T.C.
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı
Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
SİVEREK HALKEVİ (1936-1951)
Sadık SİLİ
14903002
Danışman
Dr. Öğr. Üyesi Kadir ACAR
T.C.
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı
Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
SİVEREK HALKEVİ (1936-1951)
Sadık SİLİ
14903002
Danışman
Dr. Öğr. Üyesi Kadir ACAR
TAAHHÜTNAME
SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Dicle Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre hazırlamış olduğum “Siverek Halkevi (1936-1951)” adlı tezin tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi ve tez yazım kılavuzuna uygun olarak hazırladığımı taahhüt eder, tezimin kağıt ve elektronik kopyalarının Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde saklanmasına izin verdiğimi onaylarım. Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin yapılmasını arz ederim.
28/05/2019 Sadık SİLİ
T.C
DİCLE UNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ DİYARBAKIR
Sadık SİLİ tarafından yapılan “Siverek Halkevi (1936-1951)” konulu bu çalışma, jürimiz tarafından Tarih Anabilim Dalı’nda YÜKSEK LİSANS tezi olarak kabul edilmiştir
Jüri Üyesinin
Ünvanı Adı Soyadı Başkan: Prof. Dr. Necdet HAYTA Üye : Dr. Öğr. Üyesi Kadir ACAR Üye: Dr. Öğr. Üyesi Abdülazim ŞİMŞEK
Tez Savunma Sınavı Tarihi: 28/05/2019
Yukarıdaki bilgilerin doğruluğunu onaylarım. .../.../2019
Prof. Dr. Nazım HASIRCI ENSTİTÜ MÜDÜRÜ
I
ÖN SÖZ
Atatürk 1922'de bir milletin kurtuluşunun ancak eğitim işerinde muhakkak muzaffer olmasıyla mümkün olacağını ifade ediyordu. Milli, çağdaş, ve laik bir toplum meydana getirmek ve muasır medeniyet seviyesinin üzerinde bir kültüre sahip olmak hedefleniyordu. Bunun için de halkın eğitilmesi gerekiyordu. Kültürel uyanışı temsil eden Halkevleri işte bu amacı gerçekleştirmek için kurulmuştu.
Hızla memleket sathında şubeleri açılan halkevlerinden biri de Siverek Halkevi idi. Bugüne kadar halkevlerinin il merkezlerindeki şubelerine ait birçok çalışma yapılmıştır. İlçe halkevleri konusunda yapılan çalışmalar da mevcuttur. Ancak Siverek Halkevi hakkında müstakil bir çalışma olmadığından bu konunun çalışmasına karar verilmiştir. Bu çalışmayla Siverek Halkevi'nin kuruluş süreci, teşkilat yapısı, faaliyetleri ve halkın gelişmesine katkısı incelenmeye çalışılmıştır. Siverek Halkevi'nin kuruluş amacına uygun olarak faaliyet gösterdiği, halkın seviyesini yükseltilmesine önemli katkılar sağladığı görülmüştür.
Tez çalışması için önce Urfa şehir merkezinde sonra da Siverek'te yaptığım araştırmalardan sonra Milli Kütüphane ve arkasından T.C. Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi'nden gerekli kaynaklar elde edilmiştir. Daha sonra da belgelere dayalı olarak tez çalışması gerçekleştirilmiştir.
Bu çalışmamı hazırlarken bana destek olan eşim Songül ALDEMİR SİLİ ve Hocam Sayın Dr. Öğr. Üyesi Kadir ACAR'a teşekkürlerimi sunarım.
Sadık SİLİ
II
ÖZET
Halkevleri halkın kültür seviyesini yükseltmek üzere kurulmuşlardı. 1936'da kurulan Siverek Halkevi de bu amaç doğrultusunda hizmet etmiştir. Tez çalışmasında Cumhuriyet öncesi ve Cumhuriyet dönemi eğitim alanındaki gelişmelere değinildikten sonra halkevlerinin kuruluşu, idaresi, teşkilat yapısı hakkında bilgi verilmiştir. Ardından Siverek Halkevi'nin kuruluşu, yöneticileri, kolları, faaliyetleri, teftişi ve son dönemde yaşanan bütçe sıkıntılarına yer verilmiştir. Siverek Halkevi'nde köy ziyaretleri, konferanslar, tiyatro çalışmaları, müzik, spor, fotoğrafçılık, hasta ve muhtaçlara yardım yapılması gibi faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Ayrıca okuma-yazma kursları, biçki dikiş kursları gibi halka dönük eğitim programları uygulanmıştır. Halkın dünyadan haberdar olması için satın alınan radyo aktif olarak kullanılmıştır. Zaman zaman teftiş de geçiren halkevleri son dönemlerinde bütçe sıkıntıları yaşamıştır. 1951 yılında bütün halkevleri kapatılmıştır. Siverek Halkevi faaliyetleriyle halkın seviyesinin yükseltilmesine önemli katkılar sağlamıştır.
Anahtar Kelimeler
III
ABSTRACT
The People's Houses were founded to raise the cultural level of the people. Siverek People’s House, founded in 1936, served in accordance with this purpose, too. In this study, after talking about the developments in education in the period before the Republic and in the Republican period, some information is given about the establishment, management, organizational structure of the People’s House. Then, the establishment of Siverek People’s House, its directors, its branches and activities, supervision and recent budget shortage are included.
In Siverek People’s House, activities like village visits, conferences, theater works, music, sport, photography, helping patients and people in need were fulfilled. Additionally, education programs for the public like literacy courses, tailoring courses were applied. The radio which was bought to make the public be aware of the world was actively used. The People’s House which also underwent an inspection from time to time had budget problems in its last years. All the People’s Houses were closed in 1951. Siverek People’s House with its activities made significant contributions to raise the level of the public.
Keywords
IV
İÇİNDEKİLER
Sayfa No. ÖN SÖZ ... I ÖZET ... II ABSTRACT ... III İÇİNDEKİLER ... IV TABLO LİSTESİ ... VII ŞEKİL LİSTESİ ... VIII KISALTMALAR ... XIGİRİŞ ... 1
BİRİNCİ BÖLÜM HALKEVLERİ 1.1. CUMHURİYET ÖNCESİ GELİŞMELER VE TÜRK OCAĞI ... 3
1.2. CUMHURİYET DÖNEMİ VE TÜRK OCAĞI'NIN HALKEVLERİNE DÖNÜŞMESİ ... 5
1.2.1. Cumhuriyetin İlk Yıllarındaki Gelişmeler ... 5
1.2.2. Türk Ocakları'nın Halkevlerine Dönüşmesi ... 7
1.3. HALKEVLERİ'NİN AÇILMASI ... 7
1.4. HALKEVLERİ'NİN TEŞKİLAT YAPISI VE İDARE HEYETİ .... 11
1.4.1. Halkevleri'nin Teşkilindeki Genel Esaslar ... 11
1.4.2. Halkevleri'nin İdare Heyeti ... 12
1.5. HALKEVLERİ'NİN ŞUBELERİ ... 15
1.5.1. Dil, Edebiyat ve Tarih Şubesi ... 16
1.5.2. Güzel Sanatlar Şubesi ... 17
1.5.3. Temsil Şubesi ... 18
1.5.4. Spor Şubesi ... 20
1.5.5. İçtimai Yardım Şubesi ... 21
V
1.5.7. Kütüphane ve Neşriyat Şubesi ... 24
1.5.8. Köycüler Şubesi ... 25
1.5.9. Müze ve Sergi Şubesi ... 26
1.6. HALKEVLERİNE BAĞLI HALKODALARI ... 27
1.7. HALKEVLERİ BİNALARI ... 29
1.8. HALKEVLERİ VE HALKODALARI TEFTİŞLERİ ... 30
1.9. HALKEVLERİ'NİN KAPATILMASI ... 33
İKİNCİ BÖLÜM SİVEREK HALKEVİ 2.1. SİVEREK'İN TARİHÇESİ ... 35
2.2. URFA HALKEVİ'NİN SİVEREK'TEKİ FAALİYETLERİ ... 37
2.3. SİVEREK HALKEVİ'NİN KURULUŞU ... 40
2.4. SİVEREK HALKEVİ'NİN BAŞKANLARI ... 43
2.5. SİVEREK HALKEVİ ŞUBELERİ ... 48
2.5.1. Dil, Tarih, Edebiyat Kolu ... 50
2.5.2. Ar Kolu ... 54
2.5.3. Gösterit Kolu ... 58
2.5.4. Köycülük Kolu ... 64
2.5.5. Sosyal Yardım Kolu ... 68
2.5.6. Kitapsaray ve Yayın Şubesi ... 76
2.5.7. Spor Şubesi ... 82
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SİVEREK HALKEVİ'NDEKİ DİĞER ÇALIŞMALAR 3.1. SİVEREK HALKEVİ'NDE AÇILAN KURSLAR ... 90
3.1.1. Siverek Halkevi Bünyesinde Açılan Okuma Yazma Kursları ... 90
3.1.2. Köy Kadınları Gezici Kursu ... 96
3.2. SİVEREK HALKEVİ NEŞRİYATI ... 96
3.3. SİVEREK HALKEVİ TEFTİŞ RAPORLARI ... 100
3.4. SİVEREK HALKEVİ'NİN RADYO İHTİYACI ... 103
3.5. SİVEREK HALKEVİ'NİN GİDERLERİ ... 105
3.5.1. Elektrik Masrafları ... 105
VI
3.5.3. Bütçe Yazışmaları ... 106
SONUÇ ... 112
KAYNAKÇA ... 115
VII
TABLO LİSTESİ
Sayfa No.
Tablo 1: 1923-1924 Eğitim -Öğretim Yılında Okul ve Öğrenci Sayısı ... 5
Tablo 2:Yıllara Göre Açılan Halkevi ve Halkodaları ... 10
Tablo 3: Halkevi Şubeleri ... 16
Tablo 4: Siverek Nüfus Hareketi ... 37
Tablo 5: Siverek Halkevi Başkanları ... 47
Tablo 6: Siverek Halkevince Dünya Ahvali Hakkında Verilen Konferans Listesi ... 52
Tablo 7: 1936-1937'de C.H.P. Tarafından Siverek Halkevine Gönderilen Piyesler ... 63
Tablo 8: 1937-1938 Yılları Arasında C.H.P Genel Sekreterliği'nden Siverek Halkevine Gönderilen Kitapların ve Broşürlerin Listesi ... 78
Tablo 9: Siverek Halkevi'nde Açılacak Olan Spor Kolu İçin Gerekli Eşya Listesi ... 84
Tablo 10: Siverek Halkevi Spor Şubesine Gönderilmesi İstenen Malzeme Listesi ... 86
Tablo 11: 19 Şubat 1946'da Siverek Halkevi İdaresinde Cezaevinde Açılan Okuma Yazma Kursu ... 92
Tablo 12: 19 Şubat 1946'da Siverek Halkevi Salonunda Açılan Okuma Yazma Kursu ... 92
VIII
ŞEKİL LİSTESİ
Sayfa No.
Şekil 1: Siverek'te Urfa Halkevi Mensuplarını Karşılayan Halk ... 37
Şekil 2: Siverek'te Urfa Halkevi Mensuplarını Karşılayanlar ... 38
Şekil 3: Kırk Kişilik Urfa Halkevi Heyeti'nin Siverek Ziyareti ... 38
Şekil 4: Urfa Halkevi Heyeti Siverek'te Sofrada Çektirdiği Fotoğraf ... 39
Şekil 5: Siverek Halkevi Açılış Töreni... 41
Şekil 6: 23 Şubat 1936'da Siverek Halkevi Açılış Törenine Katılan Bir Grup ... 42
Şekil 7: Siverek Halkevi Binası ... 43
Şekil 8: Siverek Halkevi Başkanlarından Mustafa Baruksal Cumhuriyet Bayramında Söylev Verirken ... 44
Şekil 9: Siverek Halkevi Başkanı Kemal Tolun ... 45
Şekil 10: Siverek Halkevi Başkanı Yusuf Ünsal ... 46
Şekil 11: Bekir Kiraz ... 47
Şekil 12: Siverek Halkevi Yönetim Kurulu Üyeleri ... 48
Şekil 13: Siverek Halkevindeki Kurslara Katılan Gençler ... 53
Şekil 14: 26 Eylül 1938 Dil Bayramına Katılan Gençlerden Bir Grup ... 54
Şekil 15: Siverek Halkevi Bandosu ... 55
Şekil 16: 11 Nisan 1938'de Urfa Kurtuluş Bayramına Katılan Siverek Halkevi Bandosu'nun Urfa'da Çektirdiği Fotoğraf ... 55
Şekil 17: Siverek Halkevi Ar Kolu ... 56
Şekil 18: 26 Temmuz 1937'de Siverek Halkevi Gösterit Kolunun Temsil Ettiği "Hırsız" Adlı Komedi Oyunu ... 60
Şekil 19: 4 Ağustos 1938'de Siverek Halkevi'nde Temsil Edilen "İsimsiz Facia" Adlı Piyesten Bir Fotoğraf ... 60
IX
Şekil 20: 21 Eylül 1938'de Temsil Edilen " İstiklal" Adlı Piyesten Bir Fotoğraf ... 61 Şekil 21: 30 Mart 1938'de Siverek Halkevi Gösterit Kolunu Tarafından Temsil Edilen " Yurdum İçin" Adlı Piyesten Bir Fotoğraf ... 61 Şekil 22: Siverek Halkevi Gösterit Kolu'nun 12 Aralık 1938 Günü Temsil Ettiği " Gömdüğüm O Cihan" İsimli Piyesinden Bir Sahne ... 62 Şekil 23: Siverek Halkevi Gösterit Kolu'nun 4 Şubat 1939'da Temsil Ettiği "Deliler Hekimi" İsimli Komedi Oyunundan Bir Fotoğraf ... 62 Şekil 24: Siverek Halkevi Köycülük Kolunun 15 Temmuz 1938 Tarihinde Karacadağ Nahiyesi Köy Gezisine Çıkarken Halkevi Önünde Çekilen Fotoğrafı .... 65 Şekil 25: Karacadağ Nahiyesi Büyük Şeyhli Köyünde Siverek Halkevi Üyeleri Köylülerle Çadır Altındayken Çekilmiş Bir Fotoğraf ... 66 Şekil 26: Siverek Halkevi Köycülük Kolunun 23 Temmuz 1938'de Çaylarbaşı Nahiyesine Yaptığı Bir Gezide Köylüler Tarafından Karşılandıktan Sonra Çekilmiş Bir Fotoğrafı ... 66 Şekil 27: Siverek Halkevi Köycülük Kolunun Çaylarbaşı Nahiye Merkezinden Uğurlanırken Çekilen Fotoğrafı ... 67 Şekil 28: Siverek Halkevi Köycülük Kolu Üyeleri Avcılık Faaliyetinden Bir Fotoğraf ... 67 Şekil 29: Siverek Halkevi Sosyal Yardım Kolu ... 69 Şekil 30: Köylü ile Baş Başa Hastalar Muayene Edilirken Halkevi Hastaları ... 69
Şekil 31: Siverek Halkevi Başkanı Dr. Kemal Tolun Köyde Bir Hastayı Muayene Ederken Çekilmiş Bir Fotoğraf ... 70 Şekil 32: Siverek Halkevi Başkanı Dr. Kemal Tolun Köyde Bir Hastayı Muayene Ederken Çekilmiş Bir Fotoğraf ... 70 Şekil 33: Diş Doktoru Hasan Tekin Hastaların Dişlerini Muayene Ederken Çekilmiş Bir Fotoğraf ... 71 Şekil 34: 10-03-1943 Tarihli Fotoğrafta Siverek Halkevi'nin 1089 Fakir Kişiye Ekmek Yardımı Gösterilmiştir ... 72 Şekil 35: 12-03-1943 Tarihli Fotoğrafta Siverek Halkevi'nin 1089 Fakir Kişiye Ekmek Yardımı Gösterilmiştir ... 72
X
Şekil 36: Siverek Halkevinde 23 Nisan 1943 Gününde Giyindirilip Sünnet Edilen Çocukların Yemekte Fotoğrafı ... 73 Şekil 37: 21 Şubat 1943 günü Siverek Halkevi Talebelerinden Giydirilen İlk Okul Talebeleri... 73 Şekil 38: Siverek Halkevi Tarafından Kitap, Defter ve Kalem Yardımı Yapılan Fakir Mektep Talebelerinden Bir Fotoğraf ( 28-02-1943 ) ... 74 Şekil 39: Siverek Halkevinde Sünnet Edilen Fakir Çocuklar ile Çekilmiş Bir Fotoğraf ... 75 Şekil 40: Siverek Halkevi Sosyal Yardım Faaliyeti ... 75 Şekil 41: 15-03-1943 Tarihli Fotoğrafta Siverek Halkevi'nde 2 Ay Müddetle 70 Yoksul Aileye Her Gün Sıcak Öğle Yemeği Verildiği Görülmektedir ... 76 Şekil 42: Siverek Halkevi Okuma Odası Açılma Hazırlıkları Yapılırken Çekilmiş Bir Fotoğraf ... 77 Şekil 43: 20-06-1943 Siverek Halkevi Spor Çalışmalarından Boks Egzersizi Yapılırken ... 87 Şekil 44: 02-04-1943 Siverek Halkevi Sporcuları Güreş Yaparken ... 88 Şekil 45: Siverek Halkevi Voleybol Faaliyetine Ait 1944 Tarihli Bir Fotoğraf ... 88
Şekil 46: Siverek Halkevi ve Gençlik Kulübü Gençleri 19 Mayıs 1943 ... 89 Şekil 47: 19 Mayıs 1943 Günü Siverek Halkevi Sporcularından Birincilik Kazanan Bir Sporcuya Mükafat Verilirken... 89
XI
KISALTMALAR
BCA Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
C. Cilt
C.H.F Cumhuriyet Halk Fırkası C.H.P Cumhuriyet Halk Partisi
Dr. Doktor
İTÜ İstanbul Teknik Üniversitesi
p. page
S. Sayı
s. Sayfa
ŞURKAV Şanlıurfa İli Kültür, Eğitim, Sanat ve Araştırma Vakfı
1
GİRİŞ
Halkevleri, halkı Türkiye Cumhuriyeti'nin hedeflediği çağdaş medeniyet seviyesine ulaştırmak amacıyla 19 Şubat 1932'de kurulmaya başlamıştır. Cumhuriyet Halk Fırkası'nın parti programındaki ilkeleri doğrultusunda 1932-1951 yılları arasında faaliyet göstermiştir. Atatürk ve dönemin önde gelen devlet adamları Halkevlerinin çalışmalarını destekleyerek, faaliyetlerine geniş halk kitlelerinin katılımını sağlamışlardır.
Halkevleri, Anadolu insanın eğitim, kültür, sanat, spor gibi birçok alanda gelişime katkı sağlamış önemli bir kuruluştur. Anadolu'nun her köşesinde gazete ve dergiciliğin tanınmasında, tiyatro, halk oyunları, halk müziği, folklorik birçok değerin ortaya çıkarılması ve batılı anlamda sanatsal etkinliklerin uygulanmasında halkevleri önemli rol oynamıştır. Halkevlerinde birçok şair, yazar, araştırmacı ve sanatçı yetişmiştir. Diğer taraftan okuma yazma kursları, sosyal yardım ve köycülük çalışmalarıyla hem halkın eğitim seviyesi yükseltilmeye çalışılmış hem de sağlık sorunlarına çözüm bulunmaya çalışılmıştır.
Bu bağlamda Siverek Halkevi de 1936-1951 yılları arasında bölgesinde önemli faaliyetlerde bulunmuş ve tüm imkansızlıklara rağmen görevini yerine getirmeye çalışan halkevlerinden biri olmuştur. Araştırmalara bakıldığında Siverek Halkevi'nin kapsamlı bir şekilde ele alınmadığı görülmektedir. Urfa Halkevi'ni konu alan bir yüksek lisans tezinde ve Siverek ilçesinin tarihi, sosyokültürel yapısını konu alan başka bir tezde Siverek Halkevi'ne kısaca değinildiği görülmektedir. Bunun dışında Urfa'daki ilçe halkevi teşkilatlarını konu alan bir makale yayınlanmış, burada Siverek Halkevi'nden özetle bahsedilmiştir. Fakat genel anlamda Siverek Halkevi hakkında kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır.
2
Bu sebeple bu tez çalışmasında Siverek Halkevi ele alınmıştır. Urfa'da, Siverek'te, C.H.P. Genel Merkezi Kütüphanesi'nde, Milli Kütüphane, internette ve diğer farklı kütüphanelerde kaynak taraması yapılmıştır. Siverek'te, Siverek Belediyesi tarafından yayınlanan "Bir Zamanlar Siverek" isimli bir kitap, Milli Kütüphane'de ise çeşitli yıllara ait halkevleri idare ve teşkilat talimatnameleri, çalışma talimatnameleri, teftiş talimatnameleri ile Siverek Halkevi tarafından yayınlanan iki yayına ulaşılmıştır. Bunlardan biri, 1938-1939 Siverek Halkevi faaliyetlerini anlatan bir yayındır. Diğer ise Siverek Halkevi başkanlarından Mustafa Kemal Baruksal tarafından yazılan "Duygularımdan Parçalar" isimli bir şiir kitabıdır. C.H.P. Genel Merkezi Kütüphanesi'nde halkevleri talimatnameleri dışında Siverek Halkevi ile alakalı bir bilgi bulunamamıştır. Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi'nde ise Siverek Halkevi ile alakalı çok sayıda belge ve fotoğrafa ulaşılmıştır. Siverek Halkevi'nin başkanları, faaliyetleri, kol ve şubeleri, açtığı kurslar, geçirdiği teftişler, sıkıntılar ve benzeri konulara ilişkin Siverek Halkevi'nin C.H.P Genel Sekreterliği ve C.H.P. Urfa İl İdaresi ile yaptığı çok sayıda yazışma olduğu görülmüştür. Tezin ana malzemesini bu kaynaklar oluşturmuştur.
Tez üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde cumhuriyet öncesinde ve cumhuriyet döneminde eğitimde meydana gelen gelişmeler, Türk Ocakları, halkevlerine duyulan ihtiyaç, halkevlerinin açılması, idaresi, teşkilat yapısı, şubeleri ve halkevlerinin kapanmasına giden süreç ele alınmıştır. İkinci bölümde ise Siverek Halkevi'nin kuruluşu, başkanları, şubeleri ve faaliyetlerinden bahsedilmektedir. Üçüncü bölümde Siverek Halkevi'nin açtığı kurslar, yayınları, geçirdiği teftişler ve giderleri gibi konular üzerinde durulmuştur.
3
BİRİNCİ BÖLÜM
HALKEVLERİ
1.1. CUMHURİYET ÖNCESİ GELİŞMELER VE TÜRK OCAĞI
Halkevleri ve halkodaları ülkenin sosyal ve kültürel kalkınmasında, cumhuriyetin değerlerinin halka ulaştırılmasına hizmet etmek üzere açılmış kurumlardır.1 Halkın sosyo-kültürel gelişimi için yapılan bu tür faaliyetlerin Osmanlı Devleti'nin son yıllarında ortaya çıktığı görülmektedir. Çünkü Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde de yetişmiş adam kıtlığından şikayet edilmekteydi. 19. yüzyılda eğitim alanında yapılan ıslahatlarla belli mesafeler alınmışsa da çağdaş medeniyet seviyesi yakalanamamıştı.
Avrupa'nın teşvikiyle milliyet kavramının Osmanlı'daki gayrimüslim tebaa üzerindeki etkisi ile başlayan isyanlar, Müslüman olan Arnavutlar ve İngiltere'nin propagandalarından etkilenen Araplarla devam etti. 2 Bunların etkisi 1908'de Avusturya'nın Bosna-Hersek'i ilhakı3, aynı gün Bulgaristan'ın bağımsızlığını ilan etmesi4, Girit meselesi, 31 Mart Olayı ve Trablusgarp savaşı gibi olaylar ve ardından Balkan Savaşları ile Rumeli'nin kaybedilmesini netice verdi. Bu kayıplar bu bölgelerdeki Türk nüfusun zorunlu olarak Anadolu'ya göç etmesine sebep oldu. Osmanlı tebaası diğer milletler, milliyetçi duyguların etkisiyle devletin bölünmesine
1 Zeki Arıkan, "Halkevlerinin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi" , Ankara Üniversitesi Türk
İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Ankara, 1999, C.6, S.23, s. 261.
2 Şeyda Özçelik, "Türk Ocakları ve Eğitim", (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana, 2010) s.7.
3 Zafer Çakmak, "Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Bosna-Hersek’i İşgali Ve
Sonrasında Osmanlı Devleti İle Yaptığı Antlaşma" Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları Dergisi, Elazığ, 2003, C.4, s.19.
4 İsmail Yıldız, "Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Bulgaristan’daki Bağımsızlık
Faaliyetleri (1878–1908)", (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniveristesi Sosyal Bilimler
4
yol açarken Türkler milli şuurdan mahrumdu. Bütün bu yaşananlar Türklerin milli şuura ulaştırılmasını zorunlu gören bir kitleyi ortaya çıkardı.5
Türkleri millet olarak bir bütün haline getirmeyi gerekli gören bu aydın kitlesi 2. Meşrutiyet'in ilanıyla çeşitli cemiyet ve dergiler etrafında toplanmaya başladı. Bunlardan biri de milli varlığı tehlikede görerek Türkleri kurtarmak gerektiğine inanan Askeri Tıbbiye'de gelişmeye başlayan Türk Ocakları idi.6 Hem Askeri Tıbbiye öğrencileri hem de Mehmet Emin Yurdakul, Yusuf Akçura, Rıza Tevfik gibi aydınlar, 20 Haziran 1911'de yaptıkları toplantıda milliyet fikrine dayalı "Türk Ocağı" adıyla yeni bir cemiyetin kurulması kararlaştırdılar. 25 Mart 1912'de nizamnamesine son şeklin verilmesiyle Türk Ocağı resmen kuruldu.7
Ocağın nizamnamesine göre cemiyetin amacı, İslam kavimlerinin mühim bir rüknü olan Türklerin terbiye, ilmi, içtimai ve iktisadi seviyelerini yükseltmektir. Bunun için de Türk Ocakları açarak dersler, konferanslar, müsamereler tertip edecek, kitap ve risaleler yayınlayacak, okullar açmaya çalışacaklardı. Bir yandan da milli serveti korumak ve çoğaltmak istiyorlardı. Bunun için de meslek ve sanat erbabıyla görüşerek iktisadi ve zirai teşvik ve irşatlarda bulunacaklardı.8
Türk Ocakları, nizamnameden de anlaşılacağı gibi ağırlıklı olarak halkın eğitim ve sosyo-ekonomik seviyesinin yükseltilmesi yönünde faaliyet göstermeyi amaçlamıştı. Türk Ocağı, faaliyet alanı ve tarzı bakımından daha sonra açılacak olan halkevlerine benzer bir vazifeyi benimsemişlerdir. Bu maksatla eğitim faaliyetlerinden, konferans, tiyatro ve sosyal yardım faaliyetlerinden yararlanan ocağın hedefleri arasında Orta Asya'daki Türklerle birleşmek de vardı. Dolayısıyla çalışmalarında özellikle milli dil ve milli tarih alanına ağırlık vermiştir.9
5 Özçelik, Türk Ocakları ve Eğitim, s.7-20. ; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem
Akademi, Ankara, 2008, s. 327.
6 Nurcan Toksoy, Halkevleri, Orion Yayınevi, Ankara, 2007, s. 20.
7 Tahir Kodal, "Mustafa Kemal ve Türk Ocakları", Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,. Erzurum, 2014, C.52, s. 297.
8 Özçelik, Türk Ocakları ve Eğitim , s.19.
9 Yavuz Özdemir, Elif Aktaş, "Halkevleri (1932'den 1951'e)", Atatürk Üniversitesi
5
1.2. CUMHURİYET DÖNEMİ VE TÜRK OCAĞI'NIN HALKEVLERİNE DÖNÜŞMESİ
1.2.1. Cumhuriyetin İlk Yıllarındaki Gelişmeler
I. Dünya Savaşı ve işgaller her alanda olduğu gibi eğitimde de gerilemeye yol açmıştı. Zaferle sonuçlanan Milli Mücadele'nin ardından, 29 Ekim 1923'te Milli Mücadele'nin lideri Gazi Mustafa Kemal'in başkanlığında TBMM'nin cumhuriyeti ilan etmesiyle rejim değişikliği yaşandı.
Savaştan yeni çıkan 10-12 milyonluk genç Türkiye Cumhuriyeti'nin sadece %10'u okuyup yazabiliyordu. Kadınlarda ise bu oran sadece %3 idi. Cumhuriyetin ilk yıllarında eğitim nitelik olarak da oldukça düşüktü. Birçok öğretmen savaşlarda hayatını kaybetmişti. Okul binaları, ders araç gereçleri de son derece yetersizdi. Mevcut okullar ve öğrenci sayısı da aşağıdaki tablo 1'deki gibiydi. Bütçe'den eğitime ayrılan pay oldukça düşüktü. Bunun üzerine cumhuriyetin ilk yirmi yılında eğitime çok önem verildi.10
Tablo 1: 1923-1924 Eğitim -Öğretim Yılında Okul ve Öğrenci Sayısı
Eğitim Kurumu Okul Sayısı Öğrenci Sayısı
İlkokul 4.894 341.941 Ortaokul 72 5.905 Lise 23 1.241 Meslek Okulu 64 6.547 Fakülte ve Yüksekokul 9 2.914 Toplam 5.062 358.548
10 Bahattin Demirtaş, " Atatürk Döneminde Eğitim Alanında Yaşanan Gelişmeler",
6
Mustafa Kemal, bir milletin kurtuluşunun ancak eğitimde muzaffer olmak suretiyle mümkün olduğuna inanıyordu.11 Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren eğitim alanında inkılaplar yapılmaya başlandı. 3 Mart 1924'te gerçekleşen Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile ülkedeki mahalle mektepleri, medreseler, idadiler, sultaniler, yabancı dille eğitim veren kolej ve azınlık okulları Maarif Vekaletine bağlandı. Böylece bütün eğitim öğretim kurumları tek çatı altında birleştirildi. Buna bağlı olarak medreseler de kapatıldı. Milli, laik ve demokratik bir eğitim sistemi yolunda önemli bir adım atıldı. Bir genelge ile Türkçe, Tarih ve Coğrafya derslerinin Türkçe okutulması istenmiş ve din propagandası yasaklanmıştı. 22 Mart 1926'da Maarif Teşkilatı Hakkında Kanun ile ilkokul parasız ve zorunlu hale gelirken bir dil heyeti, Maarif Eminlikleri, Milli Talim ve Terbiye Dairesi kuruldu.12
Maarif Eminlikleri'nin amaçları arasında eğitim alamamış vatandaşlara bilmesi gereken hayati ve çağdaş bilgilerin verilmesi, milli kültür ve ideallerin kuvvetlendirilmesi de vardı. Dolayısıyla bu amaçla halk dershaneleri açma ve halka konferanslar düzenleme yetkisine sahipti. Bu amaçla vatandaş eğitimine yönelik konferans, müsamere ve konserler düzenleyebilir, yayınlar yapabilirdi.13 Maarif Eminlikleri'nin bu tür faaliyetleri daha sonra açılacak olan halkevlerinin faaliyetleriyle benzerlik göstermektedir.
1 Kasım 1928'de kanunlaşan harf inkılabı da bu eğitimi kolaylaştırmıştır. Ardından 14 Kasım 1928'de açılan Millet Mektepleri ile yetişkin kadın ve erkeklere yeni Türk harfleri ile okuma yazma ve yurttaşlık bilgileri öğretilmiştir.14 15 Nisan 1931'de Türk Tarihi Tektik Cemiyeti ve 12 Temmuz 1932'de Türk Dili Tetkik Cemiyeti kurulması da dolaylı olarak halkın eğitimine katkı yapmıştır. 31 Mayıs 1933'te İstanbul Darülfünun kaldırılarak yeni bir üniversite kurulması kararlaştırıldı. 15 Kadın eğitimine önem verilmiş ve erkek-kız karma eğitim
11Temuçin Faik Ertan, Başlangıçtan Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Siyasal
Yayınevi, Ankara, 2012, s.197.
12 Demirtaş, "Atatürk Döneminde Eğitim Alanında Yaşanan Gelişmeler", s.7.
13 Muzaffer Deniz, "Türk Millî Eğitiminde Bir Yerinden Yönetim Örneği: Maarif
Eminlikleri", Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 22, Mart 2016, s.113.
14Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s. 327.
7
gerçekleşmiştir. Kadınların eğitim yoluyla meslek edinip toplum yaşamına katılması Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilmiştir.16
1.2.2. Türk Ocakları'nın Halkevlerine Dönüşmesi
İstiklal Harbi'nden sonra Atatürk, yeni devletin kurulup gelişmesinde Türk Ocaklarından yararlanmayı düşünmüştü. Milliyetçiliğin yanı sıra halkçılığı da ocağın çatısı altında teşkilatlandırmaya çalıştı. 1925 yılında Türk Ocakları'nın Halkevlerine dönüşmesi düşüncesi ortaya atılmıştı. Türk Ocakları, 1927'de tüzüğünde değişiklik yaparak iştigal sahasını Türkiye sınırları içine çekti. Atatürk, Türk Ocaklarını C.H.P.'nin kültür şubesi olarak görüyordu. 17
Türk Ocakları'nın inkılapları halka götürmede gerekli gayreti göstermemesi, Rusya'daki Türklerle fazla ilgilenmesi ve bunun Rusya'yı rahatsız etmesi, daha da önemlisi siyasetle ilgilenmeye başlaması gibi olaylar, ocağın kapatılmasıyla neticelendi. 24 Mart 1931'de Çankaya'da yapılan toplantıda Ocakların, Halk Fırkası ile birleştirilmesi kararlaştırıldı. 10 Ocak 1931'de Türk Ocağı kendini feshederek mal varlığını Cumhuriyet Halk Fırkası'na devretti. 121 Ocak binasının 77'si C.H.F. şubesine, 44'ü de halkevine dönüştürüldü.18
1.3. HALKEVLERİ'NİN AÇILMASI
Mustafa Kemal, bir milletin kurtuluşunun ancak eğitimde muzaffer olmak suretiyle mümkün olduğuna inanıyordu. 19 Cumhuriyetin 10. yıl nutkunda da "kültürümüzü muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkaracağız" diyordu.20 Milli, çağdaş ve laik bir toplum meydana getirilmek isteniyordu. 21 Bunun gerçekleşebilmesi için halkın da eğitilmesi gerekiyordu. Daha önce de belirtildiği gibi halkevleri ve halkodaları ülkenin sosyal ve kültürel kalkınmasında cumhuriyetin değerlerinin halka ulaştırılmasına hizmet etmek üzere açılmış kurumlardır. Memleket
16 Yahya Akyüz, "Osmanlı Döneminden Cumhuriyete Geçilirken Eğitim-Öğretim Alanında
Yaşanan Dönüşümler", Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi, , 2011, C.1, S.2, s.21.
17 Zeki Arıkan, "Halkevlerinin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi", Ankara Üniversitesi Türk
İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi , 1999, C.6, S.23, s. 263-265.
18 Özdemir, "Halkevleri (1932'den 1951'e)", s.240-241.
19 Ertan, Başlangıçtan Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, s.197. 20 http://kisi.deu.edu.tr/gonul.sogulcakli/Nutuk.html, Erişim tarihi : 9 Şubat 2019.
21 Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Alanındaki
İnkılaplar,http://www.ait.hacettepe.edu.tr/egitim/ait203204/II4.pdf, Erişim tarihi: 14 Temmuz 2017, s.1.
8
sathında kasaba ve köylere kadar bu maksatla eğitim faaliyetinde bulunmuşlardır. Kültürel uyanışı temsil eden bu kurumlar cumhuriyet tarihinin en etkili kurumlarından biridir. 22
Halkevlerinin amacı Cumhuriyet yönetiminin getirdiği yeni siyasi kültür ile halka, cumhuriyetçilik, laiklik, demokrasi ve halkçılık gibi değerler kazandırmaktı. Bunun yanı sıra halkevleri köy ve kentlerde yetişkinleri eğiterek cehaleti bitirip, halka pozitivist dünya görüşü doğrultusunda modern bir zihniyet kazandırmayı hedeflemiştir. Türk toplumunun birbirini anlayan ve fikir alışverişinde bulunan insanlar haline gelmesi ve sağlıklı nesillerin yetişmesi de halkevlerinin amacıydı.23
Türk milletini çağdaş medeniyetler seviyesine yükseltmeyi amaçlayan Cumhuriyet Halk Partisi çalışmalara başlamıştı. Batı medeniyetinin ilerlemesi karşısında Türk milletinin son üç asırda yaşadığı siyasi ve sosyal gerileme açık bir şekilde göze çarpmaktaydı. Dünyanın birçok ileri ülkesinde önemli kültürel kurumların mevcudiyeti göze çarpmaktaydı. Macaristan'da 1867 tarihinden itibaren birçok milli kültür cemiyeti açılmıştı. Çekoslovakya'da dört yüz civarında kültür yurdu bulunuyordu. İtalya'da milli kültür teşkilatları ve bu teşkilatların 1586 derneği mevcuttu. Almanya'da da halk kültür teşkilatları vardı. Bu durum Türkiye Cumhuriyeti'nin de kültür çalışmaları konusunda çalışma yapması gerektiğini ortaya koymuştur. 24
1930 tarihinde dünya ekonomik bunalımının yaşandığı dönemde ekonomik sıkıntıların ülkede önemli tartışmalar yaratmasından çekinen yönetim, devlet ve halk arasındaki kopukluğu gidermek, yeni bir heyecan yaratmak ve halkçılıkla desteklenen ulusalcılığın kitlelere yayılması adına halkevlerini kurmuştur. Diğer bazı ülkelerdeki benzer örgütlenmeler incelendikten sonra Halkevleri Yönetmeliği hazırlanmıştır.
Diğer taraftan, Türkleri ulusal duygular doğrultusunda örgütlemek için kurulan Türk Ocakları'nın başkentte bulunan genel merkezinde çeşitli etkinlikler için
22 Arıkan, "Halkevlerinin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi", s. 261. 23 Özdemir, "Halkevleri (1932'den 1951'e)", s.235.
9
yapılan konferans salonları, çalışma salonları, kitaplık ve tiyatro artık halkın ilgisini çekmiyordu.25
1931 tarihinde kapatılan Türk Ocakları'nın 257 şubesi Cumhuriyet Halk Partisine katılmıştı. Bu Ocakların kapatılmasından sonra Atatürk ülkedeki arayışı takip etmiş ve Vildan Aşir Savaşır'ın Çekoslavakya'daki Sokol adı verilen sivil toplum kuruluşları konusundaki araştırmaları, Türkiye'de de "Halkevleri" ya da "Halkın evleri" ismiyle benzer bir örgütlenme önerisine dikkat çekmiştir.26
Vildan Aşir'in halkevleri önerisini dikkate alan Atatürk, halkevlerinin kurulması çalışmalarını yönlendirmiştir. Milli Eğitim Bakanlığına getirilen ve Halkevlerini kurmayı üstlenen Reşit Galip; Şevket Süreyya Aydemir, Recep Peker, Hasan Cemil Çambel, Cevdet Nasuhi, Vildan Aşir Savaşır gibi aydınlar ile Ankara Türk Ocağı Binasında toplantı yapmışlardır. Halkevlerinin kurulması kesinlik kazandıktan sonra kurulan komisyon halkevlerinin ana tüzüğünü hazırlamakla görevlendirilmiştir.27
Cumhuriyet Halk Fırkası'nın 10 Mayıs 1931 tarihindeki büyük kongresinde Halkevlerinin açılması teklifi ve bu teklifin oy birliği ile kabul edilmesinin ardından Cumhuriyet Halk Fırkası'nın il merkezleri halkevlerini açmak için çalışmalara başlamıştır. Bu çalışmaların ardından ilk olarak 19 Şubat 1932'de Afyon, Ankara, Aydın, Bursa, Çanakkale, Denizli, Diyarbakır, Eskişehir, İstanbul, İzmir, Malatya, Bolu, Konya, Samsun ve Van'da halkevleri törenlerle açılmıştır. Recep Peker ve Reşit Galip Ankara'daki halkevi açılışında yaptıkları konuşmalarında, halkevlerine duyulan ihtiyacın nedenlerinden bahsedip Halkevlerinin önemini belirtmişlerdir. Daha sonra davetlilerin huzurunda "Çoban" isimli bir piyes oynanmış ve Behçet Kemal'in açılış şiiri okunmuştur.28
25 Anıl Çeçen, Halkevleri, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1990, s. 89-91.
26 Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi (1938-1950), Bilgi Yayınevi, Ankara,1999 , s.73. 27 Toksoy, Halkevleri,, s.30.
28 Balıkesir Üniversitesi" Halkevlerinin Kuruluşu ve Çalışmaları"
http://w3.balikesir.edu.tr/~mozsari/Halkevleri.htm,s.6, Erişim tarihi: 8 Temmuz 2017; Halkevleri Genel Merkezi Yayınları, Halkevlerinin Doğuşu 19 Şubat 1932, Temmuz, 1971, s. 1 ; Esra Dicle Başbuğ, , Resmi İdeoloji Sahnede Kemalist İdeolojinin İnşasında Halkevleri Dönemi Tiyatro
10
Halkevlerinin kurulma süreci tamamlandıktan sonra Türkiye'nin her yerinde sayısı sürekli artmaya devam etmiştir, 24 Şubat 1932'de Antalya, Bilecik, Edirne, Gaziantep, Giresun, Silifke, Kastamonu, Kayseri, Kırklareli, Kocaeli, Kütahya, Ordu, Rize, Sinop, Şebinkarahisar, Tekirdağ, Trabzon, Yozgat, Zonguldak illerinde de halkevleri açılmıştır. 24 Şubat 1933'te Adana, Alanya, Aksaray, Bafra, Balıkesir, Boyabat, Çankırı, Çorum, Erzincan, Gümüşhane, İnebolu, Isparta, Kars, Manisa, Mersin, Muğla, Nazilli, Niğde, Sivas, Tokat, Urla, 23 Şubat 1934'te Adapazarı, Amasya Beyazıt, Bergama, Bitlis, Çorlu, Düzce, Elazığ, Erzurum, Iğdır, Kula, Maraş, Mardin, Milas, Mudanya, Muş, Sandıklı, Siirt, Silvan, Ünye, Ürgüp, Ödemiş, Uşak, Urfa, Uzunköprü, 22 Şubat 1935'te Akçakoca, Alaşehir, Ayvalık, Bartın, Bayburt, Beşiktaş, Beyoğlu, Burdur, Dinar, Edremit, Gerede, Göynük, İnegöl, Kadıköy, Kandıra, Merzifon, Mudurnu, Simav, Söke, Şehremini, Şişli, Tire, Üsküdar, 1936'da Bolvadin, Bandırma, Gönen, Acıpayam, İskilip, Artvin, Gelibolu, Kilis, Salihli, Akhisar, Turgutlu, Birecik, Siverek, Niksar, Zile, Bor, Nevşehir, Kırşehir, Develi, Yalvaç, Elbistan, Çarşamba, Fethiye, Safranbolu, Ayvacık, Ereğli, Devrek, Gerze, Lüleburgaz, Babaeski, Çapakur, Gebze olmak üzere ülkenin bir çok yerinde halkevleri açılmış ve açılmaya devam etmekteydi.29
Tablo 2:Yıllara Göre Açılan Halkevi ve Halkodaları30
Yıllar Halkevi Halkodası Yıllar Halkevi Halkodası
1932 34 - 1942 389 217 1933 55 - 1943 394 231 1938 210 - 1944 406 365 1939 373 - 1945 438 2688 1940 379 141 1946 455 4066 1941 383 198 1950 478 4332 29 Toksoy, Halkevleri, s. 42-44.
11
1.4. HALKEVLERİ'NİN TEŞKİLAT YAPISI VE İDARE HEYETİ 1.4.1. Halkevleri'nin Teşkilindeki Genel Esaslar
Halkevlerinin oluşumundaki genel esaslar, Genel İdare Heyeti tarafından hazırlanan ve Genel Başkanlık Divanı tarafından kabul edilen halkevleri Talimatnamesine göre düzenlenmiştir.
Buna göre halkevleri, kendilerinde memleket sevgisini yüksek bir heyecan halinde hissedenlerin toplanma ve çalışma yeri olarak kabul edilmiştir. Halkevlerinin kapıları Cumhuriyet Halk Fırkasına kayıtlı olup olmamasına bakılmaksızın herkese açıktır. Fakat, Halkevi İdare Heyeti ve Şube İdare Komitelerine üye olabilmek için Halk Fırkası mensubu olmak gerekir. Memurlar da idare heyetine girebilirlerdi. Halkevlerinin açılma kararı, işlerinin yürütülmesi ve idaresi, Parti Genel İdare Heyetine aitti. Diğer taraftan halkevlerinin tesis, teşkil, tanzim ve düzenlenmesi halkevlerinin talimatnamesine göre Vilayet İdare Heyetine aittir. Ankara Halkevi'nin Başkanı, Parti Genel İdare Heyeti tarafından doğrudan seçilir, Parti Genel Sekreteri ile doğrudan haberleşir ve raporları oraya gönderirdi.
Halkevlerinde, Dil, Edebiyat, Tarih Şubesi, Güzel Sanatlar Şubesi, Temsil Şubesi, Spor Şubesi, İçtimai Yardım Şubesi, Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi, Kütüphane ve Neşriyat Şubesi, Köycüler Şubesi, Müze ve Sergi Şubesi olmak üzere 9 şubeye bulunmaktaydı. Vatandaşlar bu şubelerden kendi yetenek ve isteklerine göre faydalanabilirlerdi. Her şubenin, bir kayıt defter bulunur ve şubeye giren üyeler bu deftere kaydedilirdi. Üye sayısı, 10'dan 50'ye kadar olan şubeler 3, 50' den fazla olan şubeler 5 kişilik şube komitesi seçerlerdi. Mensuplarının sayısı 10'dan az olan şubelerin idare heyetleri bulunmazdı. Şubeler kendi çalışma talimatnamelerini kendi faaliyet, şekil, tarz ve komite üyelerinin arasındaki iş bölümüne göre kendileri hazırlardı.31
Herhangi bir yerde halkevinin kurulabilmesi için şube faaliyetlerini gerçekleştirebileceği unsurlar ve bunların çalışmasına elverişli bina, para ve diğer maddi vasıtalar aranırdı. Bütün şubelerin aynı anda kurulmasını sağlayacak imkanlar yoksa en az 3 şubenin faaliyetlerini gerçekleştirebilmesi şartıyla halkevleri
12
açılabilirdi. Halkevlerinin binaları Cumhuriyet Halk Fırkası İdare Heyeti tarafından temin edilip, düzenlenir ve döşenirdi. Halkevleri, Parti İl İdare Heyetlerinin temin ve tespit edeceği gelirler ile idare edilirdi. Parti İl İdare Heyetleri, halkevinin bütçelerini tasdik edip denetlerdi. Halkevi çalışma şubelerinin hepsi için yetecek genişlikte bina bulunmazsa bazı şubeler başka binada çalışabilirdi. Halkevleri salonları, C.H.P prensiplerine karşı olmayan ya da başka parti ile ilgili olmayan bütün toplantılara açıktır. Halkevlerinde bilardo, salon tenisi ve diğer salon jimnastikleri için yer ayrılırdı. Halkevlerinde içki ve oyuna izin verilmez, en az ayda bir defa genel temsil verilirdi. Halkevi toplantılarına gelenler için özel bir yer ayrılmazdı, sadece Atatürk'e ve devlet otoritesine saygı işareti olarak Cumhurbaşkanına, T.B.M.M Başkanına, Başbakana, memur bulundukları yerde vali, kaymakam ve nahiye müdürleriyle o yerin en büyük komutanına yer hazırlanırdı. Halkevlerinin radyo ve sinemalardan yararlanma şekli merkezce düzenlenip tespit edilerek Halkevlerine bildirilirdi. Halkevlerinde ayda en az bir defa bütün halka mahsus, düzenli, programlı, özel müsamereler düzenlenirdi. Konferans, söyleşi ve musiki akşamları bundan ayrı olarak yapılırdı. Halkevleri şubelerinin gelişimi için yapılacak bağışlar Halkevi İdare Heyetince kabul edilirdi. Şubelerden herhangi birine yapılan bağışların o şube ihtiyaçlarına tahsis edilirdi. 32
1.4.2. Halkevleri'nin İdare Heyeti
Halkevi İdare Heyetleri ve Şube Komitelerinin seçimi iki yılda bir yapılırdı. Halkevi İdare Heyeti, dokuz şubenin ayrı ayrı seçeceği birer temsilciden oluşurdu. Eski üyeler de yeniden seçilebilirdi. Seçimler bir hafta önceden bildirilir, gizli oyla yapılır ve en az üçte bir oy alan kişi komite üyesi seçilebilirdi. Komite seçimlerinde komitelerin başkan ve yönetim kuruluna delege seçimleri aday gösterilmeden özgür oyla yapılırdı.33
Mesai şubeleri teşkilatı tamamlanmamış olan halkevlerinde, idare heyeti yalnızca mevcut şubelerin temsilcilerinden oluşurdu. C.H.P İl İdare Heyetinin kendi üyeleri arasından seçeceği kişi Halkevi İdare Heyetine başkanlık ederdi. Halkevi İdare Heyetinin görevi, şubeler arasında çalışma düzeninin korunması, anlaşmazlık
32 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s. 3-4. 33 Çeçen, Halkevleri, s.104.
13
hallerinde şubeler arasında hakemlik yapmak, şubelerin kendi faaliyetlerini düzenlemeleri için hazırlayacakları özel talimatnameleri incelemek ve tasdik etmek, halkevi hesaplarının tutumu ile demirbaş eşyanın bakımı sağlamak, halkevi bütçesinin tanzim ve tatbiki, milli bayramlarda genel halk tezahürlerini düzenlemek ve idare etmek, halkevleri müsamere programlarını tatbik etmekti.
Halkevi İdare Heyeti, hesap ve mahalli işlerde, C.H.P İl İdare Heyetiyle şubelere ait talimatnamelerde gösterilen vazife ve faaliyetlerle ilgili konularda Parti Umum Katipliği ile haberleşirdi. Halkevi bütçesi, İl İdare Heyetince tasdik edilir. Halkevi İdare Heyeti üyelerinden herhangi suretle ayrılanların yerine mensup oldukları şubeler tarafından yenisi seçilirdi. Halkevi İdare Heyetinin ve şube komitelerinin kararları oy çoğunluğu ile alınırdı. Şube komitelerinin her konuda danışacağı yer Halkevi İdare Heyetiydi. Halkevi İdare Heyeti, her üç ayda bir şube çalışmaları konusunda Parti Genel Sekreterliğine rapor gönderirdi.34
Halkevleri zaman zaman denetimden geçerdi. Halkevlerini denetlemek için Parti İdare Heyeti üyelerinden biri görevlendirileceği gibi parti mensupları ve milletvekilleri de görevlendirilebilirdi. Halkevlerinin hesapları da Parti İdare Heyetinin belirleyeceği usullere göre kontrol ve teftiş edilirdi.35
Halkevlerinde alınacak herhangi bir kararı okuyamayacak bir kişinin anlamayacağı bir şeye imza atmasının uygun olmadığı için halkevlerinin kaza ve nahiye kongrelerinde, İdare Heyet Başkanlarının okuryazar olmaları şart koşulmuştur. Bundan dolayı idare heyetlerine seçilecek kişilerin okur yazar olmasının seçimlerde şart koşulması zorunlu tutulmuştu.36
Halkevlerine verilebilecek cezalar, sözle ihtar, yazı ile ihtar, geçici çıkarma, görevden uzaklaştırma şeklindedir. Yapılan hareketin derecesine ve suçlunun o işteki ilgisine göre bu cezalar, sırası ile verilebileceği gibi sıra gözetilmeden de verilebilir. Cezalar şu hallerde verilir: Cumhuriyet Halk Partisi program ve prensiplerine karşı gelmek, halkevi talimatları ve Parti Genel Sekreterliği tebliğlerine aykırı hareket
34 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s. 5-6.
35 Balıkesir Üniversitesi" Halkevlerinin Kuruluşu ve Çalışmaları"
http://w3.balikesir.edu.tr/~mozsari/Halkevleri.htm,s.7, Erişim tarihi: 8 Temmuz 2017
14
etmek, halkevi seçimlerine hile karıştırmak, halkevinin işlerinin yürütülmesine engel olmak veya halkevliler arasındaki uyumu bozmak.
Sözle ihtar, halkevi başkanı tarafından, yazı ile ihtar halkevi başkanının teklifi ile Halkevi İdare Heyeti tarafından, geçici çıkarma Halkevi İdare Heyetinin teklifi ile halkevinin bulunduğu Vilayet Parti İdare Heyeti tarafından, görevden uzaklaştırma, Parti İl İdare Heyetinin teklifi ile genel idare heyeti tarafından verilirdi. Yazılı ihtar cezası almış olanlar bir yıl içinde komitelere seçilemezler, seçilmişseler vazifeden çekilirlerdi. Geçici çıkarma cezası alanların bir yıl süreyle halkeviyle alakaları kesilirdi. Yukarıda belirtilen suçlardan dolayı halkevi başkanı veya Halkevi İdare Heyeti harekete geçmezse, Parti İdare Heyetleri resen işe el koyarak talimatname dahilinde hareket ederler ve sonucu Parti Genel Sekreterliğine bildirirler.37
Halkevine tayin olunacak memur ve müstahdemlerin partiye yazılı olmaları şartı bulunmaktaydı. Memurların sicillerinin birer örneği halkevinin bağlı olduğu Parti İdare Heyetine gönderilirdi. Yüksek öğretim öğrencileri halkevlerine üye olabilirler ve aktif faaliyetlerde bulunabilirler. Lise, orta ve ilköğretim öğrencileri tahsile başlama yaşına ve tahsil süresinin hesabına göre, ancak liseyi bitirdikten sonra reşit sayılabileceklerinden, lise tahsili sonuna kadar halkevlerine üye kaydedilemezlerdi. Buna karşılık, halkevi talimatnamelerine uygun olarak öğretmenlerinin nezareti altında olarak konferanslarını, müsamerelerini, konserlerini halkevlerinde verebilirler, halkevlerinin jimnastik salonlarından ve spor sahalarından yararlanabilirlerdi. Halkevlerinde verilecek konferans, müsamere, konser ve temsillerde bulunabilir, halkevlerinin kütüphanelerinden faydalanabilirlerdi. 38
Defterlerin tutulması halkevlerinin hepsinde zorunluydu. Bu defterler, üye kayıt kütüğü, idare heyeti ve şube komiteleri karar defteri, hesap defterleri, demirbaş eşya defteri, kütüphane kütüğü, gelen ve gönderilen evrakın kayıt defteri, günlük çalışma defterleriydi. Günlük çalışma defterlerinde halkevlerindeki her toplantı, günü ve tarihiyle kaydedilirdi. Halkevlerinde verilen konferansların metinleri, konuşulan konuların zabıtları, notlar, fotoğraflar dosyalar halinde saklanır, değerli fotoğraflardan albümler yapılırdı.
37 C.H.P. Halkevleri İdare ve Teşkilat Talimatnamesi, Ankara,1940, s. 11-12. 38 C.H.P. Halkevleri İdare ve Teşkilat Talimatnamesi, Ankara,1940, s. 12-13.
15
Halkevlerinin salonları, parti prensiplerine aykırı olmayan ve başka siyasi partilerle ilgisi bulunmayan bütün ulusal cemiyetlerin toplantıları için açıktı. Halkevleri salonları hiçbir sebeple kiraya verilemezdi. Kamu menfaatine hizmetleri onaylanmış hayır cemiyetleri paralı müsamere verebilirdi. Parti ve halkevi üyeleri düğün ve nişan törenlerini halkevlerinde yapabilirlerdi. Bu gecelerde ve başka vakitlerde halkevi salonlarında ve halkevine ait bahçelerde her türlü alkollü içki kullanmak yasaktı. Halkevlerinde satranç, domino, dama ve bilardo oynanabilirdi. Salon tenisi ve başka salon jimnastikleri için yer verilirdi.
Halkevleri, Cumhuriyet Halk Partisi'nin kültür noktasında gayeleri için temin edilmiş bir kültür yurdu mahiyetinde olduğu için müstakil birer hukuki şahsiyet teşkil etmezlerdi. Yani ayrı bir cemiyet değillerdi.39
1.5. HALKEVLERİ'NİN ŞUBELERİ
Reşit Galip Bey, 1932 yılında, medeniyet yolunda kaybedilen mesafeyi kazanmak için halkevlerinin enerjileri ve hizmet emellerini teşkilatlandırma gayesinde olduğunu ifade ediyordu.40 Bu hizmet alanları farklı olacağından doğal olarak farklı faaliyet alanları olması gerekir. Bu maksatla halkevleri de vatandaşların istedikleri alanda faaliyette bulunabilmesi için dokuz şube olarak teşkilatlandırılmıştır. 41 1938 tarihli talimatnamede şube isimlerinde değişiklikler yapıldığı fakat; 1940 tarihli talimatnamede ise bazıları dışında eski isimlere dönüldüğü görülmektedir. Ayrıca 1940 talimatnamesinde tarih çalışmaları, Dil, Edebiyat, Tarih Şubesi'nden tarih ayrılmış, Tarih ve Müze Şubesi adıyla faaliyet göstermeye devam etmiştir. Dolayısıyla Müze ve Sergi Şubesi'nin adı da bu şekilde değiştirilmiştir.42
39 C.H.P. Halkevleri İdare ve Teşkilat Talimatnamesi,Ankara,1940, s. 13-15. 40 Toksoy, Halkevleri, s. 50.
41 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s.3-4.
42 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s. 4.; C.H.P.
Halkevleri Öğreneği, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara 1938, s.5.; C.H.P. Halkevleri İdare ve Teşkilat Talimatnamesi, Ankara,1940, s. 4.; Sefa Şimşek, Bir İdeolojik Seferberlik Deneyimi Halkevleri 1932-1951, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2002, s.87.
16
Tablo 3: Halkevi Şubeleri
1932 1938 1940
Dil, edebiyat, tarih şubesi
Dil, edebiyat, tarih
şubesi Dil, edebiyat şubesi
Güzel sanatlar şubesi Ar şubesi Güzel sanatlar şubesi
Temsil şubesi Gösterit şubesi Temsil şubesi
Spor şubesi Spor şubesi Spor şubesi
İçtimai yardım şubesi Sosyal yardım şubesi İçtimai yardım şubesi Halk dershaneleri ve kurslar şubesi Halk dershaneleri ve kurslar şubesi Halk dershaneleri ve kurslar şubesi Kütüphane ve neşriyat şubesi Kitapsaray ve yayın şubesi Kütüphane ve neşriyat şubesi
Köycüler şubesi Köycülük şubesi Köycüler şubesi
Müze ve sergi şubesi Müze ve sergi şubesi Tarih ve müze şubesi
1.5.1. Dil, Edebiyat ve Tarih Şubesi
Bu şube, bölge halkının genel bilgisini yükseltmeye yarayacak konularda sohbetler ve konferanslar düzenlerdi. Bu sohbetlerde cumhuriyet ve inkılap prensiplerinin kökleşmesine, memleket sevgisinin, vatandaşlık vazifesi duygusunun yükselmesine önem verilmiştir. Bu konularda halk için pratik değeri olan mevzulara daha çok pay ayrılması öngörülmüştür. 43
Şube, yeni yetişen gençler arasında ilim ve edebiyat alanlarında özel bir istidadı olanları himaye ve teşvik etmeyi; bu gençlerin gelişmesi için yollar ve çareler sağlamayı amaçlıyordu. Ana Türkçenin bugün kullanılmayan, fakat halk arasında yaşayan kelime, terim, eski milli masal ve atasözlerini toplamak, tarihimizin mahalli safhalarını, göçebe Türk aşiretleri arasındaki eski anane ve göreneklerini
17
incelemeyi de vazife ediniyordu. Şube üyeleri bu konularda yayın yapmak için dergi çıkarmak veya mevcut dergi ve gazetelerde yazmakla da sorumluydular. 44
Bu şubenin amaçları, inkılapları halk arasında yaymak ve halkın bunları benimsemesini sağlamak, halkın ihtiyaçlarına cevap veren edebi eserler üretmek, Türk tarihini araştırıp Türklerin tarihteki yeri ve öneminin üzerinde durmak ve milli mücadele dönemi hatıralarını içeren eserler ortaya koymaktı. Bununla beraber halkevleri, edebiyat, ilim, sanat gibi alanlardaki önemli Türk büyüklerini anmak ve milletin onlara karşı duyduğu saygıyı belirtmek için törenler düzenlemeyi de hedefliyordu.45
Halkevi dergisinin çıkarılması, yazı ve idare işleri bu şubenin göreviydi.İl merkezleri teknik olarak daha çok imkana sahip olduklarından derginin çıkarılması il merkezindeki halkevinin sorumluluğuna verilmişti. Ancak dergi, il dahilindeki bütün halkevlerinin dergisi idi.46
1.5.2. Güzel Sanatlar Şubesi
Şubenin amacı, müzik, resim, heykeltıraşlık, mimarlık, süslemecilik gibi alanlarda sanatkar veya amatör unsurları bir araya toplamak, gençlerin yeteneklerini geliştirmeleri için çalışmaktı. Halkın güzel sanatlara ilgisini artırmak ve bölgenin sanat anlayışını yükseltmek için mümkün olan yerlerde kurslar düzenlemesi fikri benimsenmiştir.
Güzel sanatlar şubesi musiki kısmının en başta gelen görevi, halkın milli marşları ve şarkıları öğrenmesine yardım etmek ve bunların milli günlerle halkevleri müsamerelerinde milletçe bir ağızdan söylenmelerini temine çalışmaktı. Halkevinin umumi müsamere programlarının musiki kısımlarıyla ilgilenmek, halk için genel musiki akşamları düzenlemek de bu şubenin görevleri arasındaydı. Şube, halk arasında özellikle köylerde ve aşiretlerde söylenen milli türkülerin notaları ve sözleriyle milli oyunların tarz ve ahengini tespit etmeyi de üstlenmişti. 47
44 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s. 6.
45 C.H.P. Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, Zerbamat Basımevi, Ankara, 1940, s.7-8. 46 C.H.P. Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, Zerbamat Basımevi, Ankara, 1940, s.9. 47 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s.10-11
18
Müzik çalışmaları ve müsamerelerde, uluslararası modern müzik ile milli türkülerimiz esas alınmış, uluslararası müzik teknik ve aletleri kullanılmasına önem verilmiştir. Halkın musiki zevkini arttırmak için radyo, gramofon gibi vasıtalardan da faydalanılması yoluna gidilmişti.48
1.5.3. Temsil Şubesi
Halkevleri temsil şubeleri, temsil sanatına ilgi ve isteği olan üyelerden oluşan bir gruptur. Halkevleri müsamerelerinde, genel idare heyetince mevcutlar arasından tercih edilecek veya yeniden telif ettirilecek piyesler temsil ettirilmesi öngörülüyordu. Temsil edilecek piyeslerin merkez tarafından kontrol edilip uygun görülmüş olması gerekiyordu.49
Temsil şubelerinin amaçları 1940 yılında yayımlanan C.H.P. Halkevleri Çalışma Talimatnamesinde aşağıda görüldüğü şekilde sıralanmıştır:
Halkevlerinde bir hareket uyandırmak.
Şehir ve kasaba halkının tiyatro ihtiyaçlarını gidermeye çalışmak.
Gençlerin güzel konuşmasını sağlamak.
Gençlerin fikir, sanat ve dil terbiyelerinde yardım etmek.
Tiyatro oyuncusu olabilecek, yetenekli gençlerin kendilerini göstermelerine imkan vermek.
Gençlerin hitabet yeteneklerini geliştirmek, memleket ve cemiyet için faydalı telkinlerde bulunmak.
Temsil şubesi yukarıda bahsettiğimiz amaçlara ulaşmak için tiyatroya istekli olan kadın ve erkek üyelerinden bir veya birkaç tiyatro grubu kurması gerekiyordu. Müsamerelerde C.H.P. Genel İdare Heyeti'nin uygun görmediği piyesler oynatılamazdı. Piyeslerde erkelere ne suretle olursa olsun kadın rolleri verilmesi yasaktı.50
Kadın ile erkeğin sosyal hayata beraber katılmasını sağlamak, halkevlerinde oynanan piyeslerin önemli amaçlarından biriydi. Piyeslerde oynayacak kadın oyuncu
48 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s.10-11. 49 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s.11.
19
bulmakta büyük sıkıntı yaşandığı için bazı halkevleri, C.H.P. Genel Sekreterliği'ne yazdıkları yazılarda, kadınsız ya da çok az kadınlı piyeslerin gönderilmesini istiyorlardı. Doğu Anadolu Bölgesinde halkevi sahnesine çıkacak kadın oyuncu bulmak, Batı Anadolu Bölgesine oranla daha da zordu. Bu duruma karşı, Cumhuriyet Halk Partisi, halkevleri başkanlarının kadın oyuncu temini konusunda gayret göstermelerini ve meselenin çözümü konusunda farklı alternatifler üretmelerini istemiştir.51
Sinema da halkevlerinde önem verilen alanlardan biriydi. Sinema faaliyetlerindeki amaç halkın fikir ve zevkini sinema aracılığıyla arttırmaktı. Halkevlerinin diğer çalışma kollarında olduğu gibi sinemadan da bir ticari amaç ve gelir beklentisi yoktu. Tiyatro, konser gibi sinema gibi faaliyetlerde halkın yetişmesinden başka bir amaç güdülmüyordu. Bu bakımdan halkevlerinde sinemanın ücretsiz olması esastır. 52
Halkevlerinde sabit veya seyyar sinema makineleri bulundurulabilirdi. Bu makineleri halkevleri kendi bütçeleriyle temin edebileceği gibi C.H.P. de tedarik edip gönderebilirdi. Bundan dolayı, sinema makinesi alacak halkevleri, almak istedikleri makinenin marka ve özelliklerini Genel Sekreterliğe bildirmeleri gerekiyordu. 53
Gösterilecek filmler; Cumhuriyet Halk Partisi veya hükümet tarafından gönderilebileceği gibi Halkevi İdare Heyeti tarafından piyasadan da tedarik edilebilirdi. Piyasadan tedarik edilecek filmlere küçük bir konser, bir piyes, birkaç yerli türkü veya oyun eklenerek bir müsamere şekli verildiği takdirde sosyal yardım menfaatine ücretli olarak gösterilebilirdi. Ancak bu şekilde yapılan müsamerelerin sayısı yılda 12'yi geçemezdi.54
51 Ömer Karakaş, "Halkevlerinin Merkezden Kadınsız Piyes Talebi Üzerine Bazı
Değerlendirmeler", Sosyal Bilimler Dergisi, , Mart 2015 Beşeri Bilimler Sayısı," C.13, S.1 s.348-354.
52 C.H.P. Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, Zerbamat Basımevi, Ankara, 1940, s.14-15. 53 C.H.P. Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, Zerbamat Basımevi, Ankara, 1940, s.14. 54 C.H.P. Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, Zerbamat Basımevi, Ankara, 1940, s.14-15.
20
Halkevlerinde tarihi öneme sahip meddah, kukla, ortaoyunu, hokkabaz, pandomim gibi gösterilere de önem verilmiştir.55 Halkevlerinde sıkça yer verilen oyunlardan biri de karagözdür. Türk Milletinin geleneksel bir oyunu olan karagözden de özellikle temsil ve sinema çalışmalarından faydalanacak durumda olmayan halkevleri ve halkodalarında faydalanılmıştır.56
Karagöz ve kukla oyunlarının, Türk eğlence hayatındaki geçmişi oldukça eskiye dayanır. Karagöz oyunu Osmanlı Devleti döneminde de önemli bir yere sahipti. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra bu oyunda halkı yeni rejim doğrultusunda bilinçlendirmek için bazı değişiklikler yapılmıştı. 1937'de İçişleri Bakanlığı tarafından yayımlanan genelge doğrultusunda yetmiş civarında halk kitabı modernleştirilerek, yeni rejime uygun konu ve içeriklerle düzenlemeler yapılmıştır. Bu doğrultuda Cumhuriyet Halk Partisi tarafından 1941 yılında yedi Karagöz oyunu yazdırılmış ve bu oyunlar bir kitapta toplanmıştır. Karagöz ve Hacivat tiplerinin karakterleri bu oyunlarda yeniden düzenlenmiş, bu karakterler cumhuriyet ve inkılaplarla ilgili mesaj veren karakterler şekline getirilmiştir. Yeni döneme uygun Karagöz oyunları halkevlerinde de sahnelenmiş ve bu oyunlar aracılığıyla halk bilinçlendirilmeye çalışılmıştır.57
1.5.4. Spor Şubesi
Beden eğitimi ve spor, gençleri eğitmenin ve onlara milli terbiye verilmesinin en önemli unsurlarından biri olarak görülüyordu. Türk gençliğine ve tüm halka spor sevgisi aşılanması milli bir amaç edinilmişti. Bu milli idealin gerçekleşmesi için sporun ve bütün beden hareketlerinin bilimsel usuller ve kurallar içerisinde, belli bir sistem ve plan çerçevesinde gerçekleştirilmesi gerektiği düşünülmüştür. Bundan dolayı Türkiye İdman Cemiyetleri ittifakına dahil bulunan ve bulunmayan bütün spor teşekküllerinin gelişim ve ilerlemesine yardım edilerek, memleketin teknik spor faaliyetlerinin geliştirilmesine çalışılmıştır. Bunun gibi ittifaka dahil bulunmayan kulüplerin, federasyon nizamnamesinin talep ettiği seviyeye çıkarılarak ittifaka
55 C.H.P. Halkevleri ve Halkodalarının 1942 Çalışmaları, Ankara, 1943, s.7.
56 C.H.P. 1945 Yılında Halkevleri ve Halkodaları, Başbakanlık Devlet Matbaası, Ankara,
1946, s.15.
57 Elif Aktaş, Yavuz Özdemir, "Bütünden Parçaya Halkevleri", Atatürk Üniversitesi Sosyal
21
girmelerine, hiç kulüp bulunmayan yerlerde kulüp tesisini teşvik ve temine çalışılmıştır. Ayrıca gençler, spor kulüplerine girmeye ve kulüpler içerisinde bilimsel metotlarla yetişmiş birer gerçek sporcu olmaya teşvik edilmiştir. 58
Bölgelerin imkanlarına göre jimnastik, kürek çekme, atletizm, futbol, eskrim, boks, güreş, otomobil, bisiklet, yüzme, ata binme, atıcılık, avcılık, at koşuları, milli cirit oyunu, dağ ve kış sporları, yelkenli sürat hareketi, açık denizde balıkçılık, açık denizde yelken sporu gibi sporlar teşvik edilmiştir. 59
Beden eğitimi ve jimnastik çalışmalarının bilgili ve tecrübeli öğretmenler tarafından planlı ve programlı bir şekilde yürütülmesine önem verilmiştir. Her halkevinin kendi imkanlarına göre yılda bir veya iki kez yerel jimnastik günleri düzenlemesi, ayrıca üç veya dört yılda bir ülke çapında büyük jimnastik bayramları tertip olunması de kararlaştırılmıştı. Bu bayramların tanzim ve tebliği genel idare heyetinin, düzenlenmesi de halkevleri spor şubelerinin göreviydi. 60
Ruhen vatana bağlılık, milli seciye, şuur ve ideal oluşturmak için bir kültür yaratılması ve bunun pekiştirilmesi için yurdun her tarafında, dağları, ormanları ve suları gibi tabii ortamlarında spor amaçlı seyahat ve kamplar düzenlenmesi vazife edinilmiştir. Bu faaliyetler hakkında halkta heves ve sevgi uyandırmak için umumi konferanslardan istifade edilmesi düşünülmüştür.61
1.5.5. İçtimai Yardım Şubesi
Bu şubenin esas görevi, halkevinin bulunduğu bölgede gerçek anlamda yardıma muhtaç kimsesiz kadınlar, çocuklar, ihtiyar ve hastalar vb. vatandaşlar için toplumda yardım duygularını uyandırmak ve yükseltmekti.
Şubenin amacı, bölgedeki hayır ve sosyal yardım kurumlarıyla sürekli temas halinde olmak, onlara her türlü yardımı yapmak suretiyle faydalı ve verimli çalışmalarının sağlanması idi. Bu türlü kurumların olmadığı yerlerde bunların kurulmasını teşvik etme işi bu şubeye düşüyordu. Bunlar, kimsesizler yurdu, çocuk
58 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s.12. 59 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s.12. 60 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s.13. 61 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s.13.
22
doğum ve bakım evleri, süt, kreş, işçi tedavi ve öğrenci yurtları gibi sosyal yardım kurumlardı.62
Şubenin meşgul olduğu başlıca halk kitlesi kimsesiz çocuklar, hastalar ve muhtaçlar idi. İşsizlerin iş bulmalarına yardım etmek de meşguliyetlerinden biri idi. Kimsesiz okul çocuklarının elbise, yemek, barınma ve bakımları ile ilgilenmek, muhtaç hastaların hastanelere kabul ve tedavilerine, başka yerde tedavi edilecekleri de ihtiyaç duyulan hastaneye göndermeye çalışmak, evlerde yatan kimsesiz hastalara ve evlerde doğum yapan kimsesiz kadınlara yardım yapmak, köylerden gelen tedaviye muhtaç çiftçilerin ve ailelerinin şehir ve kasabalarda barındırılmasına yardım etmek ve cezaevlerindeki muhtaçları gözetmek konularıyla ilgileniyordu. Ayrıca bu şube, afiş yayınlamak, sağlıkla ilgili filmler göstermek ve konferanslar düzenlemek suretiyle halkın sağlık bilgisini arttırıp kuvvetlendirmeyi de hedeflemişti.63
İl merkezlerindeki halkevlerinde ücretsiz birer muayenehane açılmaya çalışılmıştır. Bu muayenehanelerde, halkevlerinin sosyal yardım komitesinin tertip edeceği programa göre haftanın belli günlerinde muayene yapılması planlanmıştı. İlçe merkezlerinde de haftada bir gün resmi doktorlar tarafından muayene yapılacaktı. Köycülük şubesinin düzenlediği gezilere doktorların da katılması sağlanarak köylülerin de tıbbi yardımdan yararlanmaları sağlanacaktı. Doktorların bu görevleri yapabilmesi için gereken seyahat imkan ve araçlarını temin etmek, muhtaç ve fakirlere ücretsiz ilaç vermek halkevinin göreviydi.
Hastaların kayıtlarının muayenehanede bulunan bir protokol defterine kaydolunarak yıl sonunda muayeneler hakkında istatistik cetvelleri çıkarılıp Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliğine gönderilmesi de kararlaştırılmıştı. Doğal olarak bu faaliyetlerin yapılabilmesi için gelir kaynağına ihtiyaç olacaktır.
62 C.H.F. Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, Zerbamat Basımevi , Ankara, 1940,
s.19-20.
23
Bunun için balolar, geziler düzenlenerek, halkevlerinin uygun yerlerine yardım kutuları asılarak gelir temin edilmesi yoluna gidilmiştir.64
1.5.6. Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi
Halkın bilgi seviyesini yükseltmek amacıyla her halkevinde bir halk dershanesi ve kurslar şubesi açılması istenmiştir. Bu şubenin açılmasındaki maksat her türlü okuma, yazma ve yetiştirme hareketlerinin ilerleyip gelişmesidir. Ayrıca, bu şubede yabancı lisan ve fen dersleri vermek, sanat öğretmek amaçlanmıştır.65
Şubenin açacağı dershaneler ve kurslar önemleri bakımından şu şekilde sıralanmıştır: Türkçe okuma yazma kursları, fizik, kimya gibi müspet ilimlerin herkesin bilmesi lazım gelen kısımlarının uygulanması, dikiş, nakış, ütü, kola, şapkacılık, çiçekçilik, mahalli ihtiyaç ve imkanlara göre muhasebe, bağcılık, arıcılık, motorculuk ve elektronikçilik gibi pratik hayat sahasına giren kurslar, ehliyetli öğretici bulunup da öğrenmeye hevesli kişiler çıkarsa yabancı dil kurslarının açılması, cezaevlerinde kurslar açması.66
Devamlı olamayan bu kursların sınırlı zamanlarda sonuç alınabilecek şekilde ve kısa süreli olmaları tercih edilmiştir. Ders ve kursların açılmasında, bulunulan bölgenin özellikleri ve ihtiyaçları esas alınırdı. Şube mensupları arasında bu işi yapabilecek kişiler varsa, öğretme ve ders verme görevi bu kişiler tarafından fahri olarak yerine getirilirdi. Şube içerisinde bu işi yapabilecek öğretmen yoksa bu iş ücretli öğretmenlerce yerine getirilebilirdi. Gerekirse öğretmen ücretini halkevi de ödeyebiliyordu.
Halkevlerinin açacağı dershanelerin ve kursların idareleri, bu şube komitesinin yapacağı ve halkevi idare heyetinin tasvip edeceği özel talimata göre yapılırdı. Halkevleri binalarının uygun olmadığı durumlarda dershane ve kurslar başka uygun yerlerde de açılabilirdi. Yer ve bütçe imkanı olan halkevleri müspet
64 C.H.F. Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, Zerbamat Basımevi , Ankara, 1940,
s.20-22.
65 C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1932, s.10.
