~LK TÜRK MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA
YEN~~ B~LG~LER
ERHAN AFYONCI.J*
~lk Türk matbaas~ mn kurucusu, yay~ mc~ , devlet adam~~ ve bir Osmanl~~ ayd~ n~~ olan ~brahim Müteferrika hakk~ndaki bilgilerimiz, onun ehemmiye-tine ra~men oldukça eksiktir. ~brahim Müteferrika hakk~ nda yap~lan ara~-t~rmalar~n büyük bir bölümü seyahatnâmeler, sefâret raporlar~~ ve kronik-lerde verilen bilgilere dayanmakta ve genellikle de birbirini tekrar etmekte-dir. Hayat~~ hakk~ nda geni~~ bir ar~iv çal~~mas~~ yap~lmad~~~~ için yeni bilgilere ula~~lamam~~, ayn~~ bilgiler hemen hemen bütün ara~t~rmalarda baz~~ kelime de~i~ildikleriyle tekrar edilmi~tir.
Osmanl~~ Ar~ivi ilk matbaaya ait baz~~ vesikalar ile ~brahim Müteferrika'-n~n baz~~ faaliyetlerine ait bir kaç vesikal d~~~nda, onun hayat~~ hakk~nda he-men hehe-men hiç kullan~lmad~~~~ için yeni bilgilere ula~~lamam~~ur. Nitekim, 1979 y~l~nda yap~lan bir sempozyumda bu konu ~öyle dile getirilmi~dr; "Bu-güne kadar Müteferrika hakk~nda verilmi~~ bilgiler bir hayli karanl~ knr. Basd~~ Osmanl~~ kaynaklar~nda Müteferrika hakk~nda orijinal kaynakl~~ hiç bir bilgi yoktur, ancak ar~iv vesikalar~~ da henüz incelenmemi~tir" 2. Osmanl~~ tarihin-deki ~brahim Müteferrika, Koçi Bey, Evliya Çelebi, Naima, Ahmed Resmi vs. gibi ~ahsiyetlerin3 hayat hikayelerindeki eksikliklerin Osmanl~~ Ar~ivi'nin bi-linçli olarak kullan~ lmas~yla doldurulaca~~~ kanaatinde oldu~umuz için bu konuda ara~t~rmalara ba~lad~ k ve sonuç ald~k. Bu makalede, bugüne kadar kullan~lmam~~~ ar~iv kay~ tlar~~ ~~~~~ nda ~brahim Müteferrika'mn Osmanl~~ Dev-
Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.
1 ~hsan (Sungu), "~lk Türk Matbaas~ na Dair Yeni Vesikalar", Hayat, 111/73 (~stanbul 1928), s. 9-15; Ahmed Refik, Alimler ve Sanatkarlar, ~stanbul, 1924, s. 330-337; Ayn~~ yazar, Hicri Onikinci As~rda ~stanbul Hayat~~ (1100-1200), ~stanbul 1930, s. 89-94, 100-101, 119, 123-125, 152-153, 164468.
2 ~smet Binark, "Matbaan~ n Türkiye'ye Geç Giri~inin Sebepleri", Türk Kütüphaneciler
Dernegi Bas~m ve Yay~nc~l~g~m~z~n 250. Y~l~~ Bilimsel Toplant~s~ . 10-11 Aral~k 1979, Ankara 1980, s. 164.
3 Bu konuda daha önce yay~ mlad~g~ m~z bir çal~~ma için bk. Erhan Afyoncu, "Osmanl~~ Müverrihlerine Dair Tevcihât Kay~tlar~~ I ", Belgeler, say~~ 24 (Ankara 2000), s. 77-155.
leti'ndeki hayat~~ hakk~nda ula~t~~~= bir çok yeni bilgiyi ortaya koymaya ça-l~~aca~~z.
HAYATI HAKKINDA YEN~~ B~LG~LER
1670 ile 1674 aras~nda bir tarihte Erdel'in Koloszvar ~ehrinde do~du~u tahmin edilen ~brahim Müteferrika'n~n müslüman olmadan önceki hayat~~ hakk~nda çok az bilgiye sahibiz4. Unitarius mezhebine ba~l~~ birisi oldu~u ve ~u an için bilemedi~imiz baz~~ sebeplerden dolay~~ XVIII. yüzy~l~n ba~lar~nda Osmanl~~ ~mparatorlu~-u hizmetine girdi~i anla~~lmaktad~r. Evâil-i L 1100 (19-28 Temmuz 1690) tarihli bir vesikada Thököly ~mre'nin eskiden beri hizme-tinde bulunan katibi ~brahim'e Çanad kalesi yak~nlar~ndaki Mor~? nehri üze-rindeki de~irmenlerden bir tanesinin temlik edilmesini istedi~i ve bu arzu-sunun kabul edildi~i anla~~lmaktad~r6. Berkes, bu vesikada söz konusu edilen katibin, bir Türk de~il Macar olma ihtimalinin kuvvetli oldu~unu, ~brahim ad~n~n Abraham kar~~l~~~~ yaz~lm~~~ veya bu ~ahs~n müslümanla~mas~ndan do-lay~~ ismini ~brahim ~eklinde kullanmakta olabilece~ini söylemektedir. Bu ve - sikada söz konusu edilen katip ~brahim'in, ~brahim Müteferrika olup olma-d~~~~ hususunun ara~t~r~lmas~~ gerekti~i belirtrnektedir6. Ancak bunu do~rula-yacak ba~ka bir bilgiye ~u an için sahip de~iliz.
4 Niyazi Berkes, 1962 y~l~nda bir makale kaleme alarak o zamana kadarki ~brahim Müteferrika ile ilgili bilgileri sorgulam~~~ ve özellikle Müslüman olmadan önceki hayat~~ hakk~nda bilinenlerin ço~unun yanl~~l~~~n! göstermi~tir. Berkes, Milteferrika'n~n yeti~me ~artlanyla, Müslüman olmadan önceki hayat~n~~ ve fikri yap~s~n~~ ayd~nlatmaya çal~~m~~, bilhassa Risâle-i
~slâmiyye ad~yla tan~nan eserini dikkatlice inceleyerek, onun Kalvinist de~il teslis akidesine kar~~~
ç~kan ve tek Tanr~~ inanc~n~~ benimseyen Unitarius mezhebine mensup oldu~unu ortaya ç~karm~~t~r. Ayr~ca ~brahim'in esir olarak Osmanhlann eline dü~medi~i fikrindedir (Bk. Niyazi Berkes, "~lk Türk Matbaas~~ Kurucusunun Dini ve Fikri Belleten, XXVI/104 (Ankara
1962), s. 715-737). Berkes'in tenkit etti~i bilgilerin kayna~~, ~brahim Müteferrika hakk~nda ~mre Karacson'un yazd~~~~ makaledir (Bk. "~brahim Müteferrika", Tarih-i Osmâni Encümeni Mecmuas~~ (TOEM), 1/3 (~stanbul 1328), s. 178-185). Baz~~ ara~t~rmac~lar ise Berkes'in
çal~~malar~n~~ zikrettikleri halde ya anlamad~klar~ndan ya da okumadan trans-auf olarak kulland~klar~~ için Karacson'un çüriltülmil~~ iddialar~n~, Berkes'e atfen zikretmektedirler (Bk. Jale Baysal, "II. Rakoczi Ferenc'in Çevirmeni Müteferrika Ibrahim ve Osmanl~~ Türklerinin ~lk Bast~klar~~ Kitaplar", Türk-Macar Kültür Miinasebetleri ~~~~~~ Alt~nda II. Rakoczi Ferenc ve Macar
Mültecileri Sempozyumu, ~stanbul 1976, s. 219; Ahmet Akgündüz, Bilinmeyen Osmanl~, ~stanbul 1999, s. 213-214; Hamit Er, Osmanl~~ Devletinde Ça~da~la~ma ve E~itim, ~stanbul 1999,
s. 170).
5 Ahmed Refik, "Türk Hizmetinde K~ral Tököli ~mre", Darülfiinun Edebiyat Fakültesi
Mecmuas~, VIII/3 (~stanbul 1932), s. 13-14.
6 Bk. "104 Say~l~~ Belleten'de Ç~kan "~lk Türk Matbaas~~ Kurucusunun Dini ve Fikri Kimli~i" Adl~~ Yaz~~ ~çin Bir Not", Belleten, XXVIII/109 (Ankara 1964), s. 183.
~LK TÜRK MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA 609 ~lk Türk matbaas~n~n kurucusu olan ~brahim Müteferrika'n~n devaml~~
olarak ad~yla birlikte kullan~lan ve onunla aynile~mi~~ olan mesle~i mütefer-rikal~kt~r. Müteferrikalar, padi~ah~n maiyetinde bulunarak ona hizmet eden, seçme insanlardan olu~an bir gn~ptu. Bunlar gelirlerine göre timarl~~ ve ulû-feli olarak ikiye aynl~rlard17. Ult~ulû-feli olanlar~n maa~lar~~ küçük ruznâmçe ka-leminden verilirdi. Timarl~~ olanlar~n ise kapdan Defterhâne-i Amire'de bu-lunan timar ruznâmçe defterlerinde bulunurdu. Bu noktalardan hareket edip, ilk olarak küçük ruznâmçe defterlerindeki8 müteferrikalar içinde mat-baac~~ ~brahim'i aramaya ba~lad~k. Onun müteferrika olu~~ tarihi tam olarak bilinmemekte, 1710'1u y~llarda oldu~u tahmin edilmekteydi8. XVIII. yüzy~l~n ilk yar~s~na ait küçük ruznâmçe defterlerini tarad~~~m~z zaman, bu dönemde müteferrika olan on kadar ~brahim'e rasdad~k. Bu ki~ileri tarihi süreç içeri-sinde birbirleriyle mukayese ederek matbaac~~ ~brahim Müteferrika'y~~ tespit ettik. Buldu~umuz ki~inin o oldu~unu ~unlardan anl~yoruz;
~brahim'in baba ad~~ yerinde Abdullah yazmaktad~r 1°. Mühtedilerin
babalar~~ için "Abdullah" ad~na kullan~lmas~~ tamamen genelle~tirilmese de s~k rasdandan bir durumdur.
~brahim b. Abdullah isimli bu ki~i müteferrikal~~a 18 Nisan 1716
tari-hinde girmi~~ ve bu y~l~n sonunda, Osmanl~~ Devletine s~~~nan Macarlar~n ya-n~nda görevlendirilmi~tir". Daha sonraki tarihlerde (1718) de Macarlar~n yan~nda görevli oldu~u zikredilmektedir°2. Matbaac~~ ~brahim Müteferrika, 1716 y~l~nda Avusturya'ya kar~~~ Belgrad'da toplanan Macarlar~n yan~nda gö-revlendirilmi~", II. Rakoczi'nin Türkiye'ye s~~~nmas~ndan sonra (1717) ise onun hizmetine verilmi~tir".
~brahim Müteferrika'mn, tercüman olarak Osmanl~~ hizmetinde
çal~~-t~~~~ malumdur. ~brahim b. Abdullah'~n maa~~ ödeme kaptlannda ad~n~n üs-
7 Müteferrika te~kilat~~ üzerine yapt~~~m~z bir ara~t~rma devam etmektedir.
1/ Bu defterler, Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi'nde Kâmil Kepeci, Maliyeden Müdevver
Defterler, Bâb-~~ Asafi - Küçük Ruznâmçe Kalemi gibi tasniflerde bulunmaktad~r.
9 T. Halasi Kun, "~brahim Müteferrika", ~slg~n Ansiklopedisi, V/2, s. 897.
I° Ba~bakanhk Osmanl~~ Ar~ivi (=BOA), Kâmil Kepeci (=KK), t~r. 3451, s. 17. Bk. Eki, V.
~~ BOA, KK, nr. 3451, s. 17.
12 BOA. KIL t~r. 3452, s. 7.
13T. H. Kun, Ayn~~ madde, s. 897; Karacson, Ayn~~ makale, s. 181.
14 T. H. Kun, Ayn~~ madde, s. 897; Karacson, Ayn~~ makale, s. 182-183; M. Tayyib Gökbilgin,
"II. Rakoczi Ferencz ve Tevabiine Dair Yeni Vesikalar", Belieten, V/20 (Ankara 1941), s. 578- 579, 581, vesika 16-17.
tüne zaman zaman onun kimli~ini aç~klay~c~~ "Tercümân", "Tercümân ~bra-him Efendi" gibi notlar dü~ülmü~tür15.
4. Müteferrika ~brahim b. Abdullah 1160 (1747) y~l~ nda ölmü~tür 1". Matbaac~~ ~brahim Müteferrika'n~n mezarta~~ nda da, her ne kadar kabul edilmese de 1160 y~l~~ yaz~l~d~r'7. Bu konu a~a~~da etrafl~ca tart~~~lacakt~r.
Tespit etti~imiz müteferrika ~brahim ile matbaac~~ ~brahim Müteferrika'-n~n mukayesesi, ikisinin ayn~~ ki~i oldu~unu ortaya koymaktad~r. Bu netice-den hareket ederek ~brahim Müteferrika'n~n hayat~~ hakk~ ndaki yeni tespit-lerimizi belirtiyoruz.
~brahim, 25 Rebiülâhir 1128 (18 Nisan 1716) tarihinden önce kapukulu süvarilerinin en mümtaz ve itibarl~~ k~sm~~ olan sipâhlar~n 41. bölü~ünde 29 akçe yevmiye ile bulunuyordu's. Bu daha önce bilinmeyen bir husustur. ~b-rahim Müteferrika'n~n Osmanl~~ Devleti hizmetine girmesi konusunda konu-sunda, Berkes'in tahmin etti~i gibi bir süreçten gelmi~~ olabilece~i fikrini des-teklemektedir1°. Kapukulu süvarilerinin defterlerinin birço~unun bugün mevcut olmamas~, evrak~ n~ n da tasniflerdeki da~~n~kl~~~" sebebiyle sipâh oca~~na ne zaman ve ne ~ekilde girdi~i konusunda bir kayda rastlan~lama-m~~ ur. Osmanl~~ hizmetine girdi~inde direkt olarak rastlan~lama-m~~ sipâh zümresine mi al~nm~~t~ r? Yoksa ba~ka görevlerde bulunduktan'' sonra m~~ buraya tayin edilmi~tir? Bu durum tespit edilememi~tir.
15 BOA, KK, nr. 3461, s. 7; nr. 3465, s. 4; nr. 3471, s. 4; BOA, Bâb-~~ Asifi, Küçük Ruznâmçe Kalemi (=D.KRZ), nr. 33208, s. 6.
16 BOA, KK, nr. 3476, s. 9.
17 "Zeyi", TOEM, 1/3, s. 187-188; A. V. Simonffy, ~brahim Mineferrika, çev. Faruk Yener, Ankara 1945, s. 23-24.
18 BOA, KK, nr. 3451, s. 17. Bk. Ek I, V.
19 Niyazi Berkes, iyi tahsil görmü~~ ve birçok dil bilen ~ brahim'in kendi ülkesinde iken tercilmanl~ k, kâtiplik gibi i~lerde çal~~m~~~ ve Thököly ~ mre ile birlikte Istanbul'a gelmi~~ olabilece~i ihtimalini ileri sürmü~tür. (Bk. "~ brahim Müteferrika", Encylopedia of ~slam 2. III, 997).
20 Süvari Mukabelesi kaleminin, XVIII. yüzy~ l~ n ilk çeyre~ine ait olan mevcut defterlerinden tespit edebildiklerimiz taranm~~, ancak bir bilgi bulunamam~~ t~r (Bk. Bâb-~~ Defteri Süvari Mukabelesi Kalemi (=D.SVM), nr. 36104; nr. 36113). Ayr~ca ayn~~ kalemin 1128 y~l~ ndan geriye do~ru evraklar~~ da dosya tasnif~ne göre incelenmi~se de bunlarda da bir malumata rasdan~la~nam~~ur (Taranan dosyalar için bk. BOA, D.SVM, nr. 65-89). Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivinde vesikalar tasnif edilirken birçok kalemin oldu~u gibi, Süvari Mukabelesi Kalemi' nin de evralu yanl~~l~kla de~i~ik fonlara da~~t~lm~~t~r. Bu dönemdeki Süvari Mukabelesi kalemi vesikalar~ ndan günümüze kalm~~~ olanlar~ n tamam~n~~ görmek için yakla~~ k be~~ bin civannda dosyan~n taranmas~~ gerekmektedir.
21 Sipâh bölü~üne, cebeci, saka, peyk, top arabac~s~, helvaciyân-~~ hassa gibi birçok de~i~ik gruplardan emekdar ki~ilerin al~ nd~~~~ görülmektedir (Bk. BOA, D.SVM, Dosya k~sm~ , nr. 83/119,151, 173-174; nr. 84/102, 104,151).
~ LK TÜRK MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA 611 ~brahim Müteferrika'n~ n 1710'da yazd~~~~ Risâle-i ~slâmiyye, onun Os-manl~~ kültürünü ve ~slâmiyeti belirli bir düzeyde ö~rendi~ini göstermekte-dir. Bu duruma gelmesi için uzun y~llar Osmanl~~ Devleti hizmetinde bulun-mu~~ ve e~itim görmü~~ olmas~~ icap eder. Berkes'in ileri sürdü~ü gibi Thököly-'nin yan~nda bulunduktan sonra, onun da deste~i ile XVII. yüzy~l sonlar~nda Osmanl~~ Devleti hizmetine girmi~~ olabilir.
~brahim'in ne zaman ve r~e ~ekilde müteferrika oldu~u bilinmiyordu23. Ar~iv kay~tlar~~ bu hususu ayd~nlatmaktad~r. ~brahim, sipâh bölü~ünde iken Avusturya seferinde yapt~~~~ hizmetlerden dolay~~ 25 Rebiülâhir 1128 (18 Ni-san 1716)'de, önceki ulüfesi (29 akçe) ile dergâh-~~ âli müteferrikal~~~na tayin edilmi~tir". Müteferrikal~k'ta ulüfesi 1721-1723 y~llar~~ aras~nda 40 akçeye", 26 Rebiülâhir 1136 (23 Ocak 1724)'da 50 akçeye 26, 29 Muharrem 1138 (7 Ekim 1725)'de 54 akçeye27, 27 ~evval 1141 (26 May~s 1729)'de 100 akçeye yükselmi~tir". Bu tarihten itibaren ulüfeli müteferrikalar içerisinde en fazla yevmiyeyi alan ki~idir. Daha sonra ada~~~ olan bir ba~ka müteferrika (~brahim Ser-gü~üm) da terakki alarak 100 akçe yevmiyeye ula~m~~t~r29. Ancak ~brahim Müteferrika'n~n yevmiyesinin 5 ~evvâl 1149 (6 ~ubat 1737)'da 120 akçeye yükseltilmesi, onun tekrar bu grup içerisinde ölümüne kadar en yüksek ma-a~~~ alan ki~i olmas~n~~ sa~lam~~ t~r". ~brahim Müteferrika bu tarihten sonra
22 N. Berkes, Ayn~~ madde, s. 997. Berkes, onun Türk (Müslüman) ol,,~unu bir kayna~a dayanmadan 1692 olarak göstermektedir (N. Berkes, Türkiye'de Ça~da~la~ma, ~stanbul 1978, s. 53). Ancak bu tarihi do~rulayacak bir bilgiye sahip de~iliz.
23 T. Halasi Kun, "~brahim Müteferrika", s. 897. 29 BOA, KK, nr. 3451, s. 17. Bk. Ek I, V.
25 Bu y~llarda defter eksiklikleri oldu~undan zamm~~ tam olarak hangi tarihte ald~~~n~~ tespit edemiyoruz. 1130, 1131 ve 1133 y~llanndaki defterlerde maa~~~ 29 akçedir (Bk. BOA, KK, nr. 3452, s. 7; nr. 3454, s. 7; nr. 3455, s. 9; BOA, D.KRZ, nr. 33186, s. 4). 1134 ve 1135 y~l~ n~n defterleri yoktur. 1136 y~l~nda ise ulüfesi 40 akçe olarak gözülunektedir (Bk. BOA, KK, nr. 3456, s. 6).
26 BOA, KK, nr. 3456, s. 6.
27 1137'de 50 akçe ulüfe alm~~t~r (Bk. BOA, KK, nr. 3457, s. 6. 1138'deki zam için bk. KK, nr. 3458, s. 4).
28 1139 y~l~~ kayd~nda ulüfesi ayn~d~r (Bk. BOA, KK, nr. 3459, s. 6. 1141'deki zam için bk. KK, nr. 3460, s. 6).
2° BOA, KK, nr. 3465, s. 4.
3° 1142-1148 y~llar~~ aras~ndaki maa~~ kay~tlar~nda 100 akçe yevrniye ile kartl~d~r ( Bk. BOA, KK, nr. 3461, s. 7; nr. 3462, s. 8; nr. 34, s. 8; nr. 3463, s. 10; nr. 3465, s. 4; nr. 3466, s. 4; BOA, D.BRZ, nr. 33208, s. 6; nr. 33214, s. 10. Zam için bk. KK, nr. 3467, s. 8; nr. 3468, s. 4).
yakla~~k on y~l ayn~~ ulûfeyi alm~~t~r31. Müteferrikal~~~nda ald~~~~ terakkilerin sebepleri aç~kca belirtilmeyip, "emekdâr ve müstehak" oldu~u zikredilmek-tedir.
~ brahim Müteferrika'n~ n 1715'de Prens Eugen'e Mora meselesini gö-rü~mek üzere elçi olarak gitti~inden hemen hemen her ara~t~rmada bahse-dilmektedir". 1714 y~l~n~n sonlar~nda Prens Eugen'e gönderilmi~~ müteferrika ~brahim A~a isimli bir elçi vard~r". Ancak yukar~da gösterildi~i üzre ~brahim-'in müteferrika olmas~~ bu tarihten yakla~~k bir buçuk y~l sonra, 18 Nisan 1716'dad~r. Bu takdirde buraya gönderilen ki~inin -müteferrikal~k paye ola-rak verilmediysem- ayn~~ ki~i olmad~~~~ aç~kt~r.
~brahim'i müteferrika olduktan sonra da, 1716 y~l~ n~ n sonunda Avusturya seferinde görev yaparken görüyoruz. Bu s~rada Osmanl~~ Devletine s~ -~~ nan Macarlar~ n yan~ nda görevlendirilmi~tir. Müteferrika kayd~ n~ n yan~na Macarlar~n yan~ nda görevlendirilmi~~ oldu~una dair Defterdâr Elhâc Meh-med Pa~a'n~n telhis verdi~i notu dü~ülmü~tür". 1717 y~l~nda ise Türkiye'ye davet edilen II. Ferenc Rakoczi'nin yan~na tercüman ve mihmandar olarak tayin edilmi~tir. Önce Edirne ve ~stanbul'da daha sonra Tekirda~'da ikâmet eden Rakoczi'nin hizmetinde görevlendirilen ~brahim Müteferrika'ya ulûfesi d~~~ nda günlük 50 akçe "nafaka-bahâ" verilmi~tir". 1735'de Rakoczi ölene kadar, onun hizmetinde bulunmu~, bu arada matbaac~l~k faaliyetleri ile di-~er verilen görevleri de yapm~~ t~ r. Rakoczi'nin yan~ ndaki hizmeti, ondan takdir görmü~~ ve Sadrazam Ali Pa~a'ya hitaben yazd~~~~ bir mektupta "... has-saten sad~k tercüman~m ~brahim Efendi'yi, padi~ah~ n lütf u inâyetine tevdi
31 1150-1160 y~llar~~ aras~nda ald~~~~ ulûfesi için bk. BOA, Kit, nr. 3469, s. 6; nr. 3471, s. 4; nr. 3472, s. 8; nr. 3473, s. 9; nr. 3474, s. 12; nr. 3475, vr. 5a; nr. 3476, s. 9; BOA, D.BRZ, nr. 33242, s. 4; nr. 33244, s. 8; nr. 33258, s. 10).
32 T. H. Kun, Ayn~~ madde, s. 897; ~. H. Uzunçars~l~, Osmanl~~ tarihi, IV/1, Ankara 1988, s. 159; Ayn~~ yazar, Osmanl~~ Tarihi, IV/2, Ankara 1988, s. 612; J. Baysal, Ayn~~ makale, s. 220; Halil Necatio~lu, Matbaac~~ ~brahim Müteferrika ve Risâle-i ~slamiyye, Ankara 1982„ s.17-18; ~brahim Müteferrika, Milletlerin Düzeninde ~lmi Usüller, Sadelestiren; Ömer Okutan, ~stanbul 1990, s. 9.
33 BOA, Nâme-i Hümâyf~n Defterleri, nr. VI, s. 341-343; Hammer, Geschichte des
Osmanischen Reiches2, IV, Pesth 1835, s. 137.
34 Müteferrikal~~~n bu elçiye pâye olarak verildi~i konusunda herhangi bir malumata rastlan~lamanusur.
35 BOA, KK, nr. 3451, s. 17. Bk. Ek I, V.
36 BOA, Ali Emin, Ahmed III, nr. 13965; BOA, ~bnülemin-Hariciye, nr. 1419; BOA, Cevdet-Hariciye, nr. 6927; M. T. Gökbilgin, Ayn~~ makale, s. 578-579, 581, vesika 16-17.
~ LK TÜRK MATBAASININ KURUCUSU HAKIUNDA 613 ederim" demi~tir37. Rakoczi'nin ölümünden sonra, ~brahim Müteferrika'n~n Türkiye'de kalan di~er Macar soylular~na ~stanbulda hizmet etti~ini görüyo-ruz38.
1731'de Osmanl~'ya s~~~nan ve Selanik'te ikâmet ettirilen ~ran ~ehzâdesi Mirza Safrnin yan~nda bir süre mihmandarl~k yapt~~~~ kabul edilmektedir39. Ancak bu bilgi henüz kesin bir do~ruluk ta~~mamaktad~ r. Çünkü bu dö-nemde ~brahim isminde ba~ka müteferrikalar da bulunmaktad~r40.
1736 y~l~~ Aral~k ay~n~n sonunda ise s~n~r anla~mazl~klar~n~n giderilmesi ve iki devlet aras~ndaki anla~man~n yenilenmesi için Leh Ba~hatman~'na nâme götürmek üzere ~stanbul'dan ayr~lm~~ur4i. Hammer, ~brahim Mütefer-rika'n~n, Lehistan'dan tatmin edici bir cevap getirmeden geri döndü~ü için bütün görevlerinden al~narak, Kas~ m 1737'de sürgüne gönderildi~ini iddia etmektedir 42. Ancak bu konuda ba~ka bir malumâta rastlan~lamad~~~~ gibi, a~a~~da bahsedilece~i üzere 2 ~ubat 1738'de hacegânl~~a terfi ederek, tod arabac~lan kâtibi yap~lmas~~ sürgün cezas~na çarpur~lmas~n~n tersine mükâfat-land~nld~~~m göstermektedir.
1737-1739 Osmanl~-Avusturya-Rus Sava~~'nda onu Türk-Frans~z menfaat-lerini korumaya çal~~~rken görüyoruz. Bu sava~~ s~ras~nda, Osmanl~~ saflar~na kat~lan Macar askerlerinin yaz~m~n~~ üstlenmi~ 44 ve Or~ova kalesinin vire ile Osmanl~~ Devletine teslimi için yap~lan görü~meleri idare etmi~tir'''.
Karacson, Ayn~~ makale, s. 185.
38 Ibrahim'e. Rakoczi'ye hizmet ederken verilen 50 akçelik nafaka-bahâ Istanbul'da bulunan Macar soylular~mn yan~nda oldu~u zaman da verilmi~tir (Bk. BOA, evdet-Hariciye, nr. 5256; nr. 7911).
39 Cemâziyelevvel 1144 (Aral~ k 1731) tarihli Selanik Sanca~~~ idarecilerine yaz~lan bir hükümde Mirza Safrnin mihmandar~~ olan dergâh-~~ müteferrikas~~ Ibrahim'e yard~mc~~ olunulmas~~ istenmektedir (Bk. Ahmed Refik, Onikinci Hicri As~rda ~stanbul Hayat~, s. 119. Ayr~ca bk. T. H. Kun, Ayn~~ madde, s. 897).
40 Bunlar için bk. BOA, KK, nr. 3461, s. 7-9; nr. 3463, s. 10-15; nr. 3464, s. 8-13.
41 Gönderilecek nâmenin müsveddesinin arkas~na "Leh Ba~hatman~'na Basmac~~ ~ brahim Efendi ile gönderilmi~tir. 25 $ 1149/29 Aral~k 1736" notu dü~ülmü~tür (Bk. BOA, HH, nr. 56).
42 Hammer, Ayn~~ eser, IV, 326, 352. 43 T. H. Kun, Ayn~~ madde, s. 89.
44 Karacson, Ayn~~ makale, s. 185; T. H. Kun, Ayn~~ madde, s. 897.
45 Kelemen Mikes, Osmanl~ 'da Bir Macar Konuk Prens Rakoczi ve Mikes'in Türkiye
Mektuplar~ , çev. Edit Tasnadi, ~stanbul 1999, s. 231; Karacson, Ayn~~ makale, s. 185; T. H. Kun, Ayn~~ madde, s. 897.
~brahim Müteferrika'n~ n, 1738 y~ l~ nda top arabac~ lar~~ katibi oldu~u bi-linmekteydi". Ancak bu göreve tam olarak hangi tarihte tayin edildi~i ve ne kadar süre burada bulundu~u bilinmeyen bir husustu. Müteferrika, bu gö-reve 12 ~evvâl 1150 (2 ~ubat 1738)'de tayin edilmi~ 47 ve böylece divân-~~ hü-mâyun hacegân~~ olmu~tur. Bundan sonra 1151, 1152, 1153, 1154 ve 1155 y~l-lar~nda yap~lan mutad ~evvâl tevcihâtlannda" bu görevinde ibka edilmi~tir Top arabac~lar~~ kâtipli~inden ayr~lma tarihi ise 7 Ramazan 1156 (25 Ekim 1743)'dn-.50.
1743 y~l~n~n sonlar~nda ~brahim adl~~ bir müteferrikan~n Kaytak Hanl~~~ -'na Asmay Ahmed'in tayin beraun~~ Da~~stan'a götürdü~üne dair Subhi
Tari-hinde bir kay~ t vard~r51. Ancak bu görevi yapan~n matbaac~~ ~brahim Müte-ferrika olup-olmad~~~n~~ aç~kca belli edecek bir bilgi bulunmamaktad~r. Bu i~~ için görevlendirilen ~brahim adl~~ bir müteferrikad~r ve daha önce belirtti~i-miz gibi ayn~~ ad~~ ta~~yan ba~ka müteferrikalar da vard~r. Onlardan birisi de olabilir. Ancak Ahmed Han ~n tayin tarihi (Evâhir-i Receb 1156/9-19 ekim 1743)52 ile ~brahim Müteferrika'n~n top arabac~lar~~ kâtipli~inden ayr~lma ta-rihi (25 Ekim 1743) aras~nda be~-on günlük bir fark vard~r. ~evvâl tevcihâ-undan 1 ay önce hastal~k veya azli gerektirecek bir sebep olmadan hacegân-l~ ktan ayr~ lmas~n~n bir manas~~ bulunmamaktad~r. Ayr~lmas~nda bunlar gibi bir sebep oldu~una dair de yeni top arabac~lar kâtibinin tayininde bir kay~ t dü~ülmemi~tir. 1156 ~evvâl tevcihât~ndan k~sa bir süre önce bu görevinden ayr~lmas~n~n sebebi, muhtemelen Da~~stan'a onun gönderilmesinden dolay~~ olmal~d~r. Bu seyahatin yetmi~~ ya~lar~ndaki ~brahim Müteferrika'y~~ oldukça yordu~u yorumu yap~lmaktad~r". Bu yorumun sebebi herhangi bir kaynak de~il, ya~~ndan dolay~~ yap~lan tahminlerdir.
46 Karacson, Ayn~~ makale, s. 185; T. H. Kun, Ayn~~ madde, s. 897.
47 BOA, Bâb-~~ Asâfi, Ruus Kalemi (A.RSK), nr. 1571, s. 25; nr. 1572, s. 84. Bk. Ek III, VII. 48 XVIII. yüzy~l~n ikinci çeyreginden itibaren Osmanl~~ bürokrasisinde hacegân tayinleri y~ll~k olarak ~evvâl ay~ nda yap~lmaya ba~land~. Bu ayda mans~plar~n ço~unda de~i~iklik yap~l~r, bir k~sm~nda (özellikle münâvebe mans~ b~~ olmayanlarda) ise hacegân görevinde ibka edilirdi (Bu konuda ~imdilik bk. Erhan Afyoncu, Ayn~~ tez, s. 83, 92).
48 BOA, A.RSK, nr. 1571, s. 25; BOA, Kit, nr. 261/6, s. 11. Bk. Ek III, VII.
5° 25 Ekim 1743'te top arabac~lar~~ kâtipligi'ne sab~k birün emini Bozzâde Feyzullah Efendi tayin edilmi~tir (Bk. BOA, Kit, nr. 261/6, s. 11).
51 Tarih-i Sa'~ni ve ~âlcir ve Subhi, ~stanbul 1198, vr. 221b; T. H. Kun, Ayn~~ madde, s. 897.
52 Tarih-i Sarni ve ~â kir ve Subhi, vr. 221b.
~ LK TÜRK MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA 615
Ara~t~ rmalarda ~brahim Müteferrika'n~ n Da~~stan dönü~ünden sonra yeni bir görev üstlenip-üstlenmedi~i konusunda bir bilgi verilmemekte ve ~s-tanbula dönü~ünden k~sa bir süre sonra öldü~ü tahmin edilmektedir. Hal-buki, Müteferrika bu yolculuktan döndükten sonra ba~ka bir hacegânl~k gö-revine, divân-~~ hümâyn'n tarihçili~ine 8 ~evvâ1 1158 (14 Kas~m 1744) tari-hinde tayin olmu~tur. Bu görevi ~imdiye kadar hiçbir yerde zikredilmemi~tir. Divân-~~ hümâye~n tarihçili~inde, ertesi y~lki mutad Sevvâ1 tevcihât~na (12 Sev-vâl 1158/7 Kas~m 1745) kadar bir y~l kalm~~t~r54.
~brahim Müteferrika ömrünün son y~ llar~ nda Yalova'da bir kâ~~d fabri-kas~~ kurmaya te~ebbüs etmi~~ ve Lehistan'dan ustalar getirtmi~tir". Ara~t~rma-c~lar, a~a~~da izah edilece~i üzere ölüm tarihini yanl~~~ tespit ettikleri ve di-vân-~~ hümâyn'n tarihçili~i görevini de bilmedikleri için onun bu te~ebbüsü-nün neticesini göremedi~ini söylerler". Halbuki, o divân-~~ hümâyn'n tarihçisi iken faaliyete geçen imalathâne, onun nezareti alt~nda çal~~maya ba~lam~~-t~r".
ÖLÜM TAR~H~~ MESELES~~
~brahim Müteferrika'n~ n mezarta~~ nda" ölüm tarihi 1160 (1746-1747) olarak yaz~lm~~sa da, hemen hemen bütün ara~t~rmac~lar taraf~ndan kitâbe-deki ~air Nevres'in onun "Basmac~" lakab~ndan kinâye olarak "Basd~~ ~brahim Efendi sahn-~~ firdevse kadem" m~sras~nda dü~ürdü~ü tarih olan 1158 (1745) ölüm y~l~~ olarak kabul edilmi~, 1160 y~l~ n~ n ise mezar~n~n yap~m y~l~~ oldu~u
54 Bu tarihte yerine sab~k ka~~d-~~ birün emini Ali Efendi tayin edilmi~tir (Bk. BOA, A.RSK, nr. 1570, s. 23. Bk. Ek IV, VIII).
55 Kaild Fabrikas~~ için bk. ~ . H. Uzunçar~~l~, Osmanl~~ Tarihi, IV/2, s. 518-519; "Zeyl",
TOEM, 1/3, s. 188; A. Refik, Hicri Onikinci As~rda ~stanbul Hayat~, s. 164-168; Osman Ersoy,
XVIII. ve XIX. Yüzy~llarda Türkiye'de Ka~~d, Ankara 1963, s. 31-36. 58 ~. H. Uzunçar~~l~, Ayn~~ eser, s. 163.
57 BOA, Cevdet-~ ktisat, nr. 1311. Bu vesikadan kâ~~d fabrikas~n~n divân-~~ hümâyün tarihçisi ~ brahim Efendi'nin nezaretinde oldu~u anla~~ lmaktad~ r. Ancak daha önce bu vesikay~~ kullanan Uzunçar~~l~, ~brahim Müteferrika'n~n divân-~~ hümâyün tarihçili~i yapt~~~n~~ bilmedi~i için Itâ~~d fabrikas~ n~ n i~letilmesinin ba~ka bir ~brahim Efendi taraf~ndan yap~ld~~~~ ~eklinde bir yoruma gitmi~tir (Bk. Ayn~~ eser, s. 519).
58 Karacson'un ~ brahim Müteferrika üzerine yazd~~~~ makale vesilesiyle, Tarih-i Osmâni Encümeni Mecmuas~, ~brahim Müteferrika'n~ n kabrinin yerini ara~urm~~, encümen üyelerinden Kaymakam Saffet Bey, Müteferrika'n~n mezar~ n~~ Aynal~kavak Kabristan~ 'nda bulmu~tur. Mezar kitâbesi dergide yay~nlanm~~~ ve kitâbedeki tarih m~sras~~ 1157 olarak hesaplanm~~ ur" (~ brahim Müteferrika'ya) Zeyl", TOEM, 1/3 (~stanbul 1328), s. 186-188.
ileri sürülmü~tür59. Oysa mezarta~~na ölüm y~l~n~n de~il de mezar~n yap~ld~~~~ tarihin yaz~lmas~n~n bir manas~~ yoktur. Tarih dü~ürülen m~srada bir yanl~~l~k yap~lm~~~ olmal~d~r. Daha önce yay~nlanm~~~ olan matbaan~n Müteferrika'n~n ölümü üzerine devredilmesi ile ilgili verilen ferman, Evâhir-i Muharrem 1160 (2-11 ~ubat 1747) tarihli60 iken buna dikkat edilmemi~tir. Bu kay~t matbaan~n i~letmesinin ~brahim Müteferrika'n~n ölümünden hemen sonra verildi~ini gösterir. Müteferrika'n~n ölümü e~er iddia edildi~i gibi 1158 y~l~~ olsayd~, matbaan~n devri iki y~l sonra olmu~~ olacakt~.
Bizim yeni tespit etti~imiz ar~iv kay~ tlar~nda ölüm tarihi 25 Muharrem 1160 (6 ~ubat 1747) olarak görülmektedir61. Bu tarih mezarta~~nda yaz~l~~ olan 1160 y~l~n~n onun ölüm tarihi oldu~unu aç~kca ortaya ç~karmaktad~r. Ulüfe ka.yd~n~n üzerine yaz~lan müteveffâ ibaresinin yan~nda bu tarih yer al-d~~~~ gibi, ayn~~ tarihte yevrniyesi mahlülden ba~kalar~na verilmi~tir62. Yaln~z bu tarih gün olarak tam ölüm tarihini de~il de ulüfesinin mahlülden ba~kala-r~na verildi~i tarihi gösteriyor olabilir. E~er böyle ise onun bu tarihten bir kaç gün önce ölmü~~ olabilece~ini tahmin edebiliriz. Müteferrika ölümünden sonra Aynal~kavak Kabristan~'na defnedilmi~, 1942'de ise buradan Galata Mevlevihanesi haziresine nakledilmi~tir63.
59 T. H. Kun, Ayn~~ madde, s.897; A. V. Simonffy, ~brahim Müteferrika, çev. Faruk Yener, Ankara 1945, s. 26-27; J. Baysal, "II. Rakoczi Ferenc'in Çevirmeni Müteferrika ~brahim ve Osmanl~~ Türklerinin ~lk Bast~klar~~ Kitaplar", Türk-Macar Kültür Münasebetkri 441 Alt~nda IL Raloczi Ferenc ve Macar Mültecileri Sempozyumu, ~stanbul 1976, s. 222; ~. H. Uzunçar~~l~, Ayn~~ eser, s. 613; Selim Nüzhet Gerçek, Türk Matbaac~l~~~, 1, Müteferrika Matbaas~, ~stanbul 1939, s 88-90; N. Berkes, "~brahim Müteferrika", E12, s. 998; "~brahim Müteferrika", Türk Ansiklopedisi XIX, 509-510; A. D. Jeltyakov, Türkiye'nin Sosyo-Politik ve Kültürel Hayat~nda Bas~n, ~stabul 1977, s. 24, 29; Halil Necatio~lu, Matbaac~~ ~brahim-i Müteferrika ve Risâk-i ~sla~niye, Ankara 1982, s. 21; Adil ~en, ~brahim Müteferrika ve Usulü'l-hikem fi Nizâmil-ümem, Ankara 1995, s. 36 ; ~brahim Müteferrika, Milletlerin Düzeninde ~lmi Usüller, Sadele~tiren; Ömer Okutan, ~stanbul 1990, s. 10; Sahap Demirel, "~brahim Mineferrika'mn Filyüzât-~~ M~knatisiye (M~knat~s~n Yararlar~) Adl~~ Kitab~", Dil ve Tarih Co~rafya Fakültesi Atatürk'ün 100. Do~um Y~l~na Arma~an Dergisi, Ankara 1982, s. 277; Tarih m~sras~n~~ 1157 hesaplayanlar da olmu~tur (Bk."Zey1", TOEM, 1/3, s. 187; Bursal~~ Mehmed Tahir, Osmanh Müellifle~i , III, ~stanbul 1342, s. 21).
60 Matbaan~n i~letmesi ~brahim Müteferrika'n~n ölümünden sonra Rumeli kad~lar~ndan ~brahim Efendi ile Anadolu kad~lar~ ndan Ahmed Efendi'ye mü~tereken Evâhir-i Muharrem 1160 (2-11 ~ubat 1747) tarihinde verilmi~tir (Bk. A. Refik, Hicri Onikinci As~rda ~stanbul Hayat~, s. 168).
61 Bu tarih matbaamn yukanda zikretti~imiz devir tarihi ile hemen hemen ayn~d~r. 62 BOA, KK, nr. 3476, s. 9. Bk. Ek II, VI.
~ LK TÜRK MATBAASININ KURUCUSU HAKIUNDA 617 Müteferrika'n~n ölümünden sonra matbaan~n i~letme izni Rumeli kad~-lar~ndan ~brahim Efendi ile Anadolu kad~kad~-lar~ndan Ahmed Efendi'ye mü~te-reken verilmi~tir". Hammer, Müteferrika'n~n ~brahim ad~nda bir o~lunun oldu~unu ve babas~n~n ölümünden sonra matbaan~n amiri oldu~unu belir-tir65. Hammer, muhtemelen onun yan~nda çal~~an ve ölümünden sonra mat-baay~~ devr alan ve onun yeti~tirmesi olan Kad~~ ~brahim Efendi'yi o~lu olarak yorumlam~~t~r. Ancak Müteferrika'n~n ~brahim ad~nda bir o~lunun" oldu-~una ba~ka bir kaynakta tesadüf edemedik. Matbaan~ n i~letmesinin Kad~~ ~b-rahim'e verilmesi ile ilgili hükümde onun Müteferrika'n~n o~lu oldu~undan bahsedilmemektedir. ~brahim Müteferrikan~n ölümünden sonra müteferri-kal~~~~ ve ulüfesi ba~kalar~na verilmi~~ olup, bu i~lem yap~l~rken çocuklanyla ilgili herhangi bir hususdan söz edilmemi~tir'''.
" A. Refik, Ayn~~ eser, s. 168.
65 Bk. Geschichte des Osmanischen Reiches, IV, 407, 423.
66 Carleson ise ~brahim Müteferrika'n~ n be~~ o~lunun bulundu~unu ve Patrona ayaklanmas~ ndan sonra kaçan Alman yard~mc~lar~n~n yerini o~ullar~n~n doldurdu~unu belirtir (Edvard Carleson, ~brahim Müteferrika Bas~mevi ve Bast~~~~ ~lk Eserler, yay. haz. Mustafa Akbulut, Ankara 1979, s. 14-15). Carleson, 1734 y~l~ nda Istanbul'u ziyaret etmi~~ ve burada ~ brahim Müteferrika ile görü~ mü~ tür. Ancak bu malumât ba~ ka hiçbir yerde zikredilmemektedir. Müteferrika'n~ n yan~nda çal~~an yard~ mc~lar~ n~~ yanl~~l~kla o~lu olarak yorumlam~~~ olabilir.
EK I
~btidâ mevâcib-i ~brahim Abdullah ki an-sipâhiyân âmed K [Bölük] 41. Yevm: 29 akçe ki be-cemâ'at-i müteferrikagân-~~ dergâh-~~ âli ilhâk ~üden fer-mûde. Ez-ân sebeb ki vâki` ~üden be-sefer-i hümâyûn külli hidmete~~ sebkat kerde ve mahall-i merhamet bûde, arz-~~ hâl dâde ve inâyet rica kerde. Bâ-ulüfe-i hod tamâmen nakl ~üden fermüde. B.-ruûs-~~ hümâyûr~~ ve bâ-derke-nâr-~~ muUbele-i süvâri. Fi 25 R 1128.
B.-ulüfe-i -hod. Fi yevm: 29.
Mukaddemâ mutasarr~f oldu~u yevnfi yirmi dokuz akçe ile nakl olmu~-dur [Küçük Rüznâmçe Ka1eminin i~areti].
Üst taraf: Lezez sene 127.
Masar ve Recec sene 128. Re~en sene 128.
Lezez sene 128 beher fi... der-sefer.
Yan taraf: Kayd ~üd. Ez-ân sebeb ki der-nezd-i macarhâ ta:yin ~üd.
Esme-e~~ ~üden fermûde bâ-telhis-i vezir-i mükerrem Elhâc Mehmed Pa~a defterdâr-~~ evvel ber-mûceb-i fermân-~~ âli. Fi 8 Za sene 1128.
(BOA, RE, nr. 3451, s. 17).
EK II
An-cemâ'at-i müteferrikagân-~~ dergâh-~~ âli ~brahim Abdullah
an-sipâhiyân âmed 120
Müteveffâ fi 25 M sene 160.
Üstte: Dâde ber-vech-i ibtidâ be-Hac~~ Ahmed veled-i
Hac~~ Hasan emekdâr. Yevm: 60 akçe. An-CM ber-vech-i ibtidâ tevcih ~üden bâ-ruûs-~~ l~ümâyûn. Fi 25 M sene 1160.
~ LK TÜRK MATBASININ KURUCUSU 11AKKINDA 619
Minhâ dâde ber-vech-i ibtidâ be-Mehmed veled-i Mehmed emekdâr. Yevm: 60 akçe. An-CM ber-vech-i ibtidâ tevcih ~üden fermüde bâ-ruf~s-~~ hümâyfm. Fi 25 M sene 1160.
Fi yevm: 60. (BOA, KK, nr. 3476, s. 9).
EK III
Kitâbet-i Arabac~yân-~~ Top
Ca~~? Süleymân Efendi üzerinde kalm~~d~ r. Gurre-i Z sene 131.
Hâlâ piyâde mukâbelesi kisedâr~~ Mustafa Efendi'ye verilmi~dir. 4 B sene 132.
Mi'mâr-~~ sâb~k ~brâhim Efendi'ye verilmi~dir. 15 L sene 141.
Kitâbet-i mezbür Süleymân Efendi'ye tevcih olunup ruf~s verilmi~dir. 14 L sene 142.
Hâlâ mutasarr~f~~ Süleymân Efendi'ye ibkâ olunmu~dur. 15 L sene 143. Divân-~~ hümâyün kâtibleri emekdâ~lar~ ndan kitâbet-i mezbür Rumi? Osrnân Efendi'ye verilmi~dir. 6 C sene 144.
Mektübi-isadr-~~ 5.11 hulefâs~ ndan ~smail Efendi'ye verilmi~dir. 7 S sene 145.
G~r~ k Mustafa Efendizâde Abdullah Efendi'ye verilmi~dir. 28 L sene 145. Sâb~kâ sergi nâz~r~~ Süleymân Efendi'ye verilmi~dir. 15 L sene 146. Sâblkâ târihci Kefere? Ahmed Efendi'ye verilmi~dir. 20 L sene 147. Sâblkâ. ~stanbul mukâta'ac~s~~ ~brâhim Beyzâde Mehmed Efendi'ye (verilmi~dir). 12 L sene 148.
Basmac~~ ~brahim Efendi'ye verilmi~dir. 12 L sene 150.
Mutasarnfi ~brâhim Efendi 'ye ibka olunmu~dur. 5 L sene 151.
Mutasarnfi ~brahim Efendi 'ye ke~n.akâ~' iblca ve mukarrer lul~nm~~d~r.
17 L sene 152.
Hâlâ mutasarnfi Bas~naa ~brâhim Efendi 'ye kemâlcan ibka olunmu~dur. 12 L sene 153.
M~lmâ-ileyhe ibU ~üd. 12 L sene 154. Mezküra ibk5. ~üd. 19 L sene 155.
Ka~~d-~~ enderûn emânetinden ma`zül Bozzâde Feyzullah Efendi'ye ve-rilmi~dir. 7 N sene 156.
~stanbul mukata'as~ ndan ma`zül Haf~ z Süleyman Efendi'ye tevcih olun-mu~dur. 8 L sene 157.
Sab~ka yeniçeri kalemi ba~~ halifesi ~brahim Efendi'ye müceddeden tev-cih olunmu~dur. 12 L sene 158.
Sab~k~~ Haf~z Süleyman Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 9 L sene 159. Mutasarr~f~~ m~lma-ileyhe ibka (olunmu~dur). 8 L sene 160. Tekrar ibka olunmu~dur. 10 L sene 161.
Tekrar minna-ileyh Haf~z Süleyman Efendi'ye ibka olunmu~dur. 8 L sene 162.
Sab~ka küçük kala tezkirecisi Çelebizade Ali Efendi'ye tevcih ve ilbas-~~ hil'at olunmu~dur. 6 L sene 163.
Sab~k~~ Haf~z Süleyman Efendi'ye tevcih (olunmu~dur). 7 L sene 164. Sab~ka Orduda reis vekili Musaffâ Mehmed Efendi'ye müceddeden tev-cih olunmu~dur. 9 L sene 165.
Süleyman Efendizade Elhac Mustafa Efendi'ye müceddeden tevcih (olunmu~dur). 10 L sene 166.
Sab~ka Avlonya mukata'ac~s~~ Nur Efendizâde Feyzullah Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 7 L sene 167.
Hala ka~~d-~~ enderûn emini, s.b~k~~ Haf~z Süleyman Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 7 L sene 168.
Sab~ka Kefe mukata'ac~s~~ ~brahim Efendizade Mehmed Emin Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 8 L sene 169
Ulüfeciyan-~~ yemin kitabetinden Musazade hafidi Mehmed
Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 5 L sene 170.
~stanbul mukata'as~~ payesi olan ~brahim Efendi'ye tevcih (olunmu~dur). 3 L sene 171.
Sab~ ka ulüfeciyan-~~ yemin katibi Seyyid Mehmed Efendi'ye tevcih (olunmu~dur). 4 L sene 172.
~ LK TÜRK MATBAASININ KURUCUSU HAKKINDA 621 Sâb~ lc" Haremeyn mukkaac~s~~ olan... Hüseyin Efendi'ye tevcih (olunmu~dur). 4 L sene 173.
Sâblk~~ ~brâhim Efendi'ye tevcih (olunmu~dur). 10 L sene 174.
(BOA, ARSK, nr. 1571, s. 25; KR, nr. 261/6, s. 11).
EK TV
Divân-~~ Hümâyi~n
S'ab~U mutasarr~f~~ olan Çelebizâde Ali Efendi'ye tevcih olunmu~dur. Müceddeden. 12 L sene 153.
Büyük elcilik ile Rusya'ya me'mûr Emni Mehmed Pa~a birâderi ~brâhim Bey'e tevcih olunmu~dur. 12 L sene 154.
Seyyid Mehmed H~fz~~ Efendi'ye verilmi~dir. 19 L sene 155.
~stanbul mukkaas~ ndan mazül mektilbi huleras~ ndan Abdullah Efendi-'ye tevcih olunmu~dur. 7 N sene 156.
Sâbl~kâ top arabacilar kâtibi Basma.= ~brâhim Efendi'ye tevcih olunmu~-dur. 8 L sene 157.
Kâ~~d-~~ birf~n emânetinden maz~ll Çelebizâde Ali Efendi'ye verilmi~dir. 12 L sene 158.
Avlonya mukkaas~ndan mazül ayâr Ali Efendi'ye verilmi~dir. 9 L sene 159
Sâb~lu Çelebizâde Ali Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 8 L sene 160. Sâb~U haslar mukkaac~s~~ Üsküdâri Salih Efendi'ye verilmi~dir. 10 L sene 161.
Çavu~zkle Mehmed Said Efendi'ye müceddeden tevcih olunmu~dur. 8 L sene 162.
Sâblk ba~~ mukkaac~~ Resmi Elhâc Ahmed Efendi'ye tevcih (olunmu~dur). 6 L sene 163.
SâblIc ba~~ mukkaac~~ Elçi Pa~azâde Mustafa Beyefendi'ye tevcih (olunmu~dur). 7 L sene164.
Sâblkâ ~stanbul mulcâta'acisi Atinalizâde Es-seyyid Ahmed Efendi'ye tev-cih (olunmu~dur). 9 L sene165.
Sâblic:â sergi nâzin ivaz Pa~a divân efendisi Ahmed Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 10 L sene 166.
Sâbllu Atinalizâde Seyyid Ahmed Efendi'ye tevcih olunmu~dur. 7 L sene 167.
—
Erhan Afyoncu
% Cl•••1\,..4...k.t1\ t a 4 k ;`..-1\%_• ,
c~i.(/-f,'
Ek V- ~ brahim Müteferrika'n~ n 25 Rebnilahir 1128 (18 Nisan 1716) tarihli müteferrikal~~a giri~~ kayd~~ (BOA. K.K, nr. 3451, s. 7)
Ek VI - ~brahim Milteferrika'run ölümünden dolay~~ mineferrikal~kta tasarruf etti~i ulfifesinin ba~kalar~na verildi~ini gösteren kay~t (BOA. KK, nr. 3476, s. 9)
Erhan illoncl ~~ -t--- - ,>.••-• t. ?.,,,,
—
,,,
A ---, • '1/4 -.', ‘ '_. . - o' , , ç -". ç, L- -4 .c; k- i-,.. --.'". `.-.: ., ..k.. 1€i F,- ; - --
. ,.______,:,t3
D 4~~~,•;.
> r
~~ ~~
,•,,,,<,
£._
.5- -
--,- ,
'.,
>.-,-_,,
~-, • t.
.-. . ,.
, ....,-_,_.
';.,,
y.
:-.,-, -
,.
...
_...c.;--,.
P''
ç_,..
F , ..-- .‘r-,,,--, •
r "-- V- r~—• litl- ~C--- --,_,_ _ ___~) __ .. _../0" • ‘"Cj.j ,.>_ j ., ( ---T.----i-J:J ( 5., --‘..2)..,0) ,P. — r - ., - - .. 3 j : --' -4 ' *\.. - - ( . = -.)•J 4\ . . ' b ---?t' .< • -3 ' . 2 ".3:•:)i • _:› ‘-' . ->N «' -4 --a.5-'3‘---g) . XS " . -•;, s::, -• • '\,<1 -•:-- :"2,.-- 111.- • t. , ,--- ,.-,....• ...4k..." * • 3 -: :-) .;\ ‘, .Tc_~n . __P .-- .> . \ ' N'. . -- 'It.,. V..›--- ->?- ; . j :..:Vl .3-j -:::,, .• <Iç- ' -. :\ “: .- T '-'4 s 'l• ' y -. s ~~ \ » ... , ,r 1, 4 ,...-- :.,_.\ ,'. i ~~ j -) '-. ', '‘2‘ ? ' 4 I 7'1Ek VII - ~brahim Müteferrika'n~n top arabac~lar~~ k5tipli~i yapt~~~~ tarihleri gösteren ruus kay~dlar~~ (BOA, A.RSK, t~r. 1571, s. 25; KK, nr. 261/6, s. 11)
G-
_.:
• t.et,
Ç--- r r--
<J) ( (i->Jbf. rEk VIII - ~ brahim Müteferrika'n~ n divân-~~ hümâyün tarihçili~i yapt~~~~ tarihleri gösteren ruus kayd~~ (BOA, A.RSK, nr. 1570, s. 23)
