYATI. 5. II. İLMİ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ A. İLMİ KİŞİLİĞİ. 7. B. ESERLERİ. 10. 1. Arap Dili ve Edebiyatıyla İlgili Eserleri. 10. 2. Fıkıf ve Usûlüyle İlgili Eserleri. 11. 3. Kelam, Felsefe ve Mantıkla İlgili Eserleri. 13. 4. Tasavvuf ve Ahlakla İlgili Eserleri. 14. 5. Tefsirle İlgili Eserleri. 15. 6. Menakıb ve Tabakatla İlgili Eserleri. 15. 7. Siyer ve Tarihle İlgili Eserleri. 16. 8. Diğer Eserleri. 17. C. HADİSÇİLİĞİ 1. Hocaları. 2. 7. 19 19. 2. Talebeleri. 20. 3. Eserleri. 21. a. Hadis Usûlü Çalışmaları. 21. b. Tahric Çalışmaları. 21. c. Şerh Çalışmaları. 22. d. Müstakil Hadis Kitapları. 24. e. Diğer Hadis Çalışmaları. 25.

(3) İKİNCİ BÖLÜM KİTÂBU’Ş-ŞİHÂB’A DAİR ÇALIŞMALARVE MÜNÂVÎ’NİN KİTABI I. MÜNÂVÎ’DEN ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR. 29. A. KUDÂ’Î ve KİTÂBU’Ş-ŞİHÂB’I B. KİTÂBU’Ş-ŞİHÂB ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR II. MÜNÂVÎ’NİN RAF’U’N-NİKÂB’I. 29. A. KİTABIN ADI ve YAZMA NÜSHALARININ TAVSİFİ. 30 31 31. 1. Yusuf Ağa Nüshası. 31. 2. Laleli Nüshası. 33. 3. Reisülküttap Nüshası. 34. B. METODU ve MUHTEVASI. 35. C. KAYNAKLARI. 41. 1. Şerh İçin Kullandığı Kaynaklar. 41. 2. Tahricde Kullandığı Kaynaklar. 43. D. ÖNEMİ. 46. E. METNİN TAHKİKİNDE YAPTIĞIMIZ ÇALIŞMALAR. 47. SONUÇ. 48. BİBLİYOGRAFYA. 49. RAF'U'N-NİKÂB'IN METNİ. 51. 3.

(4) ÖNSÖZ Kudâ’î’, hiç şüphesiz Şihâbu’l-Ahbâr’ı ile çığır açmış bir muhaddistir. Kendisinden sonra gelen hadisçileri, telif edilen eserlerin şekli itibarı ile etkilemiştir. Suyûti ve ondan büyük ölçüde etkilenmiş olan Münâvî bu alimlerdendir. Velûd bir müellif olan Münâvî, çok yönlü bir alimdir. Kendi döneminde ilgilenilen hemen her ilim dalında eserler telif etmiştir. Ancak en çok hadis sahasında eser telif etmiş ve hadisçiliği ile şöhret bulmuştur. Şihâbu’l-Ahbâr’ın birkaç şerhi vardır. Münâvî’nin şerhi bunların en son yazılmış olanıdır. Bütün şöhretine rağmen, Münâvî’nin bu eserinin pek bilinmemesi ve onun Şihâbu’l-Ahbâr üzerine yaptığı bir diğer çalışması olan İs’âfu’t-Tullâb’la karıştırılması oldukça şaşırtıcıdır. Bu müstesna alimin bir eserini ilim dünyasına kazandırmak, bizim için büyük bir şükür vesilesidir. Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Münâvî’nin hayatı, ilmi kişiliği ve eserleri üzerinde durulmuştur. Bu konuda başvurulacak en önemli kaynak, Münâvî’nin oğlu Muhammed Tacuddîn’in kaleme almış olduğu İ’lâmu’l-Hâdır ve’l-Bâdî bi Tercemeti Abdirraûf el-Münâvî elHaddâdî adlı eseridir. Yazma olan bu esere ulaşamadık. Bu sebeple tali kaynakları kullanmak zorunda kaldık. İkinci bölümde, tezimizin konusu olan Raf’u’n-Nikâb ele alınmaktadır. Üçüncü bölümde ise Raf’u’n-Nikâb’ın tahkiki yer almaktadır. Çalışmamızda, şahıs isimlerinden sonra zikredilen rakamlar hicri/miladi olarak vefat tarihlerini göstermektedir. Arapça isimlerin başlarında yer alan “el” takıları kullanılmamıştır. Kaynak adları, dipnotlarda kısaltılarak verilmiş, tam künyeler bibliyografyada zikredilmiştir. Çalışma boyunca yardım ve desteklerini esirgemeyen bütün hocalarıma bilhassa Mehmet Eren’e teşekkürlerimi arz ederim.. 4.

(5) Bu çalışma ile, Hadis İlmine küçük de olsa bir katkımızın olacağını umuyoruz. Zaman ve imkanlarımız oldukça kısıtlı idi. Bu sebeple eksikliklerimizin mazur görülmesini niyaz ederim. Doğrular Allah’tan, hatalar bendendir. Abdulkadir BODUR KONYA, 2006. 5.

(6) KISALTMALAR age.. : adı geçen eser. b.. : ibn. bkz.. : bakınız. çvr.. : çeviren. L. : Laleli nüshası. M.E.B.E. : Milli Eğitim Basım Evi mm.. : milimetre. nşr.. : neşreden. R. : Reisülküttap. s.. : sayfa. s.a.v.. : sallallahu aleyhi ve sellem. T. : Şihâbu'l-Ahbâr Tercümesi. thk.. : tahkik eden. trs.. : tarihsiz. Y. : Yusuf Ağa nüshası. 6.

(7) BİRİNCİ BÖLÜM MÜNÂVÎ. 7.

(8) 8.

(9) I. HAYATI A. DÖNEMİNİN SİYASİ VE İLMİ ÖZELLİKLERİ Münâvi, 952/1546 yılında doğmuştur. Doğduğu sırada Osmanlı tahtında Kanuni Sultan Süleyman bulunmaktaydı. Mısır, müstakil bir devletin merkezi olmaktan çıkıp, bir eyalet olarak Osmanlı hakimiyetine gireli henüz 29 yıl olmuştu. Bu hadisenin, Mısır’daki ilmi durumun seyrini değiştirdiğine veya menfi yönde etkilediğine dair bir bilgiye rastlamadık. Nureddin ‘Itr, hadis ilminin tarihi seyir ve gelişimini yedi döneme taksim eder. Münâvi, onun altıncı dönem olarak belirttiği1; “duraklama ve gerileme dönemi” olarak genel kabul gören bir devirde dünyaya gelmiştir. “Duraklama” ve “gerileme” deyimlerinin, izafi olarak isnadı bile ilim mensuplarına ağır gelmektedir. Ama şu bir gerçektir ki, eski çalışmalar ve orijinal mesailer bu devrelerde durgunlaşmıştır.2 Bununla beraber, bu duraklama ve gerileme çağlarında bile, pek çok ilim adamı ve eser ortada görülmektedir.3 Bu alimler, senet veya hadislerin makbul ve merdud olanlarını araştırmaktan asla vazgeçmiş değillerdi.4 Bu devrin çalışmalarını şu başlıklar altında toplamak mümkündür: a) Zevâid kitapları telifi b) Büyük câmi’ türleri meydana getirmek c) Ahkam hadislerini cem’ etmek d) Tahric çalışmaları yapmak e) Halk dilinde şöhret bulan, sahih ve asılsız haberleri toplayan, aktüel konulardaki hadislere yer veren eserler yazmak f) Etraf kitapları telif etmek5 g) Şerh çalışmaları yapmak. Münâvi’nin yaşadığı 10. ve 11. asrın ileri gelen bazı alimleri şunlardır: Celaleddin es-Suyûtî (911/1506), Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr elKastallânî (923/1518), İbn Arabşâh İbrahim b. Muhammed (943/1537), İbn Hacer 1. el-Heytemî. (973/1566),. Nureddin ‘Itr, Menhecü’n-Nakd, s.69 Koçkuzu Ali Osman, Hadis Tarihi, s.328 3 Koçkuzu Ali Osman, age., s.329 4 Nureddin ‘Itr, age., s.70 5 Koçkuzu Ali Osman, age., s.331 2. 9. Aliyyü’l-Kârî. el-Herevî. (1014/1606),.

(10) Şihâbuddin Ahmed b. Muhammed el-Hafâcî (1069/1659), Ömer b. Muhammed el-Beykûnî (1080/1670). B. “MÜNÂVÎ” NİSPETİ Müellifimizin bu nispeti konusunda ihtilaf mevcuttur. Meşhur ve sahih olan görüş, nûn harfinin meddi ile “Münâvî” şeklinde olduğudur. Bugün harabe durumda olan, Mısır’ın köylerinden Münâ’ya nispetle Münevî de denmiştir.1 Münye, lügatte arzu edilen şey anlamındadır. Ahmed Müctebâ, Münâvî’nin el-Fethu’s-Semâvî adlı eserine yaptığı tahkik çalışmasının başında, münye kelimesinin, Mısırlıların kullanımında köy veya belde manasına geldiğini; bu sebeple Mısır’da bu ismi taşıyan 200’e yakın köy bulunduğunu belirtir.2 Müellifimiz bunlardan Münyetu Beni’l-Husyeb’e mensuptur.3 Bu belde, Münyetu Ebi’l-Husyeb4, Münyetu İbn Husyeb veya Münyetu’l-Husyeb olarak ta isimlendirilmiştir.5 Mısır’ın Aşağı Sa’îd bölgesinde, Nil nehrinin doğu kıyısında6 büyük ve güzel bir beldedir. Bu beldenin kıble tarafında, yani doğusunda İbrahim (a.s.)’ın makamı bulunmaktadır.7 Münâvi nispeti ile tanınan üç alim tesbit edebildik: 1. Sadruddîn Ebu’l-Me’âli Muhammed b. İbrahim b. İshak b. İbrahim b. Abdirrahman es-Sülemî el-Münâvi el-Kâhirî eş-Şâfi’î el-Kâdî. Ona Münâvî denmesi, Münyetü’l-Kâid Fadl’a nispetledir. 742/1342 yılında doğmuştur. Mısır’da kadılık yapmış ve değişik medreselerde dersler vermiştir. elMeydûmî, el-Hasen b. es-Sedîd, İbn Abdilhâdî, Abdullah b. Halîl el-Mekkî gibi muhaddislerden hadis semâ’ etmiştir. Hadis aldığı şeyhlerinin isimlerini beş cüzlük Meşyeha’sında toplamıştır. el-Menâhic ve’t-Tenâkîh fî Tahrîci 1. Kettânî, Abdulhayy, Fihrisu’l-Feharis, II,560 Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,21, 5 numaralı dipnot. 3 Ahmed Müctebâ, Münâvî’nin oğlu Muhammed Tâcuddîn’in ‘İlâmu’l-Hâdır adlı eserinden bu şekilde nakleder. bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,21, 5 numaralı dipnot. 4 Hamevî, Yâkût b. Abdillah, Mu’cemu’l-Büldân, V,218. 5 Kettânî Muhammed b. Ca’fer, er-Risâletu’l-Müstatrafe, s.184. Bu kaynakta Husyeb kelimesi, Hasîb olarak okunacak şekilde harekelenmiştir. Kâmûsu’l-‘Alâm’da ise Husayb şeklinde ism-i tasğir siğası ile verilmiştir. bkz. Şemseddin Sami, Kâmûsu’l-‘Alâm, VI,4458. Mu’cemu’l-Büldân’da ise noktalı hâ’nın dammesi, sâd’ın sukûnu ve yâ’nın fethası ile Husyeb şeklinde olduğu belirtilmiştir. Biz bunu tercih ediyoruz. 6 Kettânî, Muhammed b. Ca’fer, age., s.184 7 Hamevî, Yâkût b. Abdillah, age., V,218 2. 10.

(11) Ehâdîsi’l-Mesâbîh1 adında Beğavî’nin Mesâbîh’indeki hadisleri tahric ettiği bir eseri vardır. Ayrıca Ferâidu’l-Fevâid fî İhtilâfi’l-Kavleyn li Müctehidin Vâhid adlı fıkha dair bir eseri vardır. 803/1401 yılında Fırat nehrinde boğularak vefat etmiştir.2 2. Şerafuddîn Ebu Zekeriyyâ Yahyâ b. Muhammed b. Mahlûf elHaddâdî el-Münâvî el-Kâhirî eş-Şâfi’î Kâdî’l-Kudât. Müellifimiz Abdurraûf el-Münâvî’nin dedelerindendir. 798/1396 yılında Kahire’de doğmuştur. el‘Irâkî, İbn el-Cezerî, Abdullah el-Hanbelî, Şemsuddîn Muhammed b. Yusuf eş-Şâmî ve daha bir çok alimden hadis aldı. ‘Irâkî’nin kız kardeşi ile evli idi. Bu sebeple en çok ondan istifade etmiştir. İbnu’l-Hümâm’ın talebesi olan Yahyâ el-Münâvî, daha çok fıkıhta meşhur olmuştur.3 Şâfi’î fıkhına dair Şerhu Muhtasari’l-Müzenî adlı eseri vardır. Kırk Hadis’i4 ve Süheylî’nin er-Ravdu’lUnf adlı eserine yazdığı Haşiye’si5, onun Hadis alanındaki eserlerindendir. Kahire’de 871/467 tarihinde vefat etmiştir.6 3. Zeynülâbidîn b. Abdirraûf el-Münâvi. Kahire’de doğmuştur. Kaynaklarda doğum tarihine rastlayamadık. Müellifimiz Abdurraûf elMünâvî’nin oğludur. Babası gibi mutasavvıf olan Zeynülâbidîn, Ali b. Ğânim el-Makdsî, Hâfız Salim es-Senhûrî ve Bedruddîn el-Karâfî’den hadis almıştır. Şerhu Tâiyeti İbn el-Fârid, Şerhu’l-Meşâhid, Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Minhâc ve Şerhu’l-Ezheriyye, onun bazı eserleridir. 1022/1614 yılında Kahire’de vefat etmiştir. 7 C. NESEBİ VE HAYATI Müellifimiz, Muhammed Abdurraûf b. Tâcilârifîn b. Nureddin Ali b. Zeynilâbidîn b. Şerafiddîn Yahyâ b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed b. Mahlûf b. Abdisselâm, Zeynülâbidîn, el-Haddâdî, el- Münâvi, el-Kâhirî, eşŞâfi’î, müstesna bir aileye mensuptur. Zira babası ve dedeleri dönemlerinin ileri gelen alimleridir. Münâvi’nin bir diğer oğlu Muhammed Tâcuddîn, 1. Kettânî, er-Risâletu’l-Müstatrafe’de kitabın adını bu şekilde vermektedir. Sehâvî’nin edDav’u’l-Lâmi’inde ise bu kitap Keşfu’l-Menâhî ve’t-Tenâkîh fî Tahrîci Ehâdîsi’l-Mesâbîh ismiyle verilmektedir. 2 Sehâvî, ed-Dav’u’l-Lâmi’, III,249. Ayrıca bkz. Kettânî Muhammed b. Ca’fer, age. s.187 3 Sehâvî, age., V,254,255 4 Ziriklî, el-‘Alâm, IX,212 5 Kettânî Muhammed b. Ca’fer, age., s.108 6 Sehâvî, age., V,256 7 Muhibbî, Hulâsatu’l-Eser, II,193-195. 11.

(12) İ’lâmu’l-Hâdır’da, dedelerinin tercemelerini vermekte ve burada onlar için, “imam”, “allame”, “kudve”, “şeyh” gibi önemli dini ve ilmi lakaplar kullanmaktadır. Bilhassa Yahyâ el-Münâvi’nin tercemesinde uzun uzadıya birçok lakap vermektedir. İşte bu dedesi, İmam ‘Irâkî’nin kız kardeşi ile evli idi. Dedelerinden Şihâbuddîn Ahmed, Tunus’ta bir belde olan Haddâde’den, Mısır’da bir belde olan Münyetu Beni’l-Husyeb’e gelip yerleşmiştir. elHaddâdî denmesi bu sebepledir. Münye’den Kahire’ye gelip yerleşen dedesi ise Yahya el-Münâvi’dir.1 Münâvi, 952/1546 yılında Kahire’de dünyaya gelmiştir. Doğumu için 924/15192 ve 953/15473 tarihleri de verilmiştir. Meşhur görüş, doğumunun 952/1546 yılında olduğudur.4 Babasının yanında büyümüş ve ilk olarak ondan ilim tahsil etmiştir. Diğer ulemâ ailelerinde olduğu gibi bulûğundan önce Kuran’ı ezberlemiştir. Sonra Şâfi’î Fıkhına dair, Tahtâvî’nin el-Behce’sini ve diğer bazı metinleri; Nahve dair İbn Mâlik’in Elfiyye’sini; Siyere dair Irâkî’nin Elfiyye’sini; Hadis Usûlüne dair Irâkî’nin bir diğer Elfiyye’sini ezberlemiştir. Bu ezberlerini, babası Tâcülârifîn henüz hayatta iken döneminin ulemasına arz etmiştir. Tahsil döneminden sonra, bir süre, bazı meclislerde Şâfi’î fetva kurulunun başkanlığını yapmıştır. Ancak bu görev için dünyevî bir karşılık kabul etmemiştir. Sonra bu görevi bırakmış; insanlardan uzaklaşarak evinde inzivaya çekilmiş ve kendisini kitap telifine vermiştir. İşte bu inziva döneminde, birbirinden çok farklı ilim dallarında birçok eser telif etme imkanı bulmuştur. Bu dönemden sonra Salihiye Medresesinde ders vermeye başlamıştır. Fakat bu vazifeyi yürütmeye başlaması, dönemin ilmi çevrelerinde hoşnutsuzluk ve çekememezlik meydana getirmiştir. Bunun sebebi, uzunca bir süre münzevi bir hayat sürmesinden dolayı ilmi meziyetlerinin bilinmiyor olmasıdır .Bu medresede tedris vazifesine başladığı sıralarda meydana gelen bir hadise, şöhretini artırmıştır. Bu hadise şudur: Münâvi, medreseye ders 1. Ahmed Müctebâ, ‘İlâmu’l-Hâdır’dan bu şekilde nakleder. bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,20,21 2 Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-‘Ârifîn, I,510 3 bkz. Münavi, Feyzu’l-Kadîr, I,9 4 Doğum tarihi için bkz. Muhibbî, age., II,416; Kettânî Muhammed b. Ca’fer, age., s.184; Ziriklî, age., VII,75; Kettânî Abdulhayy, age., II,560; Kehhâle, el-Müstedrek ‘alâ Mu’cemi’lMüellifîn, s.377, a.mlf., Keşşâfu Mu’cemi’l-Müellifîn, II,1053. 12.

(13) vermeye geldiği bir gün, her mezhebin ileri gelen alimleri, tenkit etme gayesiyle oraya gelmişlerdi. Münâvi, Müzenî’nin Muhtasar’ını okutmaya başladı. Ders sırasında, orada hazır olan alimlerle arasında, mezhepler hususunda tartışma çıktı. Bu tartışmada Münâvi, onların, başkalarından işitmedikleri öylesine kuvvetli deliller getirdi ki, onun ilimdeki yüceliğini itiraf etme durumunda kaldılar. Bu hadiseden sonra Münâvi’nin talebeleri de çoğalmıştır. Mezkur hadiseden sonra ulemâ ve talebenin, ona rağbet göstermelerine ve dönemin ulemâsının, onun ilmini takdir etmelerine rağmen, yine de Münâvî’ye haset ve ta’n edenler eksik olmamıştır. Hatta iş, onu zehirlemeye kadar varmıştır. Bu sebeple azalarında hastalıklar meydana gelmiş; kullandığı birçok ilaç sebebiyle de bedeni zayıf düşmüştür. Öyle ki, kalem tutamaz hale gelmiştir. Bununla beraber kitap telifinden vazgeçmemiş; oğlu Muhammed Tâcü’d-Dîn, onun yerine kalem tutmuş ve kitaplarını tedvin etmiştir. Münâvi, ilim ve amelle dolu olarak geçirdiği uzunca bir ömürden sonra, 79 yaşında iken, 23 Safer 1031/1621’ de Perşembe sabahı Kahire’de vefat etmiştir.1 Vefatı için 1029/1620 tarihi de verilmiştir.2 Meşhur ve doğru olan vefatının 1031/1621 tarihinde olduğudur.3 Zira vefat tarihi için kayıt olarak şu ifade düşülmüştür:‫(

(14) ت ا

(15) ن‬Zamanın Şâfi’î’si vefat etti).4 II. İLMİ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ A. İLMİ KİŞİLİĞİ Münâvi, tahsilini Mısır’da tamamlamıştır. İlmi seyahatlere çıktığına dair herhangi bir kayda rastlayamadık. Fakat döneminin Mısır ulemâsından en güzel bir şekilde istifade ettiği açık bir husustur. Münâvi, Muhibbî’nin ifadesiyle, “hiç şüphesiz muasırlarının en yücesi, bıraktığı eserler bakımından o dönemdeki ulemânın en büyüğü, döneminde hiç kimsenin kendisinde toplayamadığı farklı birçok ilim dalını cem’ etmiş” bir 1. Muhibbî, age., II,412-416 bkz. Şevkânî, el-Bedru’t-Tâli’, I,357 3 Vefat tarihi için bkz. Muhibbî, age., II,416; Kettânî Muhammed b. Ca’fer, age., s.184; Ziriklî, age., VII,75; Bağdatlı İsmail Paşa, age., I,510; Kettânî Abdulhayy, age., II,560. 4 Muhibbî, age., II,416. Bu ifadedeki hesap ebcede göre olsa gerektir. Ahmed Müctebâ, mezkur tahkikinde bu hesabı şu şekilde verir: 40 +1 + 400 + 300 + 1 + 70 + 80 + 10 + 1 + 30 + 7 + 40 + 1 + 50 = 1031. bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,28, 3 numaralı dipnot. 2. 13.

(16) alimdir.1 Ziriklî, onun için şöyle der: “Dînî ve fennî ilimlerde büyük alimlerdendir”.2 Gerçekten de birbirinden çok farklı ilim dallarında söz sahibi olması ve bir çok eserler telif etmesi, onun insanı hayran bırakan ilmi derinliğini gösterir. O; Tefsir, Hadis, Fıkıh, Siyer, Tarih, Siyaset, Tasavvuf, Kelam, Mantık, Felsefe, Nahiv, Belağat, Tıp, Anatomi, Astronomi gibi çok farklı sahalarda eserler vermiştir. Fakat en çok hadis alanında yaptığı çalışmalarla şöhret bulmuştur. Hiç şüphesiz Münâvi, kendi döneminde hadisi en iyi bilen, bu sahada en fazla eser telif eden ve en fazla araştırma yapan bir alimdir. Hadis ilmindeki derinliği, “Hâfız” olarak nitelendirilmesinden anlaşılabilir. Hatta Neşru’l-Mesânî müellifi Muhammed b. Tayyib b. Abdisselâm el-Fâsî, onun, “müctehid hafızların sonuncusu” olduğunu söyler. Bir çok alim, onu “Hafızların sonuncusu” olarak vasfetmiştir. 3 Muhibbî, onun için “büyük imam”, “hüccet”, “sebt”, “kudve” ifadelerini kullanır.4 Münâvi’nin, Hadis İlminin dışında bilhassa kendi döneminde meşhur olduğu ilim dalı Fıkıhtır. Yukarıda, dönemindeki ulemânın, onun bu sahadaki üstünlüğünü kabul ettiklerinden bahsetmiştik. Bu üstünlüğü sebebiyledir ki ona “Şâfi’iyyü’z-Zamân” denmiştir. Ancak, el-Fethu’s-Semâvî adlı eserinin mukaddimesindeki şu sözünden onun mezhep taassubu gütmediğini anlıyoruz: “Beni, Kitap ve Sünnet-i Nebeviyye’nin hizmetçilerinden kılan ve hadislerin sahihini ve sakimini, zulüm ve taassuba düşmeden temyiz etme çabasını bana bahşeden Allah’a hamdederim”.5 Hadis ve Fıkıhtan sonra Münâvi’nin yetkin olduğu diğer bir saha ise Tasavvufur.. Henüz 6. tahsili. sırasında. tasavvufa. yönelmiş. olduğunu. 7. görmekteyiz. Zira o dönemde tasavvuf, oldukça yaygındı. Onu, Mısır’daki ilmi çevre kadar, ailesi de tasavvufa yönlendirmiş olmalıdır. Zira Münâvi’nin ceddi Yahyâ el- Münâvi’nin de mutasavvıf olduğunu görüyoruz.8 Hiç şüphe. 1. Muhibbî, age., II,412 Ziriklî, age., VII,75 3 Kettânî Abdulhayy, age., II,560 4 Muhibbî, age., II,412 5 Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,87 6 Muhibbî, age., II,413 7 bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,32. Mısır’da tasavvufun yaygın olduğunu anlamak için Mısır’da yaşamış meşhur mutasavvıf ulemaya bakmak kafidir. İbnü’lHümâm, İbn Dakîk el-‘Îd, Zeyla’î bunlardandır. Ebû Gudde merhum, bunların tarikat ehli olduklarını beyan eder. bkz. Leknevî, er-Raf’u ve’t-Tekmîl, (thk. Abdulfettâh Ebû Gudde), s.98, 1. numaralı dipnot. 8 Sehâvî, age., V,255. 2. 14.

(17) yoktur ki Yahyâ el- Münâvi’nin de Mısır’da tasavvufun yayılmasına katkısı olmuştur. Münâvi,. Şâzeliyye,. Nakşibendiyye,. Halvetiyye. ve. Bayrâmiyye. tarikatlarında şeyh idi. Muhibbî, onun için şöyle der: “Fazilet sahibi, zahid, abid, Allah’a itaat eden ve ondan korkan bir imamdı. Tesbih ve ezkâra müdavim, sabırlı ve sadıktı. Günde sadece bir öğünle iktifa ederdi”.1 Yukarıda, ulemânın, onun ilmi üstünlüğünü kabul ettiklerini ve ona rağbet gösterdiklerini ve fakat buna rağmen ona haset ve ta’n edenlerin bulunduğunu. belirtmiştik.. Kaynaklarda. bu. durumun. sebebi. 2. zikredilmemektedir. Sadece, bazı şairlerin taşlamalarından ve sahabînin tarifi hususunda3 Şihâbuddîn Ahmed b. Kâsım el-‘Abbâdî’ye Münâvî’nin itirazından ve bu itiraza cevap olarak, İbn Kâsım’ın talebesi Ebû Bekr b. İsmail eş-Şinvânî’nin kaleme aldığı eş-Şihâbu’l-Hâvî ‘alâ Abdirraûf el-Ğâvî el-Münâvî adlı eserden4 bahsedilir. Kannatımca Münâvî’ye olan karşı tutumun sebeplerinden birisi de, onun tasavvufî yönüdür. Günümüzde de onun, bu yönüyle eleştirildiğini görmekteyiz. Eserlerini tahkik edenler içerisinde bile onu sapkınlıkla suçlayan5 ve onun bu yönüne karşı dikkatli olunmasını tavsiye edenler6 olabilmektedir. Bu kimseler, her ne kadar ona ta’n etseler de, ilminin yüceliğini itiraf etmektedirler.7. 1. Muhibbî, age., V,412 bkz. Leknevî, er-Raf’u ve’t-Tekmîl, (thk. Abdulfettâh Ebû Gudde), s.65 3 Münâvî’ye göre sahabi: “Nübüvvetinden sonra ve vefatından önce Mustafa (s.a.v.) ile uyanık vaziyette, müslüman olarak karşılaşmış kimsedir. Körlük gibi bir sebeple görmemiş olsa veya Mustafa (s.a.v.), onu görmemiş olsa veya hiç konuşmamış ve Mustafa (s.a.v.)’in yürüyor olması veya başka bir cihete gidiyor olması veya birbirini fark etmemiş olmaları veya birbirlerinden uzaklaşıyor olmaları durumlarında olduğu gibi mücaleseleri olmamış olsa yada biri yüksek bir yerde, diğeri alçak bir yerde veya kuyuda olsa yada aralarında yüzerek geçmeyi gerektirecek büyüklükte bir nehir gibi hareketli bir engel veya görmeyi engellemeyecek incelikte bir perde veya berrak su olsa yine de böyledir.” Bu tarife göre mecnunun ve gayr-ı mümeyyizin sahabeliği de sahih olmaktadır. bkz. Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, I,18 4 bkz. Kâtip Çelebi, Keşfu’z-Zunûn, II,1068 5 Ahmed Müctebâ’nın bu ve diğer ağır ifadeleri için bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,30-31. 6 Ebû Abdillah Rabî’ b. Muhammed es-Su’ûdî’nin değerlendirme ve tavsiyeleri için bkz. Münâvî, el-Yevâkît ve’d-Dürer, (thk. Ebû Abdillah Rabî’ b. Muhammed es-Su’ûdî), I,16 7 bkz. Münâvî, el-Yevâkît ve’d-Dürer, (thk. Ebû Abdillah Rabî’ b. Muhammed es-Su’ûdî), I,15 2. 15.

(18) B. ESERLERİ Münâvî, velûd bir müelliftir. Hacim bakımından büyük ve küçük 102 eserini tespit edebildik. Bunların bir kısmı müstakil eserlerdir. Diğerleri ise tahric, ihtisar ve genellikle şerh çalışmalarıdır. Eserlerinin bir kısmını tamamlayamamıştır. Kanaatimizce bu duruma, hastalığı, talep1 ve ihtiyaca2 binaen başka eserlere yönelmesi sebep olmuştur. Ulaşabildiğimiz eserlerinde onun,. hadisçiliğinin, mutasavvıflığının. ve. fakihliğinin ağır bastığını. görmekteyiz. Bir de bazı kitaplarını isimlendirmede ilginç bir adeti vardır. Birçok kitabını isimlendirirken “feth” ve “raûf” kelimelerini tercih etmiştir. Münâvî, bazı eserlerini, birden fazla ilim dalını kapsayacak şekilde telif etmiştir. Bu sebeple bu tip eserlerini, bir ilim dalı içerisinde zikretmek mümkün değildir. 1. Arap Dili ve Edebiyatıyla İlgili Eserleri 1. İbtihâcu’n-Nufûs bi Zikri mâ Fâte’l-Kâmûs: Bu eseri sadece Ahmed Müctebâ, İ’lâmu’l-Hâdır’dan naklederek vermektedir. Diğer kaynaklarda bu isimde bir eserine rastlayamadık. Ayrıca Ahmed Müctebâ, eserin tam olmadığını bildirmektedir.3 Bu eser, Münâvî’nin ileride bahsedeceğimiz, Şerhu’l-Kamûs’u olabilir. 2. İhkâmu’l-Esâs fî İhtisâri’l-Esâs: Zemahşerî’nin, belağata dair Esâsu’lBelâğa adlı eserinin ihtisarıdır. Münâvî, bu ihtisarını Kâmûs’a göre tertip etmiştir.4 3. ‘İmâdu’l-Belâğa: Emsâl ve istiareleri içeren bir eserdir. Harflere göre tertip edilmiştir.5 Ahmed Müctebâ, bu eseri, ileride zikredilecek olan Kitâbu’lEmsâl ile aynı kitap olduğunu ifade etmektedir. 6 Halbuki Hulâsatu’l-Eser’de bu ikisi, farklı kitaplar olarak verilmektedir.7 4. Kitâbu’l-Emsâl: Belağata dair bir eserdir. Ahmed Müctebâ, bu eseri, ‘İmâdu’l-Belâğa ile aynı kitap olduğunu ifade etmektedir.. 1. Münâvî, Raf’u’n-Nikâb’ın mukaddimesinde, bu kitabını,talep üzerine yazdığını beyan eder. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî’nin mukaddimesinde, bu kitabını, ihtiyaca binaen yazdığını beyan eder. bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,88 3 bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,36 4 Muhibbî, age., II,415 5 Katip Çelebi, age., II,1164 6 bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,43 7 Muhibbî, age., II,415 2. 16.

(19) 5. el-Muhâdiru’l-Vudiyye fi’ş-Şem’ati’l-Mudiyye: Suyûtî’nin, Arap Dili ile ilgili eş-Şem’atu’l-Mudiyye adlı eserinin şerhidir.1 6. Şerhu’l-Kâmûs: Fîrûzâbâdî’nin el-Kâmûsu’l-Muhît ve’l-Kâbûsu’lVasît adlı eserinin şerhidir.2 Zâl harfine kadar olan kısmın şerhi tamamlanmıştır.3 7. et-Tevkîf ‘alâ Mühimmâti’t-Teârîf: Mukaddimesinde belirttiği üzere, Münâvî, bu eserinde, müellifini zikretmediği ez-Zerî’a ilâ Ma’rifeti mâ Ussilet ‘aleyhi’ş-Şerî’a adlı kitabı, İbn Kemâl’in et-Ta’rîfât’ını ve er-Râğıb elİsfehânî’nin Mufredâtu Elfâzi’l-Kurân’ını esas almıştır.4 Bunların üzerine ilaveler yapmıştır. Bu ilavelerle kitap, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin et-Ta’rîfât’ına göre hacim ve madde sayısı bakımından oldukça büyüktür. Münâvî, kitabını harflere göre tertip ederek, “Bâbu’l-Hemze, Faslu’l-Bâ” şeklinde önce bâblara, sonra da fasıllara ayırmıştır. Eser, el-Murtezâ ez-Zeyn Ahmed’in tahkiki ile Mektebetu’r-Rüşd tarafından 1999 yılında Riyad’da; Muhammed Rıdvan edDâye’nin tahkiki ile Dâru’l-Fikr tarafından 1990 yılında Beyrut’ta basılmıştır. 8. Bulûğu’l-Emel bi Ma’rifeti’l-Elğâz ve’l-Hiyel 5. 2. Fıkıf ve Usûlüyle İlgili Eserleri 1. ed-Durru’l-Masûn fî Tashîhi’l-Kâdî İbn ‘Aclûn: Nevevî’nin Şâfi’î fıkhına dair Minhâcu’t-Tâlibîn adlı eserine, el- Kâdî İbn ‘Aclûn Ebû’l-Fadl Muhammed b. Abdillah’ın yaptığı Tashîhu’l-Minhâc adlı şerhin6 şerhidir. Eser tam değildir.7 2. Fethu’r-Raûfi’l-Habîr bi Şerhi Kitâbi’t-Teysîr Nazmi’t-Tahrîr: Bazı dostlarının ricası üzerine ‘İmrîtî’nin Manzumesine yaptığı şerhtir. Ferâiz bölümüne kadar yazmış, geriye kalan kısmını oğlu Muhammed Tâc’u’d-Dîn tamamlamıştır.8 3. Fethu’r-Raûfi’l-Kâdir li ‘Abdihî Hâza’l-‘Âcizi’l-Kâsir: Kadılık adabı konusunda ‘İmâdu’r-Rıdâ üzerine yaptığı şerhtir.9 1. Muhibbî, age., II,415 Kehhâle, el-Müstedrek ‘alâ Mu’cemi’l-Müellifîn, s.377 3 Muhibbî, age., II,415 4 Münâvî, et-Tevkîf ‘alâ Mühimmâti’t-Te’ârîf, (thk. Muhammed Rıdvan ed-Dâye), s.25 5 Muhibbî, age., II,415 6 Katip Çelebi, age., c.2, s. 7 Muhibbî, age., II,415 8 Muhibbî, age., II,414-415 9 Muhibbî, age., II,415 2. 17.

(20) 4. el-Fethu’s-Semâvî bi Şerhi Behceti’t-Tahâvî: Tahâvî’nin1 elBehce’sinin şerhidir. Şâfi’î fıkhına dairdir. Sonra bu kitabı yaklaşık üçte bir hacimde ihtisar etmiştir. Fakat kitabın kendisi ve ihtisarı tam değildir.2 5. İhsânu’t-Takrîr bi Şerhi’t-Tahrîr: Kadı Zekeriyya el-Ensarî’nin; Ebû Zür’a’nın fıkhî meselelere dair Tenkîhu’l-Lübâb’ına yaptığı, Tahrîru Tenkîhi’l-Lübâb adlı ihtisar çalışmasının şerhidir.3 6. İhtisâru’t-Temhîd li’l-Esnevî: Abdurrahim b. Hasan el-Esnevî’nin, fıkıh usulü ile ilgili et-Temhîd fî Tenzîli’l-Furû’ ‘ala’l-Usûl adlı eserinin ihtisarıdır. Münâvî’nin bu ihtisarı tam değildir.4 7. İthâfu’n-Nâsik bi Ahkâmi’l-Menâsik: Dört mezhebe göre menâsik-i haccı anlatan eseridir.5 8. İthâfu’t-Tullâb bi Şerhi Kitâbi’l-‘Ubâb: Kitâbu’l-‘Ubâb’ın şerhidir. Kitabı, kitâbu’n-nikâha kadar tamamlamıştır. Bunun üzerine bir haşiye yazmış fakat tamamlayamamıştır.6 Mezkur Kitâbu’l-‘Ubâb, şâfi’î fıkhına dair Ebu’l‘Abbâs Ahmed b. Nâsır b. el-Bâ’ûnî’nin el-‘Ubâb adlı manzumesi olsa gerektir. 9. Kitâb fi’l-Ferâiz: Kaynaklarda kitabın ismi zikredilmemektedir. Sadece “ferâiz konusunda bir kitabı vardır” denilmektedir.7 10. en-Nukûd ve’l-Mekâyîl ve’l-Mevâzîn: Aslında bu eser, Münâvî’nin, Teysîru’l-Vukûf ‘alâ Ğavâmidi Ahkâmi’l-Vukûf adlı eserinde yer alan müstakil bir bölümdür. Racâ es-Sâmerrâî’nin tahkiki ile Irak Kültür Bakanlığı tarafından basılmıştır.8 11.. en-Nüzhetü’z-Zehiyye. fî. Ahkâmi’l-Hammâmi’t-Tıbbiyye. ve’ş-. Şer’iyye: Şer’î ve tıbbî yönden hamamları konu alan bir eserdir. Münâvî, bu kitabını, uzlet döneminden çıktıktan sonra kaleme almıştır. Eserin ilk kısmında, hamamın, lügat ve örf yönlerinden tarifi ve ilk olarak kimlerin hamam kullandığı açıklanır. Daha sonraki kısımlar, üç bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde, hamamlarla ilgili şer’î hükümler; ikinci bölümde, 1. Ahmed Müctebâ, Tahtâvî demektedir.bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ),I,44 2 Muhibbî, age., II,415 3 Muhibbî, age., II,414 4 Muhibbî, age., II,414 5 Muhibbî, age., II,415 6 Muhibbî, age., II,415 7 Muhibbî, age., II,415 8 bkz. Muhammed İsa Salihiyye, el-Mu’cemu’ş-Şâmil, V,167. 18.

(21) hamamlarla ilgili tıbbî meseleler; üçüncü bölümde ise edep konusu ilenir.1 Eser, Kitabu’n-Nüzheti’z-Zehiyye fî Ahkâmi Emri’l-Hammâmi’ş-Şer’iyye ve’tTıbbiyye adı ile basılmıştır. 12. Şerhu Muhtasari’l-Müzenî: İsmâîl b. Yahyâ el-Müzenî eş-Şâfi’î’nin, Şâfi’î fıkhına dair yazdığı muhtasarının şerhidir. Eser tam değildir.2 13. Şerhu Varakâtı İmâmi’l-Harameyn: İmâmu’l-Harameyn Abdulmelik b. Abdillah el-Cüveynî’nin, fıkıh usulüne dair varakâtının şerhidir.3 14. Şerhu’l-Menhec: Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed el-Ensârî’nin Menhecu’t-Tullâb adlı muhtasarının şerhidir. Damân konusuna kadar olan kısmın şerhi tamamlanmıştır.4 15. Tehzîbu’t-Teshîl: Mescitlerin hükümleri ile ilgili bir kitaptır.5 16. Teysîru’l-Vukûf ‘alâ Ğavâmidi Ahkâmi’l-Vukûf: Vakıflarla ilgili hükümlerin anlatıldığı bir kitaptır. Eser, Nezâr Mustafa el-Bâz tarafından Riyad’da (1998) neşredilmiştir. 3. Kelam, Felsefe ve Mantıkla İlgili Eserleri 1.Gâyetu’l-Emânî. ‘alâ. Şerhi’l-‘Akâidi’n-Nesefiyye. li’t-Taftazânî:. Taftazânî’nin, Nesefî’nin Akâid’ine yaptığı şerhin şerhidir. Eser tam değildir.6 2. İ’lâmu’l-‘Alâm bi Usûli Fenneyi’l-Mantık ve’l-Kelâm: Kelam ve mantığa dair eseridir.7 3. Şerhu Nazmi’l-‘Akâ’id li İbn Ebî Şerîf.8 4. Şerhu’l-Kasîdeti’l-‘Ayniyye li ibn Sînâ: İbn Sînâ’nın el-Kasîdetu’l‘Ayniyye fî Beyâni Ahvâli’n-Nefsi’n-Nâtıka ve Ta’allukihâ ilâ’l-Bedeni ve Firâkihâ adlı manzumesinin şerhidir.9 5. et-Teşrîh ve’r-Rûh ve mâ bihî Salâhu’l-İnsân ve Fesâduh.10. 1. bkz. Münâvî, Kitabu’n-Nüzheti’z-Zehiyye fî Ahkâmi Emri’l-Hammâmi’ş-Şer’iyye ve’tTıbbiyye, (thk. Dr. Abdulhamid Salih Hamdân), s.7 2 Muhibbî, age., II,415 3 Muhibbî, age., II,414 4 Muhibbî, age., II,415 5 Muhibbî, age., II,415 6 Muhibbî, age., II,413 7 Muhibbî, age., II,413 8 Muhibbî, age., II,413 9 Muhibbî, age., II,416 10 Muhibbî, age., II,416. 19.

(22) 4. Tasavvuf ve Ahlakla İlgili Eserleri 1. ed-Durru’l-Cevheriyye Şerhu Hikemi’l-‘Atâiyye: İbn ‘Atâillâh Ebu’lFadl Ahmed b. Muhammed el-İskenderânî eş-Şâzelî’nin el-Hikemu’l-‘Atâiyye adlı tasavvufi meseleler hakkındaki manzum eserine yaptığı şerhtir. 2. ed-Durru’l-Mendûd fî Zemmi’l-Buhli ve Medhi’l-Cûd: Cimrilik ve cömertlik konusunda muhtasar bir eserdir. Üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, cömertliğin faziletlerine dair varid olan haberler; ikinci bölümde, cimriliğin kötülüğü; üçüncü bölümde ise bunun tedavisi yer alır.1 Ahmed Müctebâ, Ahbâru’-Turâsi’l-İslâmi dergisinin Receb 1405, 2. sayısından alıntı ile, bu eserin Dr. Halid Abdulkerim Cum’a el-Kuveytî tarafından tahkik edildiğini söylemektedir.2 3. Fethu’r-Raûfi’l-Cevvâd fî Şerhi Manzûmeti İbn el-‘İmâd: İbn el‘İmâd’ın,yemek. adabı. hakkındaki. manzumesinin. şerhidir.. Bu. şerh,. Münâvî’nin adap konusundaki ilk şerhidir.3 4. İrsâlu Ehli’t-Ta’rîf: İbn Sînâ’nın tasavvuf konusunda yazdığı risalesinin şerhidir.4 5. Minhatu’t-Tâlibîn li Ma’rifeti Esrâri’t-Tavvâ’în. 5 6. Şerhu Menâzili’s-Sâirîn: Abdullah b. Muhammed el-Ensârî elHervî’nin, tasavvufî hallerle ilgili Menâzilu’s-Sâirîn adlı eserinin şerhidir.6 7. Şerhu Meşâhidi’l-Esrâri’l-Kudsiyye ve Metâli’i’l-Envâri’l-İlâhiyye: İbn ‘Arabî’ye ait, tasavvufla ilgili, Meşâhidu’l-Esrâri’l-Kudsiyye ve Metâli’i’lEnvâri’l-İlâhiyye adlı eserin şerhidir.7 8. Şerhu Tâiyyeti İbni’l-Fârid: Ebû Hafs Ömer b. Ali b. Fârid elHamevî’nin, tasavvufla ilgili et-Tâiye adlı manzumesinin şerhidir. 9. Şerhu Risâleti İbn ‘Ulvân.8 10. Şerhu Esmâillâhi’l-Hüsnâ mine’l-Câmi’i’s-Sağir: Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi bölümünde 536 numarada kayıtlıdır.. 1. Katip Çelebi, age., I,734 Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,40 3 Muhibbî, age., II,416 4 Muhibbî, age., II,416 5 Muhibbî, age., II,416 6 Muhibbî, age., II,416 7 Katip Çelebi, age., II,1691 8 Muhibbî, age., II,416 2. 20.

(23) 5. Tefsirle İlgili Eserleri 1. Tefsîru’l-Kuran: Fatiha ve Bakara suresinin bir kısmının tefsiridir.1 2. Fethu’l-Hikem bi Şerhi Tertîbi’l-Hikem: Ahmed Müctebâ, bu eserin ismini,. Fethu’l-Hakîmi’l-Hikem. bi. Şerhi. Tertîbi’l-Hikem. şeklinde. vermektedir.2 Hulâsatu’l-Eser’de bizim verdiğimiz şekildedir. Bu eser, Takiyyuddin Ali b. Abdilkâfî es-Subkî’nin ‫ إ‬. 3. ayetinin irabı. hakkında yazdığı el-Hikem ve’l-İnâh adlı eserinin şerhidir. Eser tam değildir.4 6. Menakıb ve Tabakatla İlgili Eserleri 1. Firdevsu’l-Cinân fî Şemâili ve Menâkibi’l-Enbiyâi’l-Mezkûrîn fi’lKuran: Eserin Konya Yusuf Ağa Kütüphanesinde yer alan nüshasında, kitabın ismi verdiğimiz şekildedir.5 Hulâsatu’l-Eser’de kitabın adı, Firdevsu’l-Cinân fî Menâkibi’l-Enbiyâi’l-Mezkûrîn fi’l-Kuran olarak geçmektedir.6 Kitap, Kuran’da zikri geçen peygamberlerin şemailini konu almaktadır. Münâvî, mukaddimesinde, eserini muhtasar olarak yazdığını, vâizlerin ve kıssacıların anlattıkları batıl haberlere iltifat etmediğini; aksine kamil hafızların muttasıl senetlerle rivayet ettikleri haberlere itimat ettiğini ifade eder. Peygamberler alfabetik sıraya verilmiştir. İlk olarak Hz. Adem’in, son olarak da Hz. Yunus’un şemailleri anlatılır. 2. İrğâmu Evliyâi’ş-Şeytân bi Zikri Menâkibi Evliyâi’r-Rahmân: Münâvî, eserin mukaddimesinde, daha önce Sûfiyye’nin menakıbına dair elKevâkibu’d-Durriyye adını verdiği bir kitap yazdığını; ancak, bu kitabı yazdıktan sonra başka birtakım sufilere muttali olduğunu ve bunların menakıbını, ilk kitaba dahil etmek müşkül olduğu için bu kitabını yazdığını ifade etmektedir. Kitabın başında, sufilerin terceme-i hallerine geçmeden önce beş bâb tertip etmiştir. Birinci bâbda, sufilerin yücelikleri; ikinci bâbda, onları inkar edenlerin reddi; üçüncü bâbda, maksadına işareti; dördüncü bâbda, evliyanın tabakâtı; beşinci bâbda, usûl-ı tasavvuftan bazı meseleler yer alır. Bu bâblardan sonra harf sırasına göre 427 terceme-i hal verir.7 1. Muhibbî, age., II,413 bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,44 3 Ahzâb,53 4 Muhibbî, age., II,416 5 Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi’nde 6993/5 numarada kayıtlıdır. 6 Muhibbî, age., II,415 7 Katip Çelebi, age., I,71 2. 21.

(24) 3. el-Kevâkibu’d-Dürriyye fî Terâcimi’s-Sâdeti’s-Sûfiyye: Münâvî’nin meşhur eserlerinden birisidir. Sûfilerin tercemelerinin yer aldığı bu eser Mahmud Hasan Rebî’in tahkiki ile 1938’de Kahire’de Ahmed Neş’et tarafından neşredilmiştir. 4. İthâfu’s-Sâil: Hz. Fatıma’nın menakıbına dairdir. Münâvî, bu eserinde, Hz. Fatıma ile ilgili rivayetleri derlemiş; bunlardan mevzu olanlarını beyan etmiştir. Eser üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Hz. Fatıma’nın doğumu; ikinci bölümde, evlenmesi; üçüncü bölümde ise vefatı anlatılır. 5. Menâkibu’ş-Şâfi’î.1 6. Menâkibu’ş-Şeyh Ali el-Havvâs: Abdulvahhab eş-Şa’rânî’nin şeyhi Ali el-Havvâs’ın menakıbına dairdir.2 7. es-Safve bi Menâkibi Beyti Âli’n-Nübüvve.3 8. Sîratu Ömer b. Abdilazîz.4 7. Siyer ve Tarihle İlgili Eserleri 1. el-‘Ucâletu’s-Seniyye ‘alâ Elfiyyeti’s-Sîreti’n-Nebeviyye: Irâkî’nin, ed-Dürerü’s-Seniyye. fî. Nazmi’s-Sîreti’n-Nebeviyye. adlı. manzumesinin. şerhidir. ‘Irâkî’nin bu eserine iki şerhi vardır. Bu şerhlerden küçüğü yani elFutûhâtu’s-Subhâniyye ile ilgili bilgi vermiştik. Büyük olan şerhin adı kaynaklarda geçmemektedir. Zannımızca büyük olan şerh, el-‘Ucâletu’sSeniyye’dir. Eser matbudur.5 2. el-Futûhâtu’s-Subhâniyye fî Şerhi Nazmi’d-Düreri’s-Seniyye fi’sSîreti’z-Zekiyye: Eser, ‘Irâkî’nin, ed-Dürerü’s-Seniyye fî Nazmi’s-Sîreti’nNebeviyye adlı manzumesinin şerhidir. ‘Irâkî’nin bu eserine iki şerhi vardır. elFutûhâtu’s-Subhâniyye, küçük olanıdır. Diğer şerhin ismi kaynaklarda zikredilmemektedir.6 Zannımızca bu büyük şerhi, el-‘Ucâletu’s-Seniyye’dir. Ahmed Müctebâ, bu ikisinin aynı eser olabileceğini belirtmektedir.7 3. Târîhu’l-Hulefâ.8. 1. Muhibbî, age., II,415 Muhibbî, age., II,416 3 Muhibbî, age., II,415 4 Ziriklî, age.,VII,76 5 bkz. Muhammed İsa Salihiyye, age., V,167 6 Muhibbî, age., II,414 7 bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,45 8 Muhibbî, age., II,416 2. 22.

(25) 8. Diğer Eserleri 1. Buğyetü’l-Muhtâc ilâ Ma’rifeti Usûli’t-Tıbbi ve’l-‘İlâc: Tıbba dair eseridir.1 2. Cem’u’l-Cevâmi’: el-‘Ubâb’ın ihtisarıdır. Eser tam değildir.2 3. Cevheratu’l-Fâfira: İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Şehid Ali Paşa bölümü 1353 numarada kayıtlı, Münâvî’ye ait bir eserdir. 4. el-Cevâhiru’l-Mudiyye fî Beyâni’l-Âdâbi’s-Sultâniyye: Siyasete dair muhtasar bir eserdir. İki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm sultana dair olup; içerisinde on bâb vardır. İkinci bölüm ise vezirler ve vekiller hakkındadır. Bu bölümde yirmi bâb vardır.3 5. Esmâu’l-Büldân.4 6. Fuyûzu’l-İlâhiyye li Şerhi’l-Elfiyyeti’l-Verdiyye: Zeynuddîn Ömer b. Muzaffer İbn el-Verdî’nin, rüya tabirleri konusunda yazdığı el-Elfiyyetu’lVerdiyye adlı eserinin şerhidir.5 7. Fethu’r-Raûfi’s-Samed bi Şerhi Safveti’z-Zebed: Arslan Ahmed b. Hüseyin er-Ramlî’nin Safvetu’z-Zebed adlı eserinin şerhidir. Eserde dört ilim tanzim edilmiştir: Usul-i Din, Usul-i Fıkıh, Fıkıh ve Tasavvuf.6 8. Gâyetu’l-İrşâd ilâ Ma’rifeti Ahkâmi’l-Hayavân ve’n-Nebât ve’lCemâd: Nebâtâta dair eseridir.7 9. el-İhsân bi Beyâni Ahkâmi’l-Hayavân: Hayvanlara dair eseridir.8 10. İhtisâru’l-Cüz’ü’l-Evvel mine’l-Mubâh fî ‘İlmi’l-Minhâc li’l-Celdekî: Celdekî’nin el-Mubâh fî ‘İlmi’l-Minhâc adlı eserinin ilk cüz’ünün ihtisarıdır.9 Mezkur Celdekî, Aydemir b. Ali el-Celdekî olsa gerektir. 11. İsfâru’l-Bedr ‘an Leyleti’l-Kadr.10 12. Kitâb Câmi’ fî Aşrati ‘Ulûm: Kaynaklarda bu kitabın ismi zikredilmemektedir. Sadece, “içerisinde on ilmi topladığı bir kitabı vardır”. 1. Muhibbî, age., II,416 Muhibbî, age., II,415 3 Katip Çelebi, age., II,617 4 Muhibbî, age., II,415 5 Muhibbî, age., II,416 6 Muhibbî, age., II,414 7 Muhibbî, age., II,415 8 Muhibbî, age., II,415 9 Muhibbî, age., II,415 10 Muhibbî, age., II,414 2. 23.

(26) denmektedir.. Bu ilimler şunlardır: Usûl-i dîn, Usûl-ı Fıkıh, Ferâiz, Nahiv, Anatomi, Tıb, Kozmoğrafya, Astronomi ve Tasavvuf.1 13.. Kitâb. fî. Delâili. Halki’l-İnsân:. Kaynaklarda. kitabın. ismi. zikredilmemektedir. Sadece “insanın yaratılışının delillerine dair bir kitabı vardır” denilmektedir.2 Bu kitap, Köprülü Kütüphanesi Mehmet Asım Bey bölümünde 715 numarada kayıtlı, el-Burhân fî Delâili Halki’l-İnsân ve’lHayvân isimli Münâvî’ye ait eser olabilir. 14. Kitâb fî Fadli’l-‘İlm ve Ehlihî: Kaynaklarda kitabın ismi zikredilmemektedir. Sadece “ilim ve ilim ehlinin faziletlerine dair bir kitabı vardır” denilmektedir.3 15. Kitâb fî’t-Tafdîl beyne’l-Melek ve’l-İnsân: Kaynaklarda kitabın ismi zikredilmemektedir.4 16. Kurratu ‘Ayni’l-İnsân bi Zikri Esmâi’l-Hayavân.5 17. el-Metâlibu’l-‘Aliyye fi’l-Ed’iyeti’z-Zehiyye: Dualar ve zikirlere dair bir eserdir. Eserin mukaddimesinde6 Münâvî, kitabını yedi bölüme ayırdığını belirtir. Birinci bölümde, duanın fazileti, dua etmenin emredilmesi ve dua etmeye teşvikle ilgili, isnadları muttasıl kırk hadis; ikinci bölümde, Rasulullah (s.a.v.)’in yaptığı dualarla ile ilgili kırk hadis; üçüncü bölümde, her türlü afetlerden, şeytanlardan ve sultanın cevrinden korunmak ve sıkıntı, darlık ve üzüntülerden kurtulmak için yapılacak zikirlerle ilgili kırk hadis; dördüncü bölümde, bazı sûfîlerden rivayet edilen dualar; beşinci bölümde, Rasulullah (s.a.v.)’den ve bazı sûfîlerden rivayet edilen, hilal görüldüğünde yapılacak olan kırk dua; altıncı bölümde, müslümanların ihtiyaçlarını gidermenin ve fakirlere ihsanda bulunmanın faziletleri ilgili kırk hadis; yedinci bölümde, kırk kudsî hadis yer almaktadır. Her hadisin başında, o hadisin ravisi olan sahabi, sonra hadis, daha sonrada hadisi muharricleri verilmiştir. 18. Şerhu Hediyyeti’n-Nâsih li’ş-Şeyh Ahmed ez-Zâhid: Ahmed b. Muhammed ez-Zâhid’in Hediyyetu’n-Nâsih adlı eserinin şerhidir. Eser tam değildir.7 1. Muhibbî, age., II,415 Muhibbî, age., II,416 3 Muhibbî, age., II,415 4 Muhibbî, age., II,415 5 Muhibbî, age., II,415 6 Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi’nde 6993/4 numarada kayıtlıdır. 7 Muhibbî, age., II,415 2. 24.

(27) 19. Şerhu Kasîdeti Bed’i’l-Emâlî li’l-Evsî: Ahmed Müctebâ, bu eserin bir nüshasının Arif Hikmet Kütüphanesinde mevcut olduğunu belirtmektedir.1 Başka hiçbir kaynakta, Münâvî’nin bu isimde bir eserine dair bir kayıt bulamadık. 20. Şerhu’n-Nebze: Ebu’l-Hasen Muhammed b. Abdirrahman el-Bekrî es-Sıddîkî’nin Nebze fî Fedâili Şa’bân adlı eserinin şerhidir.2 21. Şerhu Varakâti Şeyhi’l-İslâm İbn Ebî Şerîf.3 22. Şerhu’l-Fenni’l-Evvel min Kitâbi’n-Nikâye: ٍSuyûtî’nin muhtasar olarak on dört ilmi ihtiva eden en-Nikâye adlı eserinin, ilk ilminin şerhidir.4 23. Şerhu’l-Mevâkifi’t-Takviyye.5 24. Tenbîhu’l-Vâkıf fî Halli Elfâzi’l-Mevâkif.6 25. et-Tezkira: Muhibbî, bu kitabın, farklı ilimlerle ilgili risalelerinin yer aldığı bir eser olduğunu ifade eder.7 İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Reisülküttab bölümü 446 numarada kayıtlı bulunan Tezkiratu Uli’l-Elbâb bi Ma’rifeti’l-Âdâb adlı Münâvî’ye ait eser, Muhibbî’nin bahsettiği et-Tezkira olabilir. C. HADİSÇİLİĞİ 1. Hocaları Kaynaklarda, Münâvî’nin, tasavvuf haricindeki ilimlerde ders aldığı belirtilen hocalarının sayısı sekizdir. Aşağıda isimlerini vereceğimiz bu sekiz kişinin dışındaki herhangi bir kimseden ilim aldığına dair kaynaklarda bir kayda rastlayamadık. Bunlar şunlardır: 1. Babası Tâcü’l-‘Ârifîn. Münâvî’nin ilk hocasıdır. Ondan Arap Dili ve Edebiyatı ilgili ilimleri almıştır. 2. Şemsuddîn Muhammed b. Hamza er-Ramlî (1004/1596). Ondan, Tefsir, Hadis8 ve özellikle Fıkıh almıştır.. 1. bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,41 Muhibbî, age., II,414 3 Muhibbî, age., II,414 4 Muhibbî, age., II,413 5 Muhibbî, age., II,416 6 Ahmed Müctebâ, bu kitabın adını ‘İlâmu’l-Hâdır’dan nakleder. bkz. Münâvî, el-Fethu’sSemâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,39 7 Muhibbî, age., II,416 8 Abdulhayy el-Kettânî, Münâvî’nin, er-Ramlî’den Tefsir ve Hadis aldığını zikreder. Fıkıhtan bahsetmez. bkz. Kettânî, Abdulhayy, age., II,560 2. 25.

(28) 3. Ali b. Muhammed b. Halîl b. Muhammed b. Muhammed b. İbrahim b. Musa b. Gânim el-Makdisî el-Hanefî el-Kâhirî (1004/1596). Ondan, Tefsir, Hadis ve Edep1 dersleri almıştır. 4. Muhammed b. Ali b. Ali b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Bekrî eşŞâfi’î el-Mısrî (993/1585). Ondan Tefsir ve Tasavvuf almıştır. 5. Necmuddîn Muhammed b. Ahmed b. Ali es-Sekenderî el-Gaytî eşŞâfi’î el-Mısrî (981/1574). Ondan Tefsir ve Hadis almıştır.2 6. Şeyh Kâsım.3 Ondan Hadis almıştır. 7. Şeyh Hamdân el-Fakîh.4 Ondan Hadis almıştır. 8. Muhammed b. Sâlim et-Tablâvî (966/1559). Ondan Hadis almıştır. Tasavvuf İlmine gelince; Münâvî, birçok kimseden bu sahada eğitim almıştır. Bazı şeyhleri şunlardır: 1. eş-Şeyh Abdulvahhâb b. Ahmed b. Ali eş-Şa’rânî el-Mısrî eş-Şâfi’î (973/1566). Şa’rânî, Münâvî’ye bazı ezkarı telkin etmiştir. 2. eş-Şeyh Muhammed el-Menâhulî. Ondan Halvetiyye tarikatını almıştır. 3. eş-Şeyh Muharrem er-Rûmî. Hac yolculuğu için Mısır’a uğradığında ondan Halvetiyye tarikatını almıştır. 4. eş-Şeyh Hüseyin er-Rûmî el-Münteşevî. Ondan Bayramiyye tarikatını almıştır. 5. es-Seyyid eş-Şeyh Mes’ûd et-Taşkendî. Ondan Nakşibendiyye tarikatını almıştır.5 2. Talebeleri Münâvî’nin birçok talebesi oluştur. İsmen tespit edebildiklerimiz on kişidir. Bunlar şunlardır: 1. Süleyman el-Bâbilî (1026/1617). 2. Nûreddîn Ali b. Muhammed el-Echûrî (1066/1656). 6 3. Münâvî’nin oğlu Muhammed Tâcu’d-Dîn. 1. Abdulhayy el-Kettânî, Münâvî’nin, Ali b. Gânim’den Tefsir ve Hadis aldığını zikreder. Edepten bahsetmez. bkz. Kettânî, Abdulhayy, age., II,560 2 Abdulhayy el-Kettânî, sadece üç hocası, Ali b. Gânim, er-Ramlî ve en-Necm el-Gaytî’den bahseder. bkz. Kettânî, Abdulhayy, age., II,560 3 Bu şahsın kim olduğuna dair bir bilgiye ulaşamadım. 4 Bu şahsın kim olduğuna dair bir bilgiye ulaşamadım. 5 Muhibbî, age., II,413 6 Muhibbî, age., II,413; Kettânî, Abdulhayy, age., II,562. 26.

(29) 4. el-Velî el-Mu’tekid Ahmed el-Kelbî. 5. es-Seyyid İbrahim et-Taşkendî. 1 6. Münâvî’nin oğlu Zeynü’l-‘Âbidîn (1022/1614).2 7. Şerîf el-Vâvulâtî. 8. Ebu’l-Hasen Ali el-Hadramî er-Raşîdî 9. Muhammed b. Abdilfettâh et-Tahtâî 10. Ahmed b. Muhammed el-Makarrî (1041/1632).3 3. Eserleri Münâvî’nin hadisle ilgili çalışmalarını şu şekilde gruplandırabiliriz: a. Hadis Usûlü Çalışmaları 1. Buğyetu’t-Tâlibîn li Ma’rifeti Istılâhi’l-Muhaddisîn. 4 2. Netîcetu’l-Fikr fî Şerhi Nuhbeti’l-Fiker: İbn Hacer’in Nuhbetu’l-Fiker adlı eserinin şerhidir. Muhibbî’nin ifadesine göre, Münâvî’nin, Nuhbetu’lFiker üzerine birisi büyük, diğeri küçük olmak üzere iki şerhi mevcuttur. Netîcetu’l-Fikr, bunlardan büyük olanıdır. Muhibbî, küçük olan şerhin ismini vermemektedir.5 3. el-Yevâkît ve’d-Dürer Şerhu Şerhi Nuhbeti’l-Fiker: İbn Hacer elAskalânî’ye ait hadis usulüne dair Nuhbetu’l-Fiker adlı eserin, yine İbn Hacer’e ait Nüzhetü’n-Nazar fî Tavdîhi Nuhbeti’l-Fiker adlı şerhinin şerhidir. b. Tahric Çalışmaları 1. el-Fethu’s-Semâvî bi Tahrîci Ehâdîsi Tefsîri’l-Kâdî’l-Beydâvî: Bu eserde, Tefsîru’l-Beydâvî’de geçen hadislerin tahricini yapmıştır. Münâvî, mukaddimesinde, bu kitabını ihtiyaca binaen yazdığını ifade etmektedir.6 Ve yine mukaddimesinde ifade ettiğine göre, bu kitabı, hastalığı sırasında yazmıştır.7 Kitapta hadisleri serdettikten sonra onları tahric eden müellifleri zikreder. Hadisleri isnadsız olarak verir. Mukaddimesinde, Tefsirde, sahih, 1. Muhibbî, age., II,413 Muhibbî, age., II,195 3 Kettânî, Abdulhayy, age., II,562 4 Muhibbî, age., II,414 5 Muhibbî, age., II,413 6 bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,88 7 bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,90 2. 27.

(30) zayıf, mevzu ve herhangi bir aslı olmayan hadislerin mevcut olduğunu söylemektedir.1 Ancak bazı hadislerin sıhhat derecesini beyan etmiştir. Zaman zaman hadisin metni ile ilgili açıklamalar getirmiştir. Bu eser, Ahmed Müctebâ’nın tahkiki ile Dâru’l-‘Âsime tarafından 1989’da Riyad’da basılmıştır. 2. Tahrîcu Ehâdîsi’l-Erba’în li’l-Münzirî.2 c. Şerh Çalışmaları 1. Raf’u’n-Nikâb ‘an Kitâbi’ş-Şihâb: Tahkikini yaptığımız bu eserle ilgili bilgiler, çalışmamızın ikinci bölümünde gelecek. 2. Feyzu’l-Kadîr fî Şerhi’l-Câmi’i’s-Sağîr: Bu eser, er-Ravdu’n-Nadîr olarak da bilinir.3 Bazı kaynaklarda Feyzu’l-Kadîr, diğer bazılarında da erRavdu’n-Nadîr olarak zikredilmektedir. Bu sebeple, bu iki ismin, Münâvî’nin farklı eserlerine ait olduğu da zannedilmiştir.4 Bu bir hatadır. Zira Münâvî, Feyzu’l-Kadîr’in mukaddimesinde, eserini senâ için, “bu esere er- Ravdu’nNadîr denilmesi münasiptir” demektedir.5 Bu eser, Suyûtî’nin el-Câmi’u’sSağîr’inin şerhidir. Münâvî’nin, bu kitap üzerine iki şerhi mevcuttur. Feyzu’lKadîr, bunlardan büyük olanıdır. Diğeri, Feyzu’l-Kadîr’in ihtisarı olan etTeysîr adındaki eseridir. Feyzu’l-Kadîr, Münâvî’nin şerhlerinin en güzeli ve en meşhur eseridir. Bu eserinde hadislerin metinleri ile ilgili açıklamaları geniş tutmuştur. Nahvî, lüğavî ve ıstılahî açıklamalara sık sık başvurur. Bazı hadislerde, şerh sadedinde başka bazı rivayetleri zikreder. Yeri geldiğinde fıkhî ve tasavvufî açıklamalarda bulunur. Açıklamalarında diğer alimlerin görüşlerine çokça yer vermiştir. Muhalif ve zayıf görüşleri de beyan eder. Hadisin değişik tariklerini zikreder. Hadisi rivayet eden sahabenin ve kimi zaman muhaddislerin kısa terceme-i hallerini verir. Çoğu zaman senette yer alan ricalin durumu ile ilgili bilgi vermekle iktifa ederek, hadisin sıhhat durumu hakkında açık bir hüküm vermez. Suyûtî’nin el-Câmi’u’s-Sağîr’in mukaddimesinde söylediği, “kezzâb ve vaddâ’ olanların teferrüt ettiği rivayetleri kitabına almadığı” iddiasına karşı çıkar. Hamdi ed-Demirdaş 1. bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,88,89 Kettânî, Muhammed b. Ca’fer, Hadis Literatürü, (Çvr. Yusuf Özbek), s.394 3 Kehhâle, el-Müstedrek ‘alâ Mu’cemi’l-Müellifîn, s.377 4 Nezâr Mustafa el-Bâz, bu iki ismi, iki farklı esere ait göstermektedir. bkz. Münâvî, Kitâbu Teysîri’l-Vukûf, (nşr. Nezâr Mustafa el-Bâz), I,6 5 Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, I,3 2. 28.

(31) Muhammed’in tahkiki ile 1998 yılında Mektebetu Nezâr Mustafa el-Bâz tarafından Riyad’da; 1971’de Dâru’l-Ma’rife tarafından Beyrut’ta basılmıştır. 3. et-Teysîr bi Şerhi’l-Câmi’i’s-Sağîr: et-Teysîr, Feyzu’l-Kadîr’in ihtisarı olup; yaklaşık olarak onun üçte biri kadardır.1 Kısa bir şerhtir. Uzun açıklamalara yer verilmeden, hadisler, manalarını anlamaya yetecek kadar şerh edilmiştir. et-Teysîr’in en büyük özelliği, her hadisin sonunda, o hadisin sıhhat durumu ile ilgili net açıklamaların olmasıdır. Eser, Mektebetu’l-İmâm eşŞâfi’î tarafından 1988’de Riyad’da basılmıştır. 4. Miftâhu’s-Se’âde bi Şerhi’z-Ziyâde: Suyûtî’nin el-Câmi’u’s-Sağîr’e yaptığı zeyl olan Ziyâdetu’l- Câmi’i’s-Sağîr’in bir bölümünün şerhidir.2 5. Şerhu’l-Erbaîn en-Neveviyye: İmam Nevevî’nin Kırk Hadis’inin şerhleri içerisinde en güzel olanı Münâvî’ye ait olan bu şerhtir.3 6. Fethu’r-Raûfi’l-Mucîb bi Şerhi Hasâisi’l-Habîb: Suyûtî’nin, elHasâisu’s-Suğrâ adıyla maruf, Unmûzecu’l-Lebîb fî Hasâisi’l-Habîb adlı eserinin şerhidir. Münâvî’nin, Unmûzec üzerine iki şerhi vardır. Bu eseri küçük olanıdır. Diğer şerhi, Tevdîhu Fethi’r-Raûfi’l-Mucîb adındadır.4 Kitabın isimlendirilmesinden anlaşıldığı kadarıyla Münâvî, önce Fethu’r-Raûfi’lMucîb’i yazmıştır. 7. Tevdîhu Fethi’r-Raûfi’l-Mucîb: Suyûtî’nin, el-Hasâisu’s-Suğrâ adıyla maruf, Unmûzecu’l-Lebîb fî Hasâisi’l-Habîb adlı eseri üzerine yazdığı iki şerhten büyük olanıdır. Diğeri Fethu’r-Raûfi’l-Mucîb adındadır. 8. Şerhu Şemâili’t-Tirmizî: Hulâsatu’l-Eser’de Münâvî’nin, Tirmizî’nin Şemâil’i üzerine birisi büyük, diğeri küçük iki şerhi olduğundan ve bunlardan küçük olanın tam olmadığından bahsedilir.5 Bu şerhlerden büyük olanı6, ‘Aliyyu’l-Kârî’nin Cem’u’l-Vesâil fî Şerhi’ş-Şemâil adlı eseri ile birlikte Beyrut’ta Dâru’l-Ma’rife tarafından basılmıştır. 9. Şerhu’ş-Şifâ: Kâdî ‘İyâd’ın eş-Şifâ bi’t-Ta’rîf bi Hukûki’l-Mustafa adlı eserinin birinci bâbının şerhidir.7. 1. Muhibbî, age., II,413 Muhibbî, age., II,413 3 Kettânî, Abdulhayy, age., II,562 4 Kettânî, age., s.203 5 Muhibbî, age., II,414 6 Kettânî, Abdulhayy, age., II,562 7 Muhibbî, age., II,414 2. 29.

(32) d. Müstakil Hadis Kitapları 1. el-Câmi’u’l-Ezher min Hadîsi’n-Nebiyyi’l-Enver: Münâvî, bu kitabında otuz bin hadis toplamıştır. Bu hadislerden,Suyûtî’nin el-Câmi’u’lKebîr’inde bulunmayanları göstermiştir. Her hadisin sonunda, o hadisin derecesini belirtmiştir.1 Münâvî’nin bu eseri, el-Merkezu’l-‘Arabî tarafından Kahire’de basılmıştır. Ayrıca bu eserde ve Suyûtî’nin el-Câmi’u’l-Kebîr’inde geçen mevzu hadislerle ilgili, ‘Abbas Ahmed Sakr, Ahmed Abdulcevvâd ve Muhammed Muhyiddin el-Asfar’ın ortaklaşa yaptıkları, Dâru’l-İşrâk, 1988 Beyrut baskısı, el-Ehâdîsu’l-Mevdû’a mine’l-Câmi’l-Kebîr ve’l-Câmi’i’lEzher adlı bir çalışma vardır. 2. el-İthâfâtu’s-Seniyye bi’l-Ehâdîs’l-Kudsiyye: Kudsî hadislere dairdir. Münâvî, bu eserinde Kudsî hadisleri iki bâba ayırmıştır. Birinci bâbda, "‫ ل ا‬$ lafzı ile başlayanlar; ikinci bâbda ise %&' ()$ ve benzeri lafızlarla başlayanlar toplanmıştır. Her iki babda da hadisler ilk kelimelerine göre alfabetik olarak tertip edilmiştir. Eser, Abdulkadir el-Arnavut’un tahkiki ile Dâru İbn Kesîr tarafından Beyrut’ta 2005 yılında basılmıştır. 3.. el-Ed’iyetu’l-Me’sûra. bi’l-Ehâdîsi’l-Me’sûra:. Dualarla. ilgili. hadislerin yer aldığı bir eserdir.2 4. Kunûzu’l-Hakâik fî Hadîsi Hayri’l-Halâik: Eserin adı, Hulâsatu’lEser’de ve Fihrisu’l-Fehâris’te3 Kenzu’l-Hakâik şeklinde geçmektedir.4 Keşfu’z-Zunûn’da5,. el-‘Alâm’da6. ve. Hediyyetu’l-‘Ârifîn’de7. verdiğimiz. şekildedir. Ayrıca bu isimle, Ebû Abdirrahmân Salâh b. Muhammed b. ‘Arîda’nın çalışması olarak basılmıştır. Münâvî, eserin mukaddimesinde, on fasikülde on bin kadar hadisi topladığını; her fasikülde bin, her sayfada yüz hadis bulunduğunu ve bütün hadislerin yarım satırda yer aldığını; istifadeyi kolaylaştırmak için hadisleri harflerine göre tertip ettiğini ifade etmektedir.8 Hadisler,. senedsiz. olarak. ve. kendisinden. rivayet. edilen. sahabi. zikredilmeksizin verilmiştir. Her hadisin sonunda rumuzlarla o hadisin sadece bir muharrici belirtilmiştir. Abdulhayy el-Kettânî, kitabın mevzu ve zayıf 1. Muhibbî, age., II,414 Muhibbî, age., II,414 3 Kettânî Abdulhayy, age., II,561 4 Muhibbî, age., II,414 5 Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunûn, II,1520 6 Ziriklî, age., VII,75 7 :Bağdatlı İsmail Paşa, age., I,511 8 Münâvî, Kunûzu’l-Hakâik, (thk. Ebû Abdirrahmân Salâh b. Muhammed b. ‘Arîda), I,5 2. 30.

(33) rivayetlerle dolu olduğunu ifade etmektedir.1 Eser, Ebû Abdillah Salâh b. Muhammed b. ‘Arîda’nın tahkikiyle Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye tarafından 1996 yılında Beyrut’ta basılmıştır. 5. el-Mecmû’u’l-Fâik min Hadîsi Hâtimeti Rusuli’l-Halâik: Bu eser, elFâik min Hadîsi Hâtimeti Rusuli’l-Halâik olarak ta bilinir. Bu kitapta, Münâvî, kısa hadisleri toplamış; her hadisin sonunda o hadisin derecesini belirtmiştir.2 6. Mesânîdu’s-Sahâbe.3 e. Diğer Hadis Çalışmaları 1. er-Ravdu’l-Bâsim fî Şemâili’l-Mustafâ Ebi’l-Kâsım: Münâvî, bu eserinde, Tirmizî’nin Şemâil’ini ihtisar etmiş ve hacim olarak yarısından fazla ilaveler yapmıştır.4 Yani bu eser, Tirmizî’nin Şemâil’ine ait bir şerh değildir. Bu eser, Muhammed Adil Azize el-Keyyâli’nin tahkikiyle 2000 yılında Dâru’l-Beşâir tarafından Dımeşk’te basılmıştır. 2. İs’âfu’t-Tullâb bi Tertîbi’ş-Şihâb: Münâvî, mukaddimesinde, eserini İs’âfu’t-Tullâb bi Tertîbi’ş-Şihâb şeklinde isimlendirdiğini belirtmektedir.5 Ahmed Müctebâ’nın bildirdiğine göre, Arif Hikmet Kütüphanesinde yer alan nüshanın da adı aynı şekilde İs’âfu’t-Tullâb ‘bi Tertîbi’ş-Şihâb’dır.6 Kettânî’de kitabı bu isimle zikretmiştir.7 Hulasatu’l-Eser’de8, Hediyyetü’l‘Ârifîn’de9, Fihrisu’l-Fehâris’te10 ve Îzâhu’l-Meknûn’da11 kitabın adı, İm’ânu’t-Tullâb bi Şerhi Tertîbi’ş-Şihâb şeklinde geçmektedir. Doğrusu bizim verdiğimiz. şekildedir. 12. edilmektedir.. Keşfu’z-Zunûn’da. bu. eser,. Suyûtî’ye. nispet. Doğrusu, eserin Münâvî’ye ait olduğudur. Münâvî, kitabın. mukaddimesinde, bu eseri, bazı sevenlerinin, talebeye kolaylık olması için 1. Kettânî Abdulhayy, age., II,561 Muhibbî, age., II,414 3 Ahmed Müctebâ, bu kitabın, hicri 1119 tarihli yazma nüshasının, Mekke Şeyh İbrahim elBassâm Kütüphanesinde bulunduğunu ifade eder. bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,46 4 Muhibbî, age., II,414 5 Münâvî, İs’âfu’t-Tulâb bi Tertîbi’ş-Şihâb. Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi’nde 6993/2 numarada kayıtlıdır. 6 bkz. Münâvî, el-Fethu’s-Semâvî, (thk. Ahmed Müctebâ), I,38 7 Kettânî Muhammed b. Ca’fer, er-Risâletu’l-Mustatrafe, s.76 8 Muhibbî, age., II,414 9 Bağdatlı İsmail Paşa, age., I,510 10 Kettânî Abdulhayy, age., II,562 11 Bağdatlı İsmail Paşa, Îzâhu’l-Meknûn, I,126 12 Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunûn, II,1067,1068 2. 31.