TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
TÜRK DİLİ BİLİM DALI
GAZİPAŞA (ANTALYA) KÖYLERİ AĞZI
FATİH NUMAN KÜÇÜKBALLI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Danışman
DOÇ. DR. ORHAN YAVUZ
Bu çalışma SÜ Bilimsel Araştırma Projeleri tarafından 11103017 nolu YL/Doktora tez projesi olarak desteklenmiştir.
T.C. Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Fatih Numan KÜÇÜKBALLI
SÖZ BAŞI
Gazipaşa, Antalya’nın 180 km doğusunda Akdeniz kıyısında yer alan bir ilçedir. Geçmişi MÖ 2000’lere kadar uzanmaktadır. Bilinen 4000 yıllık tarihi boyunca Gazipaşa topraklarında Luviler, Roma, Bizans, Kilikya Ermeni Krallığı, Anadolu Selçuklu Devleti ve Osmanlı Devleti hüküm sürmüştür. İlçede çeşitli medeniyetlerin hüküm sürmesine bağlı olarak ilçe tarihte Selene, Sallune, Selinus, Selinti ve Selendi isimlerini kullanmıştır. Osmanlı kaynaklarında genelde Selendi ismiyle anılmıştır. 1922’de Gazipaşa adını almıştır.
Gazipaşa nüfusunu Yörük ve Türkmenler oluşturmaktadır. İlçe halkının genelde Yörük olması hasebiyle ilçenin geçmişte en temel geçim kaynağı hayvancılıkmış. Fakat günümüzde hayvancılık yerine tarım ön plandadır. Son zamanlarda teknolojik gelişmelerle birlikte modern tarıma geçilmiştir. Geleneksel tarım yöntemleri iyice azalmıştır. Hem hayvancılığın gerilemesi hem de geleneksel tarımdan modern tarıma geçişe bağlı olarak Gazipaşa, kültürel açıdan geçiş dönemi yaşamaktadır. Hayvancılığın azalması ve geleneksel tarım yöntemlerinin terk edilmesiyle birçok kelime dedelerimizin, ninelerimizin hafızalarında zamana karşı direnmektedir. Ayrıca Yörük ve Türkmenlerin oluşturduğu Gazipaşa’da okuma-yazma oranının yüksek olması, televizyon gibi iletişim araçlarının artık her evde bulunması ağız özelliklerinin kaybolmasına neden olmaktadır.
Çoğumuzun bilmediği kültürel ögeleri, ağız özelliklerini ve söz varlığını muhafaza eden son neslin genelde altmış yaşın üzerinde olduğunu üzülerek söylemek gerekir. Bu durum, hem folklor hem de ağız incelemeleri için derleme faaliyetlerinde ne kadar acele edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Biz de bu aciliyet sebebiyle kendi doğup büyüdüğümüz ilçe Gazipaşa’yı inceleme alanı belirleyip dil incelemesi yönünden özgün olduğunu düşündüğümüz beş köy (Zeytinada, Kırahmetler, Göçük, Gürçam ve Doğanca)den derlemeler yaptık.
Çalışmamız; Giriş, İnceleme, Metinler ve Sözlük bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmada kullandığımız yöntemden bahsettik, Gazipaşa ilçesi ve ağzını incelediğimiz köyler hakkında bilgiler verdik. İnceleme kısmını ses bilgisi ve şekil bilgisi olarak iki bölüme ayırdık. Metinler bölümünde beş köyden 23 farklı
kişiden derlediğimiz 24 metin yer almaktadır. Sözlük bölümünde ise metinlerde geçen, standart Türkçeden farklılaşmış kelimeleri varyantlarıyla birlikte sözlüğe aldık.
Çalışmamız genel ağız incelemelerine göre dar bölge ağız incelemesi özelliği taşımaktadır. Sadece Gazipaşa ilçesini inceleyen lisansüstü ilk çalışmadır. İlçe, daha önce bir akademik çalışmada (Erdem ve Bölük, 2011) Antalya ağızlarının geneli içinde incelenmiş, birkaç çalışmada da lisans tezi olarak incelenmiştir. Çalışmamızın, Gazipaşa’yla ilgili var olan dil incelemelerine az da olsa katkı sağlamasını temenni ediyoruz. Bu vesileyle çalışmamızın hazırlık aşamasında yardımlarını esirgemeyen hocam Prof. Dr. Nurettin DEMİR’e, kaynakların temininde kütüphanesini çekinmeden kullanmamıza izin veren, her türlü konuda özellikle de incelediğimiz bölge ağzına hâkim olması hususunda engin bilgilerinden istifade ettiğimiz danışman hocam Doç. Dr. Orhan Yavuz’a en derin şükranlarımı sunarım. Ayrıca bana kapılarını açan, kendi evlatları gibi görüp en samimi sohbetleriyle çalışmanın malzemesini oluşturan kaynak şahıslarımın tümüne ayrı ayrı teşekkür ederim.
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğr
encin
in
Adı Soyadı Fatih Numan KÜÇÜKBALLI Numarası: 104201042001 Ana Bilim / Bilim
Dalı
Türk Dili ve Edebiyatı/Türk Dili
Danışmanı Doç. Dr. Orhan YAVUZ
Tezin Adı Gazipaşa (Antalya) Köyleri Ağzı
ÖZET
Bu çalışmada Gazipaşa (Antalya) ilçesinin doğusundan seçilen beş köyden metinler derlenmiştir. Seçilen köylerin Gazipaşa’nın genel ağız özellikleri içerisinde az da olsa farklılık arz etmesine, birbirine komşu olmalarına ve yükselti basamaklarına dikkat edilmiştir. Deniz kıyısından başlayıp Torosların eteklerine değin 500-600 metreye kadar yükselen Zeytinada, Kırahmetler, Göçük, Gürçam ve Doğanca köylerinden toplam yirmi üç kişiden yirmi dört metin derlenmiştir. Derlenen metinler ses bilgisi ve şekil bilgisi açısından tarihî karşılaştırma yapılmadan, eş zamanlı yöntemle incelenmiştir. Ses bilgisi kısmında bütün ses değişiklikleri gösterilmiştir. Şekil bilgisi kısmında ise standart Türkçeden farklı olan yapılar incelenmeye alınmıştır. Sözlük bölümünde standart Türkçeden farklılaşmış ya da sadece yörede yaşayan kelimeler bütün varyantlarıyla yer almaktadır.
Anahtar Kelimeler: Gazipaşa (Antalya) Ağzı, Zeytinada, Kırahmetler, Göçük, Gürçam, Doğanca, Ağız Çalışması, Ağız Derlemesi.
Öğr
encin
in
Adı Soyadı Fatih Numan KÜÇÜKBALLI Numarası: 104201042001 Ana Bilim / Bilim
Dalı
Türk Dili ve Edebiyatı/Türk Dili
Danışmanı Doç. Dr. Orhan YAVUZ
Tezin İngilizce Adı The Dialect of Villages of Gazipaşa (Antalya)
SUMMARY
In this study, texts from five different villages in the east of Gazipaşa County in Antalya have been compiled. The fact that these villages differ from each other leastwise in terms of dialect within the general dialectal characteristics of Gazipaşa, their being neighbours to each other and their altitude levels have been taken into consideration. Twenty-four texts were gathered from twenty-three people in total from Zeytinada, Kırahmetler, Göçük, Gürçam and Doğanca villages rising to 500-600 meters. Gathered texts were analysed in a synchronic method in terms of phonology and morphology. All phonological changes were presented in the part of phonological analysis. As for the morphological part, structures different from standard Turkish were analysed. In vocabulary part, words which are different from standard Turkish usage or the ones alive in the district are given with their all variants.
Key Words: Dialect of Gazipaşa (Antalya), Zeytinada, Kırahmetler, Göçük, Gürçam, Doğanca, Study of Dialect, Compilation of Dialect.
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
İÇİNDEKİLER
Bilimsel Etik Sayfası………...ii
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu………..……….iii
Söz Başı……….………..iv
Özet……….……….………...….vi
Summary………...………...vii
Çeviri Yazı İşaretleri………..………..…...xviii
Kısaltmalar ve İşaretler………..……….…xx
1. GİRİŞ………....……...1
1.1. Araştırmanın Amacı……….…1
1.2. Kapsam……….………..….1
1.3. Yöntem………..………..…3
1.3.1. Araştırma Alanının Belirlenmesi……….………...…………..3
1.3.2. Kaynak Kişilerin Belirlenmesi……….….3
1.3.3. Derleme……….……4
1.3.4. Derlenen Metinlerin Yazıya Aktarılması………..……5
1.3.5. İnceleme………..…..6
1.3.6. Sözlük ………...7
1.4. Gazipaşa’nın Tarihi………..…...8
1.5. Gazipaşa’nın Coğrafi ve Beşerî Özellikleri………...9
1.6. Gazipaşa’da Âdetler………...10
1.6.1. Doğum Âdetleri………...10
1.6.2. Sünnet Âdetleri………...…10
1.6.3. Asker Uğurlama……….…….11
1.6.4. Evlenme Âdetleri……….…11
1.7. İncelenen Köyler Hakkında………...12
1.7.1. Zeytinada Köyü………...…12
1.7.2. Göçük Köyü……….……….…..13
1.7.4. Gürçam Köyü……….……….14 1.7.5. Doğanca Köyü……….15 2. İNCELEME………..16 2.1. Ses Bilgisi……….….…16 2.1.1. Ünlüler……….16 2.1.1.1. Ünlü Çeşitleri……….……..16 2.1.1.1.1. /a/ Ünlüsü ve Çeşitleri………..16 2.1.1.1.2. /e/ Ünlüsü ve Çeşitleri……….….20 2.1.1.1.3. /ı/ Ünlüsü ve Çeşitleri……….…..23 2.1.1.1.4. /i/ Ünlüsü ve Çeşitleri………...25 2.1.1.1.5. /o/ Ünlüsü ve Çeşitleri………..26 2.1.1.1.6. /ö/ Ünlüsü ve Çeşitleri………..28 2.1.1.1.7. /u/ Ünlüsü ve Çeşitleri………..29
2.1.1.2. Uzunluk-Kısalıklarına Göre Ünlüler………...……..31
2.1.1.2.1. Kısa Ünlüler……….31
2.1.1.2.1.1. Kısa /a/ ve /e/ Ünlüleri……….……...32
2.1.1.2.1.2. Kısa /ı/ve /i/ Ünlüleri………..……32
2.1.1.2.1.3. Kısa /o/ Ünlüsü……….…..34
2.1.1.2.1.4. Kısa /u/ve /ü/ Ünlüleri……….35
2.1.1.2.2. Uzun Ünlüler………35
2.1.1.2.2.1. Ünsüz Erimesi veya Düşmesi Sonucu Oluşan Uzun Ünlüler………...……36
2.1.1.2.2.1.1. Sözcük Kök Ve Tabanlarında………..36
2.1.1.2.2.1.2. Eklerde………...38
2.1.1.2.2.2. Hece Kaynaşmaları Sonucu Oluşan Uzun Ünlüler……….….39
2.1.1.2.2.2.1. Sözcük Kök ve Tabanlarındaki Hece Kaynaşmalarıyla Oluşan Uzun Ünlüler…………39
2.1.1.2.2.2.2. Eklerde Görülen Hece Kaynaşmalarıyla Oluşan Uzun Ünlüler……….…41
2.1.1.2.2.2.3. Kök-Ek ve Ek-Ek Birleşmelerinde Görülen Hece Kaynaşmaları Sebebiyle Oluşan Uzun
Ünlüler……….43
2.1.1.2.2.3. Ekleşme Durumunda Ortaya Çıkan Uzunluklar……….46
2.1.1.2.2.4. Sözcük Birleşmeleri Yoluyla Oluşan Uzun Ünlüler………...……46
2.1.1.2.2.4.1. İki Sözcüğün Birleşmesinde Yan Yana Gelen İki Ünlünün Kaynaşmasıyla Oluşan Uzun Ünlüler………..…47
2.1.1.2.2.4.2. İki Sözcüğün Birleşmesinde Ünsüz Erimesiyle Oluşan Uzun Ünlüler………47
2.1.1.2.2.5. Vurgu ve Tondan Kaynaklanan Uzun Ünlüler………..….48
2.1.1.2.2.6. Alıntı Sözcüklerde Uzun Ünlüler…………...…….50
2.1.1.2.2.6.1. Asli Uzun Ünlüler……….……...50
2.1.1.2.2.6.2. İkincil Uzun Ünlüler………....50
2.1.1.3. İkiz Ünlüler………51
2.1.1.3.1. Yükselen İkiz Ünlüler………..52
2.1.1.3.2. Eşit İkiz Ünlüler……….…..53
2.1.1.3.3. Alçalan İkiz Ünlüler……….55
2.1.1.4. Ünlü Uyumları……….….57
2.1.1.4.1. Önlük-Artlık Uyumu (Damak Uyumu, Büyük Ünlü Uyumu)………..…57
2.1.1.4.2. Önlük-Artlık Uyumunun Bozulma Sebepleri……….…..59
2.1.1.4.3. Alıntı Kelimelerde Önlük-Artlık Uyumu………...63
2.1.1.4.3.1. Uyuma Giren Alıntı Kelimeler………..63
2.1.1.4.3.2. Uyuma Girmekte Olan Alıntı Kelimeler…………64
2.1.1.4.3.3. Uyuma Girmeyen Alıntı Kelimeler…...………….64
2.1.1.4.4. Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu (Dudak Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu)………..………65
2.1.1.5. Ünlülerle İlgili Ses Olayları……….………67 2.1.1.5.1. Ön Ünlülerin Artlılaşması………...……….67
2.1.1.5.1.1. Ön Seste Karakteristik Artlılaşmalar…………..…67 2.1.1.5.1.2. İç Seste Karakteristik Artlılaşmalar…………...….68 2.1.1.5.1.3. İç Seste Karakteristik Olmayan Artlılaşmalar…....70 2.1.1.5.1.4. Son Seste Karakteristik Artlılaşmalar…………...71 2.1.1.5.2. Art Ünlülerin Önlüleşmesi………….………..…72 2.1.1.5.2.1. Ön Seste Karakteristik Önlüleşmeler………….…72 2.1.1.5.2.2. İç Seste Karakteristik Önlüleşmeler……...……….73 2.1.1.5.2.3. İç Seste Karakteristik Olmayan Önlüleşmeler…....75 2.1.1.5.2.4. Son Seste Karakteristik Önlüleşmeler………76 2.1.1.5.2.5. Son Seste Karakteristik Olmayan Önlüleşmeler….76 2.1.1.5.3. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması………...…76 2.1.1.5.3.1. Ön Seste Karakteristik Yuvarlaklaşmalar………….76
2.1.1.5.3.2. Ön Seste Karakteristik Olmayan
Yuvarlaklaşmalar………..76 2.1.1.5.3.3. İç Seste Karakteristik Yuvarlaklaşmalar……..…….77 2.1.1.5.3.4. İç Seste Karakteristik Olmayan Yuvarlaklaşmalar...78 2.1.1.5.3.5. Son Seste Karakteristik Yuvarlaklaşmalar……...….79 2.1.1.5.4. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi………...79 2.1.1.5.4.1. Ön Seste Karakteristik Düzleşmeler……….79 2.1.1.5.4.2. Ön Seste Karakteristik Olmayan Düzleşmeler….….79 2.1.1.5.4.3. İç Seste Karakteristik Düzleşmeler………...80 2.1.1.5.4.4. İç Seste Karakteristik Olmayan Düzleşme…………80 2.1.1.5.4.5. Son Seste Karakteristik Olmayan Düzleşmeler…....81 2.1.1.5.5. Geniş Ünlülerin Daralması………...81
2.1.1.5.5.1. Ön Seste Karakteristik Daralmalar………81 2.1.1.5.5.2. Ön Seste Karakteristik Olmayan Daralmalar………81 2.1.1.5.5.3. İç Seste Karakteristik Daralmalar……….81 2.1.1.5.5.4. İç Seste Karakteristik Olmayan Daralmalar………84 2.1.1.5.6. Dar Ünlülerin Genişlemesi………...86
2.1.1.5.6.2. Ön Seste Karakteristik Olmayan Genişlemeler…...86
2.1.1.5.6.3. İç Seste Karakteristik Genişlemeler………..87
2.1.1.5.6.4. İç Seste Karakteristik Olmayan Genişlemeler……..88
2.1.1.5.6.5. Son Seste Karakteristik Olmayan Genişlemeler…..88
2.1.1.5.7. Ünlülerin Genizsileşmesi………....89
2.1.1.5.8. Normal Uzunluktaki Ünlülerin Uzaması………89
2.1.1.5.9. Ünlü Türemesi………....90
2.1.1.5.9.1. Ön Seste Ünlü Türemeleri………...90
2.1.1.5.9.2. İç Seste Ünlü Türemeleri………..….90
2.1.1.5.9.3. Son Seste Ünlü Türemeleri………...92
2.1.1.5.10. Ünlü Düşmeleri………..…..92
2.1.1.5.10.1. Ön Seste Ünlü Düşmeleri………92
2.1.1.5.10.2. İç Seste Ünlü Düşmeleri……….……92
2.1.1.5.10.3. İki Kelime Arasında Ünlü Karşılaşmasından Kaynaklanan Ünlü Düşmeleri……….…..93
2.1.1.5.11. Ünlülerde Göçüşme……….…….94
2.1.2. Ünsüzler………..95
2.1.2.1. Ünsüz Çeşitleri……….………..95
2.1.2.2. Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları…………...………103
2.1.2.2.1. Ötümsüzleşme……….………..103
2.1.2.2.1.1. Ön Seste Karakteristik Ötümsüzleşmeler……..…..103
2.1.2.2.1.2. Ön Seste Karakteristik Olmayan Ötümsüzleşmeler……….103
2.1.2.2.1.3. İç Seste Karakteristik Ötümsüzleşmeler………….103
2.1.2.2.1.4. Son Seste Karakteristik Ötümsüzleşmeler….…….105
2.1.2.2.1.5. Son Seste Karakteristik Olmayan Ötümsüzleşmeler……….105
2.1.2.2.2. Ötümlüleşme……….………105
2.1.2.2.2.1. Ön Seste Karakteristik Ötümlüleşmeler……….….105
2.1.2.2.2.2. Ön Seste Karakteristik Olmayan Ötümlüleşmeler...106
2.1.2.2.2.4. İç Seste Karakteristik Olmayan Ötümlüleşmeler…108 2.1.2.2.2.5. Son Seste Ötümlüleşmeler………..…108 2.1.2.2.3. Sızıcılaşma………..…..109 2.1.2.2.3.1. Ön Seste Karakteristik Sızıcılaşmalar….…………109
2.1.2.2.3.2. Ön Seste Karakteristik Olmayan
Sızıcılaşmalar………..109 2.1.2.2.3.3. İç Seste Karakteristik Sızıcılaşmalar………..….…110 2.1.2.2.3.4. İç Seste Karakteristik Olmayan Sızıcılaşmalar…...110 2.1.2.2.3.5. Son Seste Karakteristik Sızıcılaşmalar……..……..111 2.1.2.2.3.6. Son Seste Karakteristik Olmayan Sızıcılaşmalar…111 2.1.2.2.4. Damak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler………..111 2.1.2.2.5. Ünsüzlerde Artlılaşmalar……..………....…..112
2.1.2.2.5.1. Ön Seste Karakteristik Artlılaşmalar………..…….113 2.1.2.2.5.2. İç Seste Karakteristik Artlılaşmalar………113 2.1.2.2.5.3. Son Seste Karakteristik Artlılaşmalar……….……113 2.1.2.2.6. Ünsüz Benzeşmeleri………...…..114 2.1.2.2.6.1. İç Seste Ünsüz Benzeşmeleri………..114 2.1.2.2.6.1.1. İç Seste Karakteristik Gerileyici Ünsüz
Benzeşmeleri……….……..114 2.1.2.2.6.1.2. İç Seste Karakteristik Olmayan Gerileyici Ünsüz Benzeşmeleri………115 2.1.2.2.6.1.3. İç Seste Karakteristik İlerleyici Ünsüz Benzeşmeleri……...………116 2.1.2.2.6.1.4. İç Seste Karakteristik Olmayan İlerleyici Ünsüz Benzeşmeleri………...116 2.1.2.2.6.2. İki Kelime Arasında Ünsüz Benzeşmeleri…..……117 2.1.2.2.6.2.1. İki Kelime Arasında Karakteristik Gerileyici
Ünsüz Benzeşmeleri………..…..117 2.1.2.2.6.2.2. İki Kelime Arasında Karakteristik Olmayan Gerileyici Ünsüz Benzeşmeleri………..….118 2.1.2.2.6.2.3. İki Kelime Arasında Karakteristik İlerleyici Ünsüz Benzeşmeleri………..…..118
2.1.2.2.6.3. Uzak Benzeşmeler………...119
2.1.2.2.6.3.1. Karakteristik Gerileyici Uzak Benzeşmeler………....119
2.1.2.2.6.3.2. Karakteristik Olmayan Gerileyici Uzak Benzeşmeler………119
2.1.2.2.6.3.3. Karakteristik Olmayan İlerleyici Uzak Benzeşmeler………...……….120
2.1.2.2.7. Ünsüz Türemeleri……….120
2.1.2.2.7.1. Ön Seste Karakteristik Ünsüz Türemeleri………...120
2.1.2.2.7.2. Ön Seste Karakteristik Olmayan Ünsüz Türemeleri………...121
2.1.2.2.7.3. İç Seste Karakteristik Ünsüz Türemeleri………....121
2.1.2.2.7.4. İç Seste Karakteristik Olmayan Ünsüz Türemeleri………...122
2.1.2.2.7.5. Son Seste Karakteristik Ünsüz Türemeleri…….…123
2.1.2.2.7.6. Son Seste Karakteristik Olmayan Ünsüz Türemeleri………...124 2.1.2.2.8. Ünsüz Düşmeleri………..124 2.1.2.2.8.1. Ön Seste Ünsüz Düşmeleri……….………125 2.1.2.2.8.2. İç Seste Ünsüz Düşmeleri………...………125 2.1.2.2.8.2.1. Kök ve Tabanlarda Gerçekleşen Ünsüz Düşmeleri………125
2.1.2.2.8.2.2. Ekleşme Sırasında Gerçekleşen Ünsüz Düşmeleri………..…………..127
2.1.2.2.8.3. İki Kelime Arasında Ünsüz Düşmeleri………..….129
2.1.2.2.8.4. Son Seste Karakteristik Ünsüz Düşmeleri……..…129
2.1.2.2.8.5. Son Seste Karakteristik Olmayan Ünsüz Düşmesi………...130
2.1.2.2.9. Sürekli Ünsüzler Arasında Nöbetleşmeler………....131
2.1.2.2.9.1. Sürekli Ünsüzler Arasında Ön Seste Karakteristik Nöbetleşmeler……….……….131
2.1.2.2.9.2. Sürekli Ünsüzler Arasında Ön Seste Karakteristik
Olmayan Nöbetleşmeler………..132
2.1.2.2.9.3. Sürekli Ünsüzler Arasında İç Seste Karakteristik Nöbetleşmeler………..133
2.1.2.2.9.4. Sürekli Ünsüzler Arasında İç Seste Karakteristik Olmayan Nöbetleşmeler………..135
2.1.2.2.9.5. Sürekli Ünsüzler Arasında Son Seste Karakteristik Nöbetleşmeler………..135
2.1.2.2.9.6. Sürekli Ünsüzler Arasında Son Seste Karakteristik Olmayan Nöbetleşmeler………..135
2.1.2.2.10. Yörede Rastlanan ve Karakteristik Olmayan Diğer Nöbetleşmeler……….……….136 2.1.2.2.11. Göçüşme………...……..137 2.1.2.2.11.1. Yakın Göçüşme……….137 2.1.2.2.11.2. Uzak Göçüşme……….…….138 2.1.2.2.12. Benzeşmezlik………..………138 2.1.2.2.13. Hece Yutulması………..139
2.1.2.2.13.1. Karakteristik Olmayan Hece Yutulmaları………141
2.1.2.2.14. Ünsüz İkizleşmeleri……….………..142
2.1.2.2.15. Kelime İçinde Ünsüz Tekleşmesi ………..……143
2.1.2.2.16. Hece Türemesi………….………..143 2.2. Şekil Bilgisi………...………..144 2.2.1. İsim Çekimi……….……….144 2.2.1.1. Çokluk Eki………..……….………144 2.2.1.2. Aitlik Eki………...…..145 2.2.1.3. İyelik Ekleri……….146 2.2.1.4. Hâl Ekleri……….…147 2.2.1.4.1. Yalın Hâl……….……….….…147 2.2.1.4.2. İlgi Hâli……….…148 2.2.1.4.3. Belirtme Hâli………149 2.2.1.4.4. Yönelme Hâli………...….150
2.2.1.4.5. Bulunma Hâli………....151
2.2.1.4.6. Ayrılma Hâli……….151
2.2.1.4.7. Vasıta Hâli………152
2.2.1.4.8. Eşitlik Hâli………153
2.2.1.4.9. Yön Gösterme Hâli……….…….154
2.2.1.5. Soru Edatı………155
2.2.2. Fiil Çekimi………156
2.2.2.1. Şahıs Ekleri………..156
2.2.2.1.1. Zamir Kaynaklı Şahıs Ekleri………...156
2.2.2.1.2. İyelik Kaynaklı Şahıs Ekleri………158
2.2.2.1.3. Emir Ekleri………160
2.2.2.2. Fiillerin Basit Zaman Çekimleri………..162
2.2.2.2.1. Bildirme Kipleri……….……..162
2.2.2.2.1.1. Görülen Geçmiş Zaman………..162
2.2.2.2.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman………164
2.2.2.2.1.3. Şimdiki Zaman………..………..166 2.2.2.2.1.4. Geniş Zaman………...…………173 2.2.2.2.1.5. Gelecek Zaman………..178 2.2.2.2.2. Tasarlama Kipleri………180 2.2.2.2.2.1. Emir Kipi……….180 2.2.2.2.2.2. Dilek-Şart Kipi………...183 2.2.2.2.2.3. Gereklilik Kipi………...……..184 2.2.2.2.2.4. İstek Kipi……….185
2.2.2.2.3. Fiillerin Birleşik Zaman Çekimleri………..185
2.2.2.2.3.1. Hikâye………..………..185
2.2.2.2.3.1.1. Şimdiki Zamanın Hikâyesi………..….185
2.2.2.2.3.1.2. Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi….……185
2.2.2.2.3.1.3. Gelecek Zamanın Hikâyesi………187
2.2.2.2.3.1.4. Geniş Zamanın Hikâyesi………...187
2.2.2.2.3.1.5. İstek Kipinin Hikâyesi……….….190
2.2.2.2.3.2. Rivayet………190
2.2.2.2.3.2.2. Geniş Zamanın Rivayeti……….……...190
2.2.2.2.3.2.3. Gelecek Zamanın Rivayeti………191
2.2.2.2.3.3. Şart………..192
2.2.2.2.3.3.1. Geniş Zamanın Şartı………..192
2.2.2.2.3.3.2. Görülen Geçmiş Zamanın Şartı………193
2.2.2.2.4. Cevher Fiili………..194
2.2.2.2.4.1. Şimdiki Zaman/Geniş Zaman………..…194
2.2.2.2.4.2. Görülen Geçmiş Zaman……….……195
2.2.2.2.4.3. Öğrenilen Geçmiş Zaman………..196
2.2.2.2.4.4. Şart……….…….196
2.2.3. Türetme Ekleri………....…..197
2.2.3.1. İsimden İsim Yapan Ekler………...197
2.2.3.2. İsimden Fiil Yapan Ekler………199
2.2.3.3. Fiilden İsim Yapan Ekler……….200
2.2.4. Zarf-Fiil Yapıları……….………..201 2.2.5. Birleşik Fiiller…………...………202 2.2.6. Edatlar………..204 2.2.7. Zamir ve Sıfatlar………206 2.2.8. Zarflar………207 2.3. Sonuç………..208 3. METİNLER………..……….213 4. SÖZLÜK………346 5. KAYNAKÇA……….411
Çeviri Yazı İşaretleri
[á] : /a/ ile /e/ arası düz, geniş, /a/ ünlüsüne yakın orta damak ünlüsü
[ȧ] : /a/ ile /ı/ arası düz, art, yarı geniş ünlü
[å] : /a/ ile /o/ arası art, geniş, yarı yuvarlak ünlü
[ã] : damaksıl /a/
[ä] : /a/ ile /e/ arası düz, geniş, /e/’ye yakın ünlü
[ė] : /e/ ile /i/ arası düz, ön, yarı geniş ünlü
[ ] : /e/ ile /ö/ arası ön, geniş, yarı yuvarlak ünlü
[í] : /ı/ ile /i/ arası dar, düz, yarı art ünlü
[ ] : /ı/ ile /u/ arası dar, art, yarı yuvarlak ünlü
[ĩ] : damaksıl /ı/
[Î] : /i/ ile /ü/ arası ön, dar, yarı yuvarlak ünlü
[ó] : /o/ ile /ö/ arası geniş, yuvarlak, yarı art ünlü
[ȯ] : /o/ ile /u/ arası yuvarlak, art, yarı geniş ünlü [ù] : /ö/ ile /ü/ arası, yuvarlak, ön, yarı geniş ünlü
[ú] : /u/ ile /ü/ arası dar, yuvarlak, yarı art ünlü
[ḇ] : /b/ ile /v/ arası ötümlü çift dudak ünsüzü [æ] : /c/ ile /j/ arası ötümlü yarı sızıcı ünsüz
[Ç] : /c/ ile /ç/ arası patlayıcı, yarı ötümlü diş eti ünsüzü [F] : /f/ ile /v/ arası sızıcı, yarı ötümlü, diş-dudak ünsüzü [ġ] : Patlayıcı, ötümlü art damak ünsüzü
[ ] : Yarı art ünlülerle hece kuran, patlayıcı, ötümlü orta damak ünsüzü [ẖ] : Sızıcı, ötümsüz, art damak ünsüzü
[ḱ] : Patlayıcı, ötümsüz orta damak ünsüzü
[ḳ] : Art veya yarı art ünlülerle hece kuran, patlayıcı, ötümsüz, art damak ünsüzü [K] : /g/ ile /k / arasında patlayıcı, yarı ötümlü ünsüz
[Ḳ] : Art ünlülerle hece kuran patlayıcı, yarı ötümlü [ġ] ile [ḳ] arası ünsüz [ķ] : /ḳ/ ile /ẖ/ arasında yarı sızıcı, art damak ünsüzü
[ḷ] : Art veya yarı art ünlülerle hece kuran akıcı, sızıcı, ötümlü art damak ünsüzü
[ñ] : Art veya ön ünlülerle hece kuran akıcı, patlayıcı, ötümlü genizsi /n/ ünsüzü [P] : /b/ ile / p/ arası patlayıcı, yarı ötümlü bir dudak ünsüzü
[ ] : Düşmek üzere olan /r/ ünsüzü
[S] : /s/ ile /z/ arası sızıcı, yarı ötümlü bir diş ünsüzü
[Ş] : /s/ ile /ş/ arası sızıcı, ötümsüz diş-diş eti ünsüzü
[T] : /d/ ile /t/ arası patlayıcı, yarı ötümlü diş ünsüzü
[Ð] : Yarı sızıcı, ötümlü çift dudak /v/ ünsüzü
[ ] : Gırtlak kapanma ünsüzü
/ : Arapça kelimelerde ayn (ﻉ) ünsüzü
: Ünlüler üzerinde uzunluk işareti
: Akıcı ve sızıcı ünsüzler üzerinde süreklilik işareti
˘ : Ünlüler üzerinde kısalık işareti
‿ : Ulama işareti
: Ünsüzler altında ünsüzlerin düşmek üzere olduğunu gösteren işaret
Kısaltmalar ve İşaretler a.b.i. : Ayrıntılı bilgi için Ar. : Arapça
AÜ : Ankara Üniversitesi
AYA: Antalya ve Yöresi Ağızları bk. : Bakınız
DA : Dil Araştırmaları Dergisi Far. : Farsça
Fr. : Fransızca
GKA: Gazipaşa Köyleri Ağzı MÖ: Milattan Önce MS: Milattan Sonra Rum. : Rumca s. : sayfa S.: sayı SÜ : Selçuk Üniversitesi T. :Türkçe
TDAY: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten TDK : Türk Dil Kurumu
Yay. : Yayınları, Yayınevi A : /a/, /e/
I : /ı/, /i/
X: /ı/, /i/, /u/, /ü/
/ / : Fonem işareti
[ ] : Alt fonem işareti /
: Yükselen ton
\ : Alçalan ton ～ : Varyasyon işareti
< : Değişimin yönünü gösteren işaret
1. GİRİŞ
1.1. Araştırmanın Amacı
Antalya’nın en doğusunda yer alan Gazipaşa; Mersin ve Karaman’a sınırı olan bir ilçedir. İlçenin Cumhuriyet devrine kadar tamamen Mersin’e bağlı bir kaza olması, yaylacılık faaliyeti olarak hâlâ Karaman’ın Sarıveliler ve Mersin’in Anamur ilçeleriyle aynı yaylaları kullanıyor olması ve yakın zamana kadar hayvancılığın etkin olduğu dönemlerde Gazipaşa halkının bu yaylalarda altı aya yakın kaldığı düşünülürse üç farklı yöreye ait halkın benzer yönler taşıması kaçınılmazdır. Ayrıca 1572 yılına ait arşiv belgelerine göre Gazipaşa’dan Kıbrıs’a 49 hane gönderilmesi (Gökçe, 1998:4) ve Hasan Eren’in Kıbrıs ağzıyla ilgili yazısında (Eren, 1983) verdiği kelimelerin büyük çoğunluğunun Gazipaşa ağzında yaşıyor olması Gazipaşa ağzının Kıbrıs ağzıyla da ilişkili olduğunı göstermektedir.
Çalışmamızın amacı, konumu itibariyle Toroslarla Akdeniz arasında köprü vazifesi gören, Toros Yörüklerinin birçoğunun yaylalardan inip yerleşik hayata geçtiği Gazipaşa köyleri ağızlarının fonetik ve morfolojik özelliklerini incelemek, Anadolu ağızları içindeki yerini belirlemek ve söz varlığını ortaya çıkarmaktır.
1.2.Kapsam
Araştırmamıza deniz kıyısından başlayıp Torosların eteklerinde 700 m’ye kadar çıkan ve birbiriyle komşu olan beş köy dâhil edilmiştir. Derleme yaptığımız köyler ve kaynak kişilerle ilgili bilgiler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
1.Tablo: Köylere Göre Kaynak Kişilerin Dağılımını Gösteren Tablo
KÖYLER
KAYNAK KİŞİLER
KADIN yaş ERKEK yaş TOPLAM
Zeytinada 2 61-80 2 51-57 4
Göçük 3 46-71-73 2 58-80 5
Kırahmetler 1 81 3 78-79-88 4
Gürçam 2 85-87 3 53-78-79 5
Doğanca 3 33-68-85 2 41-57 5
Kırahmetler Yörüklerinin bir kısmı komşu köy Muzkent’te de ikamet ettiği için 13 numaralı metin Muzkent köyünden derlenmiştir. Muzkent’ten derlenen bu metin Kırahmetler’in ağzını yansıtmaktadır. Muzkent köyünün ağız özelliği inceleme kapsamımızın dışındadır.
Mehmet Dursun Erdem ve Ramazan Bölük’ün yaptığı Antalya ve Yöresi Ağızları adlı çalışmada Gazipaşa ilçesini temsilen Akoluk, Aydıncık, Çamlıca, Çığlık, Çile, Güneyköy, İnal, Karaçukur, Karalar, Macar, Şahinler, Yakacık köyleri ve merkez Bakılar mahallesinden birer metin örneği alınmıştır. Bizim çalışmamızla birlikte Gazipaşa’nın yarısına yakın bir bölgesinden metin derlenmiştir.
Derleme yapacağımız köyleri seçerken komşu olmalarına, yükselti basamaklarına ve Gazipaşa’nın genel ağız özelliği içinde farklılık arz etmelerine dikkat ettik. Antalya ve Yöresi Ağızları’nda Gazipaşa’nın deniz seviyesinden en yüksek köyü olan Akoluk köyünden metin derlenmesiyle kıyıdan başlayıp ilçenin en yüksekteki köyüne (yaklaşık 1000 m) kadar birbirine komşu olan köylerden derleme yapılmış oldu.
1.3.Yöntem
1.3.1. Araştırma Alanının Belirlenmesi
Gazipaşa ilçesiyle ilgili ağız çalışması yapmaya karar verdikten sonra zamanımızın sınırlı olması nedeniyle ve daha ayrıntılı inceleme yapabilmek için ilçe içinde yeniden alan sınırlandırması yoluna gidip köyler üzerine inceleme yapmayı uygun bulduk. Gazipaşa Halk Eğitim Merkezi ve Gazipaşa ilçe kaymakamlığından köylerin tarihî özellikleri, göç alıp almama durumu ve okuma yazma oranlarıyla ilgili bilgiler aldık. Özellikle tarihî ve sosyolojik boyutları göz önünde bulundurup ağız özelliği olarak farklılık arz eden köyleri ön çalışmalarla tespit etmeye çalıştık. Araştırma alanı kendi yaşadığımız bölge olması dolayısıyla konuşma özellikleri bakımından farklılık arz eden köyleri zaten daha önceden biliyorduk. Buna rağmen köylere bizzat giderek ön araştırma yaptık. Yaptığımız araştırmalar neticesinde ilçenin doğu tarafından birbirine komşu olan beş köy seçtik.
1.3.2. Kaynak Kişilerin Belirlenmesi
Kaynak kişilerin belirlenmesinde Nurettin Demir’in kaynak kişilerle ilgili yazısındaki (Demir, 1998) belirlediği kriterleri göz önünde bulundurduk. Tahsil durumuna göre okuryazar olmayan ya da okuryazarlık seviyesi en düşük şahıslardan metin derlenmiştir. Çalışmamıza aldığımız kaynak şahıslar içinde bayanlardan sadece biri ilkokul mezunu olup diğerleri okuma yazma bilmemektedir. Erkeklerin hepsi okuma yazma bilmektedir. Yaşları büyük olduğu için genelde iki üç yıl okula gitmişler, sadece biri beş yıl okumuştur. Bayanlar bölgeyi hiç terk etmemiş, erkekler ise genelde askerlik vesilesiyle bölgeden ayrılmışlar onun dışında hep bölgede yaşamışlardır. Kimlerle görüşme yapabileceğimize dair ön araştırma yaparken her köyde ısrarla önerilen şahıslar vardı. Bu şahıslar bölgeyle ilgili birçok konuya hâkim, ağzı laf yapan donanımlı kişilerdi. Fakat bu kişilerin görüşmelerimizde ağız özelliklerinden uzaklaşıp standart Türkçeye yakın konuşmaya çalıştıklarını fark ettik ve bu kişilerden derlediğimiz metinleri ağız özelliklerini iyi yansıtmadığı için çalışmamıza almadık. Genelde yaşlıları tercih ettik.
1.3.3. Derleme
İncelenecek malzemenin toplanması aşaması olan derleme, ağız araştırmalarında titizlikle çalışılması gereken bir aşamadır. Yöreyi en iyi şekilde örnekleyecek ağız özelliklerini yansıtan, yörenin söz varlığını büyük ölçüde ortaya koyan çeşitli konularda derlemeler yapmaya gayret ettik.
Derlemelerde; stereo kayıt yapan, 4 GB dâhili hafızası olan ve pil ömrü uzun ses kayıt cihazı kullandık. Kullandığımız cihazın hafızasının yüksek olması ve pillerinin uzun süre dayanması, kaynak kişilerle görüşmelerimizde çok kolaylık sağladı. Bazen doğrudan kayda başlayıp hemen istediğimiz sonuca ulaşmamıza rağmen bazen kaynak kişiyi havaya sokup işimize yarayacak malzemeyi alabilmek için saatlerce kayıt yaptık. Çünkü kaynak kişilerle görüşmelerimizi “Kim razı olursa” deyip gönüllülük esasına dayandırmadık. Yaptığımız uzun süreli kayıtlarda gürültüleri ve işimize yaramayacak kısımları bilgisayarda kestik. Yörenin ağız özelliğini çok iyi yansıtan, söz varlığını büyük oranda ortaya koyabilecek, kayda değer malzeme alabileceğimiz ve fakat çekinen ya da nazlanan bazı kaynak kişileri konuşturabilmek için birden fazla ziyaret gerçekleştirdik.
Derleme yapacağımız konuları köylere göre önceden belirledik. Fakat çoğu zaman planımız haricinde sohbetimizin akışına göre çok farklı konularda malzeme kaydettik. Hemen hemen her konuda malzeme toplayıp söz varlığını ortaya çıkarmaya çalıştık. Konuşmacıların anlatım yeteneklerini ortaya çıkarması ve araştırma alanının dağınık yerleşim özelliğine sahip olması nedeniyle masal, hikâye ve efsane benzeri edebî türler derlenememiştir.
Yörede doğup büyümemiz ve derlemelerde yöre ağzıyla konuşmamız kaynak kişilerle çok iyi iletişim kurmamızı sağladı. Uzak köylerde derleme yaparken babamı da yanımda götürmem, onlarla çok rahat iletişim kurmamızı sağladı. Yöreyi bilen bir araştırmacı olarak, gördüğümüz büyük kolaylıkların yanında bu özelliğimiz derlemelerimizi olumsuz yönlerden de etkiledi. Çünkü bilgi almak istediğimiz bazı konularda kendimizin de bilgisi olduğunu düşündükleri için sorduğumuz sorulara “Sen bizden daha iyi bilirsin bu konuları.” şeklinde hiç de arzu etmediğimiz cevaplar
aldık. Hatta bazen onları alaya aldığımızı bile düşündüler. Derleme çalışmalarımızda sadece Gürçam köyünde büyük iletişim sorunu yaşadık. Bu sorunun kaynağı da Gürçam köyünün konuşmasını farklı kılan /s/ ve /ş/ ünsüzlerini birbirlerinin yerine kullanmaları ve bu özelliklerini gizlemeye çalışmalarıdır. Konuşmaya ikna ettiklerimizin de kontrollü konuşup bu ağız farklılığını yansıtmamaya çalışması yaşadığımız başka bir sorundur. Bu sebeple Gürçam köyüne üç defa gidilmiştir. Fakat yine de /s/ ve /ş/ ünsüzlerinin nöbetleşe kullanılması özelliğini istediğimiz gibi kayda alamadık.
Bazı kaynak kişilerin çekingenliği ya da konuşmayı kaydeceğimizi öğrenince ağız özelliğini bozup standart Türkçeye yaklaştırması nedeniyle bazen gizli kayda başvurduk. Gizli kayıtlarda daha net ses kaydı almak için anlatıcının görmeyeceği şekilde yaka mikrofonu kullandık. Gizli kayıt yöntemi ses tonundaki bozukluklar, gürültüler, konuşma aralarının uzunluğu gibi nedenlerle kaliteli malzeme almamızı zorlaştırdı
Bir bölge ağzı üzerinde yapılacak çalışmalar bütün mevsimlerde ele alınmadığı takdirde her mevsimin kendine has söz varlığı olması sebebiyle derlemelerin eksik kalacağını (K. Yavuz, 1979:453) düşünerek bu eksikliği bir nebze olsun gidermek amacıyla yöreden farklı zamanlarda derlemeler yaptık.
1.3.4. Derlenen Metinlerin Yazıya Aktarılması
Bu safha, ağız araştırmalarının en yorucu kısmıdır, diyebiliriz. Hem çeviri yazı işaretlerinin çokluğu hem de seslerin tespitinde yeri geldiğinde onlarca defa dinleme işi çok yorucu olmuştur. Çeviri yazıda Ahmet B. Ercilasun’un önerdiği çeviri yazı işaretlerini (Ercilasun, 1999) kullandık. Metin oluştururken sadece kaynak kişinin sözlerini yazıya aktardık. Yöre ağzını konuşan başka bir konuşmacının dâhil olduğu kısımlar kayda değer farklılık arz ettiği zaman yazıya aktardık ve kaydın kime ait olduğunu dipnotlarla gösterdik. Metinlerde cümlelerin tamamlanmasına bakmadan rastgele her satıra parantez içinde numara verdik. Özel isimleri eğik (italik) yazdık. Cümle başlarında ve özel isimlerde büyük harf kullanmadık. Çünkü bazı büyük harfleri çeviri yazı işareti olarak kullandık. Konuşmanın akışından farklı
ara sözleri iki tire (-) arasında gösterdik. Noktalama işareti olarak nokta, virgül, iki nokta, ünlem ve soru işareti kullandık. Çeviri yazı işaretlerinin çokluğu sebebiyle karmaşık görünen metinleri daha karmaşık hâle getirmemek için diğer noktalama işaretlerini kullanmadık.
1.3.5. İnceleme
İncelememizde eş zamanlı inceleme yöntemini uyguladık. Eş zamanlı dil incelemelerinde eldeki veriler, tarih içinde geçirdiği süreçlere göre değil belli bir zaman dilimindeki durumuna göre incelenir, eski biçimle yenisi arasında bir karşılaştırılma yapılmaz. Eş zamanlı inceleme sayesinde Nurettin Demir ve Gürer Gülsevin’in yöntem sorunu olarak yazılarında bahsettiği ses değişiminin yönü sorunu (Demir, 2012:1-8; Gülsevin, 2010: 33-60) ve art zamanlı karşılaştırmalardaki karmaşıklık önlenmiş oldu. Bu yöntem sayesinde Gazipaşa köyleri ağzından topladığımız verileri kendi standardı içinde değerlendirdik ve standart Türkçeyle herhangi bir karşılaştırma yapmadık. Örneğin; standart Türkçedeki piş- fiili GKA’da karakteristik olarak biş- şeklinde kullanılmaktadır. Ancak standart Türkçenin etkisiyle bazı metinlerde piş- şeklini tespit ettik. Bu sebeple incelememize bu kelimenin iki varyantını ön seste ötümsüzleşme başlığı altında b-～p- şeklinde aldık. Görüldüğü gibi GKA’daki bir kullanımın varyantı standart Türkçeyle aynı olsa bile asıl şekil olarak GKA’daki kullanımı kabul ettik. Bazı örneklerde ses değişiklikleriyle bir hayli farklılaşmış varyantların daha iyi anlaşılması için değişim yönü göstermeden standart Türkçedeki şekli verdik. Buradaki amacımız sadece varyantın standart Türkçedeki karşılığını vermektir.
Yöreye özgü ses değişiklikleriyle kişiden kişiye değişen ses değişikliklerini karakteristik/ karakteristik olmayan (Uşak İli Ağızları ile Antalya Yöresi ve Ağızları adlı çalışmalarda kullanılan bir yöntem) şeklinde ayırma yoluna gittik.
Ağız araştırmalarının başka bir sorunu olan çok örnek az inceleme sorununa (Demir, 2012:3) çalışmamızda dikkat ettik. Örnek sayısını az tutup açıklamalara fazla yer vermeye çalıştık.
İncelememizin şekil bilgisi kısmında ses bilgisindeki kadar ayrıntıya girmedik. Standart Türkçeye göre farklılık arz eden durumları ve korunan arkaik yapıları ele aldık. Fakat isim ve fiil çekim eklerini, yörenin ağız özelliklerini ortaya koymak için bütünüyle incelemeye aldık.
1.3.6. Sözlük
Çalışmamızda hazırlanan sözlük, eş zamanlı dar bölge ağzı sözlüğüdür. Sözlük bölümünde kelimelerin etimolojileri hakkında herhangi bir bilgi vermeyip alıntı kelimelerin hangi dilden alındığını göstermedik. Yöre ağzındaki varyantlar standart Türkçede sık kullanılan, herkesin bildiği kelimeler ise bu varyantların açıklamasına standart Türkçedeki karşılıklarını vermekle yetindik. Ancak ses olayları sebebiyle standart Türkçedeki kullanımdan bambaşka bir hâlde olan varyantların geçirdiği ses değişim aşamalarını “nāḷ (T. + Ar. ～nahıl<ne hâl): nasıl, ne şekilde 1/53” şeklinde
gösterdik. Aynı şekilde ses değişiklikleriyle iyice farklılaşan alıntı kelimelerin
alındığı dili ve orijinal hâlini parantez içinde ( ellēlem (< Ar. Allâhü a lem): herhalde 5/100) gösterdik. Bazı kelimelerin kök ya da gövdeleriyle aldıkları çekim ekleri çeşitli ses olaylarıyla kaynaştığı için çekim ekli hâllerini de madde başı yaptık.
Eş sesli kelimeleri madde başının yanına parantez içinde Roma rakamlarıyla numara vererek birbirinden ayırdık. Böylece varyantlarda madde başına gönderme yaparken eş sesli madde başlarının karışması engellendi.
Bir madde başının yan anlamlarını normal numara vermek suretiyle ayırdık. Varyantlarda ise hangi anlamı içeriyorsa gönderme yaptığımız madde başının yanına içerdiği yan anlamın numarasını yazdık.
Metinlerde geçen kelimelerin dil sürçmeleri de dâhil standart Türkçeden farklı bütün varyantlarını sözlüğe almaya çalıştık En yaygın kullanılan varyantı madde başı yaptık. Madde başı sıralamasında yazı dilindeki alfabeyi esas alarak madde başlarını alfabetik sırayla verdik ve yazı dilinde bulunmayan sesleri telaffuz noktası bakımından en yakın olan sese dâhil ettik.
1.4.Gazipaşa’nın Tarihi
Gazipaşa, tarihte Selene, Sallune, Selinus, Selinti ve Selendi isimlerini kullanmıştır (Yıldız, 2009:25).
Gazipaşa’nın tarihi MÖ 2000’lere kadar dayanmaktadır ve ilçenin yaklaşık 4000 yıllık tarihî serüveninde bölgenin bilinen ilk meskunlarının Hititlerin bir kolu olan Luviler olduğu düşünülmektedir. MÖ 628 yılında Kilikya bölgesinde bugünkü Gazipaşa kalesinin olduğu yerde Selinus adıyla bir kentin varlığı bilinmektedir. MÖ 197’de bu kent Roma egemenliğine girmiştir. Roma İmparatorluğunun bölgedeki egemenliği MS 6. yüzyıla kadar devam etmiştir. MS 6. yüzyıldan 12. yüzyıla kadar güney Akdeniz’e Bizans İmparatorluğu hâkim olmuştur. 12. yüzyılın ikinci yarısında
bölge Kilikya Ermeni Krallığına bağlanmıştır (a.b.i. bk.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Gazipaşa).
1221 yılında Selçuklu sultanı Alaeddin Keykubat önce Alanya’yı, ardından da dört beş yıl içinde Alanya’nın doğusunda yer alan Gazipaşa’nın da dâhil olduğu 40 kaleyi fethetmiştir. Bu tarihlerde Gazipaşa’nın Selinus adı yerini Selinti’ye bırakmıştır. 1243’te Selçukluların Kösedağ Savaşında İlhanlılara yenilmesiyle Ermeniler bu bölgeye yeniden hâkim olmuş; fakat 1275’te Karamanoğullarına bırakmak zorunda kalmışlardır. 1472 yılına kadar Karamanoğulları beyliği hâkimiyetinde olan Selinti (Gazipaşa), o tarihte Fatih Sultan Mehmet döneminin önemli kumandanlarından Gedik Ahmet Paşa tarafından Anamur ve Silifke’yle birlikte Osmanlı İmparatorluğuna katılmıştır (Yıldız, 2010:292-295). Gazipaşa’nın Osmanlı kayıtlarında İçel’e bağlı olduğu bilinmektedir.
Millî Mücadele döneminde yöre halkı Kuvayımilliyeye karşı çıkan Delibaş isyanına katılmamış; aksine Kuvayımilliye tarafında yer almış ve Millî Mücadelede büyük fayda göstermiştir. 1922 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Selendi/Selinti ismi Gazipaşa ismiyle değiştirilerek yöre halkı bu vatanseverliği dolayısıyla Atatürk’ün unvanını taşımak suretiyle onurlandırılmıştır (http://www.gazipasa.bel.tr/gazipasa.aspx). O tarihe kadar Mersin’e bağlı olan Gazipaşa’nın 1926’da nüfus azlığı nedeniyle ilçelik statüsü iptal edilmiş, bugünkü ilçe merkezine yakın yerden geçen Hacımusa çayının doğusu (Bu bölgeler çalışmamızın derleme sahasını kapsamaktadır.) Şanşa nahiyesi olarak Anamur’a, batısı Pazarcı Gazipaşa olarak Alanya’ya bağlanmıştır. 1947’de bugünkü sınırlarıyla
yeniden ilçe olmuş ve tamamen Antalya’ya bağlanmıştır
(http://www.gazipasa.bel.tr/gazipasa.aspx).
1.5.Gazipaşa’nın Coğrafi ve Beşerî Özellikleri
Gazipaşa, Antalya’nın 180 km doğusunda Akdeniz kıyısında Gazipaşa Ovası üzerine kurulmuş bir tarım şehridir. Doğusunda Mersin’in Anamur, batısında Alanya ve kuzeyinde Karaman’ın Sarıveliler ilçesiyle komşudur. Yükseltisi 0’dan 2253 metreye kadar çıkmaktadır (Güngör, 2010:26). Yüksek platolarında yaylacılık faaliyeti hâkimdir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık olan Akdeniz ikliminin etkisindedir. Fakat bu iklim özellikleri yükseklere çıktıkça yerini karasal iklime bırakmaktadır. İlçenin dağ köyleri ılıman iklimden karasal iklime geçiş özelliği gösterirken 1750-2250 m arasında değişen yüksek platolar (Güngör, 2010:26) üzerinde kurulan yaylalarında tamamen karasal iklim etkindir. İlçede geçmiş yıllarda hayvancılık ve tarım beraber yapılırken 1970’lerden sonra ılıman iklim sayesinde narenciye, muz ve seracılık gibi tarım faaliyetleri etkin olmuş, hayvancılık yavaş yavaş bırakılmaya başlanmıştır. Özellikle kıyı kesimlerde muz ve çilek yetiştiriciliğiyle, seracılığın iyice artması hayvancılığı neredeyse bitme noktasına getirmiştir.
İlçenin okuma-yazma oranı çok yüksektir. Şenay Güngör Gazipaşa’nın coğrafi etüdüyle ilgili yaptığı çalışmasında ilçenin okuma-yazma oranlarını şu şekilde belirlemiştir: “Gazipaşa’da, 2008 yılında 6 ve daha yukarı yaştaki nüfus 44 313
kişidir. Okuma-yazma bilmeyenlerin oranı % 6,2’dir. Okuma-yazma bilmeyenlerin % 22,1’ini erkekler, % 77,9’unu da kadınlar oluşturmaktadır. Okuma-yazma bilenler, nüfusun % 89,5’ini oluşturur. Okuma-yazma bilenlerin % 52,8’ini erkekler, % 47,2’sini kadınlar oluşturmaktadır” (Güngör, 2010:125).
1.6.Gazipaşa’da Âdetler 1.6.1. Doğum Âdetleri
Anne karnında çocuğun cinsiyetinin belirlenmesinde eski zamanlarda çeşitli yöntemler kullanılmaktaymış; fakat yakın zamanlarda teknolojik yöntemlerle cinsiyet belirlendiği için bu yöntemler unutulmuş. Hamile kadın büyüklerinin rehberliğinde geçirdiği hamileliğin ardından çocuk doğunca ailenin ileri geleni çocuğun adını koyar. Konulan ismin Kur’an’da geçmesine çok dikkat edilir. Doğumdan sonra komşular ziyarete gelir ve gelen komşulara lokum, bisküvi, çikolata, şeker vb. ikram edilir ve bu dağıtılanlar yörede göbedelik olarak adlandırılır. Çocuk doğduktan bir hafta sonra çocuğun ilerde çeşitli cilt hastalıklarına yakalanmaması ve vücudunun kokmaması amacıyla komşular davet edilerek ailenin kadın büyükleri tarafından bebek tuzlaması yapılır (Uysal, 2009:211).
Bebeğin ilk dişi çıktığında bakla, nohut, buğday ve mısır karıştırılarak pişirilen ve dişleme adı verilen yemek pişirilip komşulara dağıtılır.
1.6.2. Sünnet Âdetleri
Yörede çocuklar 5-10 yaş arasında sünnet ettirilir. Sünnet yapılırken komşulara yemek verilir. Yakın zamana kadar çocukları göçebe hayatı yaşayan Abdallara ilkel yöntemlerle sünnet ettirmek gelenek hâlindeyken son zamanlarda modern yöntemlerle sünnetler yapılmaktadır (Uysal, 2009:213).
1.6.3. Asker Uğurlama
Askerlik yörede çok önemsenmektedir. Çünkü askerlik, hem peygamber ocağı sayılmakta hem de askere gidip gelen gence toplumda kabul görme adına önemli bir statü kazandırmaktadır. Ailelerin durumu iyi olsun kötü olsun mutlaka askere gidecek oğlu için düğün yapmaya çalışmaktadır. Askere gidecek genç gitmeye yakın hısım ve akrabalarını helallik istemek için ziyaret eder, onlar da gence yolluk adıyla harçlık verir.
1.6.4. Evlenme Âdetleri
Geçmiş yıllarda görücü usulüyle evlilik yaygınken son zamanlarda değişen toplum yapısıyla birlikte gençlerin görüşüp anlaşmasıyla yapılan evlilikler yaygınlaşmıştır. Görüşüp anlaşan gençler ailelerine haber verirler. Erkek tarafı kız eviyle görüşerek uygun bir zamanda kızı istemeye gider ve bu durum yörede düğürcü gitme/ düğürcü gelme olarak adlandırılır. Daha sonra söz kesilir ve genelde aile arasında kız evinde nişan yüzükleri takılır. Yine son zamanlarda nişan töreni için de düğündeki gibi büyük törenler yapılmaktadır. Düğünden bir hafta önce kurban kesilerek dualar eşliğinde oğlan evine köyün gençleri tarafından bayrak dikilir. Düğüne üç dört gün kala, genelde perşembe günleri, kız evine gidilir ve kıza takılacak olan takılar, giyecek elbiseler, düğünde kullanılacak malzeme götürülür ve dönüşte kızın çeyizi getirilir, bu olaya keseneye gitme denmektedir (Uysal, 2009:215).
Düğünden önceki akşam, genelde cumartesi akşamları, kına töreni yapılır ve bu tören kız evinde olur. Ertesi gün öğleye doğru düğün başlar. Davetliler çeşitli hediyelerle gelir. Öğleyin konuklara yemek verilir. Kız evinin uzaklığına göre ikindi vaktine yakın gelin almaya gidilir. Eskiden gelin almaya yayan ya da binek hayvanla gidilip ve gelin atla getirilirmiş. Fakat son zamanlarda motorlu taşıtlarla gelin almaya gidilmektedir. Konvoyun başını bayrakçı çekmektedir. Bayrak genelde motorsikletli gençlere verilir. Bayrakçı genç, kız evine varınca bayrağa iyi sahip olmak zorundadır. Çünkü kız evinde, damada satmak üzere bayrağı çalmaya çalışırlar. Gelin almaya gelenler de kız evinden mutfak eşyası vb. şeyler çalmaya çalışır. Bunda
da amaç damada satmaktır. Gelin baba evinden dualarla çıkarılır. Dönüşte gelin arabasının önü kesilip bahşiş istenir, buna kütük düşme denir. Eve gelince gelin arabadan inmeden önce indirtmelik adıyla konuklardan para toplanır. Düğünden birkaç gün sonra gelin ve damat el öpmek için aile büyüklerini ziyaret eder.
Son zamanlarda bu tür düğün âdetlerinin birçoğu terkedilip düğün salonlarında balo tarzı düğünler yapılmaktadır.
1.7.İncelenen Köyler Hakkında 1.7.1. Zeytinada Köyü
Gazipaşa ilçe merkezinin 25 km doğusunda 370 haneli ve yaklaşık 1000 nüfuslu bir köydür (http://www.gazipasa.gov.tr/v2/kurumsal.asp?id=100). Eski adı
Seyfe olan sahil köyü Zeytinada’da muz tarımı çok yaygındır. Hayvancılığın iyice azaldığı bu köyde arıcılık faaliyetleri de yapılmaktadır. Yöre halkı yayla olarak Antalya, Mersin ve Karaman il sınırlarının kesiştiği yaklaşık 1850 m yükseklikteki Yunt Yaylasına çıkmaktadır.
Köy; Sazak, Çeçek, Çatalçivlik, Karamuğar (Karapınar) ve Orta Seyfe mahallelerinden oluşur. Biz çalışmamızı konuşma özellikleri bakımından Gazipaşa yöresinde büyük farklılık arz eden Orta Seyfe mahallesi üzerinde yoğunlaştırdık. Çünkü yörede Şañşa olarak bilinen bu mahallede GKA’nın karakteristik ünsüzü olan nazal /n/ (ñ) ünsüzü tamamen yerini normal /n/ ünsüzüne bırakmıştır. Bu konuşma özelliği daha çok erkeklerde görülmektedir. Bayanların büyük çoğunluğu dışardan gelin geldiği için mahallenin konuşma özelliğini yansıtmadığını düşünmekteyiz. Derleme yaptığımız iki erkek, iki bayan dört kişiden, erkek olanlarda sözü edilen bu özellik görülürken bayanlarda tespit edilememiştir. Mesela 1 numaralı metindeki bayan konuşmacı Orta Seyfe mahallesinde doğmuş; fakat komşu köyde büyümüş ve tekrar gelin olarak mahalleye dönmüştür. 4 numaralı metindeki bayan konuşmacı ise Zeytinada köyünden olup başka bir mahalleden Orta Seyfe mahallesine gelin olarak gelmiştir.
Ali Rıza Yalman, Kozan dağı yakınlarında Şanşa adıyla bir Yörük köyünden bahseder (Yalman, 1977:171). Orta Seyfe mahallesinin ileri gelenleri dedelerinin göçmen olduğunu ifade etmişlerdir ve araştırmacı yazar Ali Yıldız arşiv belgelerine dayanarak yaptığı araştırmada bu mahallenin Sekit Yörükleri tarafından kurulduğunu belirtmektedir (Yıldız, 2009:91). Ayrıca Mersin’in Mut ilçesine bağlı Gökçetaş köyünün eski adı Şañşa olup köyün II. Bayezid döneminde Sekitler adıyla kayıtlı
olduğu da elde ettiğimiz bilgiler arasındadır
(http://www.mutilcemiz.net/frm/index.php?page=Thread&threadID=5704). Bu bilgiler ışığında bu mahallenin Yörükler tarafından kurulduğu kuvvetle muhtemeldir.
1.7.2. Göçük Köyü
Gazipaşa ilçe merkezinin 24 km doğusunda, 134 haneli yaklaşık 750 nüfuslu bir köydür (http://www.gazipasa.gov.tr/v2/kurumsal.asp?id=74). Merkez, Alan, Çakallar (Eğrikorum), Örtübükü, Teknecik, Sazak ve Sümbüller mahallelerinden oluşan köy, deniz kıyısından biraz içeridedir. Rakımı 389 m’dir. Akdeniz iklimi etkisindeki köyün geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Köyün biraz içeride olması sebebiyle seracılık faaliyetleri çok dar bir bölgede yapılabilmektedir. Köy halkı, Antalya ve Mersin il sınırlarının kesiştiği yerde yüksek platolar üzerine kurulmuş Balca yaylasına çıkmaktadır.
1500’lü yılların başlarında İkizlü/İkizce Yörük cemaatinin Göçük köyünün olduğu coğrafyada yaşadığı bilinmektedir (Hüseyniklioğlu, 2008:188). Ayrıca 1572’de Kıbrıs’a sürgün gönderilenlerle ilgili belgelerde Cemaat-i Küçük (Gökçe, 1998:29) şeklinde Göçük köyüyle ilgili kayıtlara rastlarız. Araştırmacı yazar Ali Yıldız’ın ifadelerine göre 1800’lü yılların ortalarında çıkan bir salgın yüzünden Göçük köyünden bir grup Mersin’in Tarsus ilçesine (muhtemelen daha önce geldikleri yer) göç etmişler ve burada aynı adla Göçük köyünü kurmuşlardır. Yazar, Tarsus Göçüklülerinin Karahacılar Yörük cemaatine mensup olup Bozdoğanlar aşiretiyle ilgili olduklarını da belirtmektedir (Yıldız, 2009:202-204). Bu bilgilere göre inceleme yaptığımız Göçük köyü 600 yıl kadar önce kurulan bir Yörük köyüdür. Yaylacılık özelliğiyle yarı göçebe sayılır.
Bu köyün ağız özelliği fonetik ve morfolojik olarak yörenin diğer ağızlarıyla hemen hemen aynıdır. Fakat cümlelerin son heceleri köy genelinde uzatılmaktadır. Ton ve ezgi farklılığıyla diğer köy ağızlarından rahatlıkla ayırt edilebilmektedir.
1.7.3. Kırahmetler Köyü
Gazipaşa’nın 13 km doğusunda 55 haneli 230 nüfuslu bir köydür (http://www.gazipasa.gov.tr/v2/kurumsal.asp?id=86). Kırahmetler, Göçük köyünün bir mahallesiyken 20 yıl kadar önce köy olmuştur. Deniz kıyısına çok yakın olduğu için seracılık yaygındır. Bu köy halkı Gazipaşa’da yerleşik hayata geçen son Yörüklerdir. 1920’lerden sonra şimdiki yaşadıkları toprakları satın alarak Kırahmetler mahallesini kurmuşlardır. Son zamanlarda temel geçim kaynakları hayvancılıktan tarıma geçmiş durumdadır. Hayvancılıkla birkaç aile uğraşmaktadır. Yayla olarak Antalya, Mersin ve Karaman il sınırlarının kesiştiği yerde bulunan Yunt yaylasına çıkarlar.
Kırahmetler köyünü kuranlar Mersin’in Anamur ilçesinden gelme olup Güney Bahşiş Yörüklerine mensup Kır Ahmetler aşiretidir (Roux, 1999:457). Bu aşiret Yörüklük kültürünü büyük oranda devam ettirmektedir. Aşiretin bazı haneleri Kırahmetler köyünden başka Muzkent ve Beyrebucak köylerinde ikamet etmektedir. Aynı aşirete mensup olması ve Kırahmetler köyüyle komşu olması hasebiyle derlemelerimize Muzkent köyünde yaşayan Yörükler de dâhil edilmiştir.
Kırahmetler aşireti ağzı; fonetik ve morfolojik özellikler ile söz varlığı açısından arkaik özellikleri koruduğu için Gazipaşa köyleri ağızları içinde ayrı bir öneme sahiptir. Gerek başka bir bölgeden gelmesi gerekse geç yerleşik hayata geçen bir topluluk olması bu aşiret ağzını bazı yönlerden Gazipaşa’nın genel ağız özelliğinden ayırmaktadır.
1.7.4. Gürçam Köyü
Gazipaşa ilçe merkezine 30 km uzaklıkta olan Gürçam köyü, 118 haneli ve yaklaşık 300 nüfusludur. Merkez, Alibağ, Güründü (Dere) mahallelerinden
oluşmaktadır. Deniz kıyısından bir hayli içeride ve yüksekliği 669 m olup Akdeniz iklimiyle karasal iklim arasında geçiş özelliğine sahiptir. Köyde ekonomik faaliyet olarak tarım, hayvancılık ve mangal kömürcülüğü yapılmaktadır. İlçede okuma-yazma oranının (%74) en düşük olduğu köydür (Güngör, 2010:127).
Köyün eski adı Osmanlı kaynaklarında Bilhos olarak geçer fakat yörede Bilos olarak söylenmektedir. Gürçam köyünün Alibağ mahallesinde seyitlik hücceti olan bir sülale yaşamaktadır. Osmanlı döneminde bu sülalenin vergi muafiyetiyle ilgili fermanı olması, seyitliğin gerçekliğini kanıtlamakta ve köyde Türk’ten başka unsurların da yaşadığını göstermektedir.
Gürçam köyü yörede fıkralarıyla meşhurdur. Konuşma özelliği olarak Gazipaşa’nın genel ağzını yansıtmaktadır. Fakat köyün en karakteristik özelliği /s/ ve /ş/ ünsüzlerini birbirlerinin yerine kullanmalarıdır. Ön incelemelerde özellikle bayanlarda hâkim olduğunu öğrendiğimiz bu özelliğin derlemelerimiz neticesinde yok olmak üzere olduğu ortaya çıkmıştır. Fakat köye başka bir köyden gelip yerleşen kaynak kişinin (15 numaralı metin) köyle ilgili fıkra anlatırken köyün hâlâ /s/ ve /ş/ ünsüzlerini nöbetleşe kullandığını belirtmektedir.
Doğanca Köyü
Eski adı Direvli olan köy, ilçe merkezine 35 km uzaklıkta olup 236 hane ve yaklaşık nüfusu 420’dir (http://www.gazipasa.gov.tr/v2/kurumsal.asp?id=72). Yüksekliği 600 m’dir. İklimi, Akdeniz iklimiyle karasal iklim arasındadır. Ekonomik faaliyet olarak tarım ve hayvancılık yapılmaktadır. Köy genelinde bahçe bitkileri tarımı hâkimken çok az miktarda seracılık yapılmaktadır.
Köye hem Doğancı hem de Beyrelü Yörükleri yerleştirilmiştir (Güngör, 2010:168). Ayrıca 1500’lerde, Uçarı ve Timurlu Yörük cemaatlerinin Direvli (Doğanca) köyünde yaşadığı bilinmektedir (Hüseyniklioğlu, 2008:491-500). Konar-göçer Yörük kültürünün yaylacılık faaliyeti haricinde fazla bir kalıntısı yoktur. Doğanca köyü Gazipaşa’nın genel ağız özelliğini yansıtır.
2. İNCELEME 2.1.Ses Bilgisi
2.1.1. Ünlüler
2.1.1.1.Ünlü Çeşitleri
2.1.1.1.1. /a/ Ünlüsü ve Çeşitleri
[á] : Anlam ayırıcı özelliği bulunmayan bu ses yöre ağzında yaygındır. /a/ ve /e/
arasında orta damakta boğumlanmaktadır. [á] sesi; çevresinde bulunan ünlülerin önlüleştirici veya artlılaştırıcı etkisiyle gerileyici yarım ve ilerleyici yarım benzeşmelerin yanında ünsüzlerin önlüleştirici veya artlılaştırıcı etkisiyle de /a/, /e/, /ı/ ve /i/ seslerinden oluşmaktadır. Karakteristik olarak /a/ ve /e/ seslerinden; nadiren -ası+(y)a (sıfat-fiil+yönelme hâli eki) yapısında /ı/ ve standart Türkçedeki değil
olumsuzluk edatının yöredeki bir varyantında (d¡l) /i/ sesinden oluşmaktadır.
/a/ ~[á] : antelḷáda “Antalya’da” 1/3, ásgerē “askeriye” 5/26, yāláya “yaylaya” 1/13,
záman 4/9.
/e/~[á] : ná ycmşaması? “ne yumuşaması” 1/18, záḱ amıcanın “Zeki Amca’nın” 3/57.
/ı/ ~ [á] : buḷasáya ġȧdar “bulasıya kadar” 10/89.
/i/~ [á] : yėrinde d¡l “yerinde değil” 4/49.
Ayrıca [á] sesinin boğumlanmasında /c/, /ç/, /d/, /f/, /l/, /n/, /ş/, /y/, /z/
/i/ sesine yakın boğumlanan /y/ sesinin önlüleştirici etkisi sistemli bir şekilde hissedilir.
/c/, /ç/, /d/, /f/, /l/, /ş/, /y/, /z/ ünsüzlerinin önlüleştirici etkisi:
girerse záten 2/9, yayláda 2/20 , burálára 2/23, buráya 2/28, hėr tárafda 2/30, ḳıḷcár 20/17, aġşáma “akşama” 20/12, şáFḳarOrúr “şavkarıyor, aydınlanıyor”21/125, çomçásını 10/118, vár 17/4, Fáḳád 22/1, midáyá “mideye” 10/114.
/ğ/, /ñ/ ünsüzlerinin artlılaştırıcı etkisi:
aḷabilsáñā “alabilsene” 2/48, dēzáñíle “teyzenle” 5/27, háğbeye “heybeye” 14/80,
mäğárime “meğer, meğerse” 5/68, d¡l “değil” 4/49.
[ȧ] : /a/ ve /ı/ sesleri arasında boğumlanan art, yarı geniş; anlam ayırıcı özelliğe sahip olmayan ve yörede yaygın kullanılan bir sestir. Bu sesin oluşmasında /a/ sesinin dar ünlüler yanında, /ı/ sesinin de geniş ünlüler yanında bulunması sebebiyle gerileyici veya ilerleyici benzeşmeler etkilidir.
/a/ ~[ȧ] : uḷȧn s‘z‘n “ulan sizin” 3/30, vȧrıdı “varıdı” 16/61.
/ı/ ~[ȧ] : ġarnȧḷarını “karınlarını” 17/29, ġȧnama “kınama” 15/14.
Metinlerde [ȧ] sesi boğumlanırken ünlü benzeşmelerinin yanı sıra /c/, /d/, /ġ/, /v/, /y/, /z/ ünsüzlerinin /a/ ünlüsü üzerinde daraltıcı; /h/, /
/a/ ~[ȧ] : suḷamȧyoḷḷar “sulamıyorlar” 2/21, yȧPmȧdıġ “yapmadık” 21/6, zȧman
“zaman” 4/15, ġȧstĕde “gazetede” 22/33, ordȧn “oradan” 10/43, vȧḷḷaha “vallahi” 17/20, baḳȧcaġ “bakacak” 15/38, ġȧdar “ kadar” 17/13.
/ı/ ~[ȧ] : ȧ ı “ı ” 12/74, hȧhı “hıhı, evet” 3/37.
Ünlü benzeşmelerinin etkisi, [ȧ] sesinin oluşumunda ünsüzlerin daraltıcı
etkisinden daha kuvvetli olduğu metindeki örneklerden tespit edilmiştir.
/ı/ ~[ȧ] : haccȧġȧran “ kıran haccı” 9/35, ġȧnama “ kınama” 15/14.
Ayrıca metinlerde sadece bir örnekte /u/ ~ [ȧ] nöbetleşmesi tespit edilmiştir.
/u/ ~[ȧ] : doġdurȧ bul“n “doktoru bulayım” 14/23.
Sadece bir yerde rastlanan bāzȧn “bazen” 19/35 örneği /e/ ~[ȧ] nöbetleşmesi gibi algılanabilir. Fakat standart Türkçedeki bazen zarfı incelediğimiz köylerde hep “bazan～bāzan” şeklinde telaffuz edilmektedir. Bu durumda yukardaki örnekte
doğrudan /e/ ~[ȧ] nöbetleşmesi değil; /e/ ˃ /a/ ～ /ȧ/ değişim sırası yaşanmıştır diyebiliriz.
[å] : /a/ ile /o/ arasında boğumlanan art, geniş, yarı yuvarlak ünlüdür. Kullanımı yaygın değildir. Genellikle /b/, /m/ çift dudak ve /v/ diş-dudak ünsüzlerin etkisi ile /a/ ünlüsünün yarı yuvarlaklaşması sonucu oluşur. Gerileyici yarım ve ilerleyici yarım benzeşmeler de /a/ ünlüsünün yarı yuvarlaklaşmasında etkilidir.
/a/ ~[ å] : yåv “yav” 2/3, o yåḳadan mı? “o yakadan mı?” 2/24, o ġår “kar” 13/87, bobåm “babam” 3/4 , sålona “salona” 4/41, arab oynåḷḷardı “Arap oynarlardı” 5/51
Çok nadir olarak gerileyici yarım veya ilerleyici yarım ünlü benzeşmeleri sebebiyle /o/ ünlüsünün yarı düzleşmesi tespit edilmiştir.
/o/ ~[ å] : årdan “ordan” 10/7.
Ünlü benzeşmeleri veya dudak ünsüzlerinin etkisi olmadan da /a/ ~[ å], /o/~[
å] nöbetleşmelerine rastlanmaktadır. Bu durum, anlatıcıların aşırı vurgulayarak
söylediği ve heyecanlandığı kısımlarda görülmektedir. Özellikle [ġ] sesinin yanında bu nöbetleşme biraz daha yaygındır.
/a/ ~[ å] ġåyrıḲ “gayrı” 5/53, ġåḷdırıvėriller aynĭ “kaldırıverirler aynı” 5/44, yåġådā “yakadaki” 14/92, ġåbbårı varı gėderdi “kabarır varır gider” 21/89
/o/ ~[ å] gåddcñ mc “kodun mu” 19/7.
[ã] : Geniz yolu açıkken boğumlanan ünlüler genizlik özelliği kazanır (Sağır, 2008: 567). Derlediğimiz metinlerde çok az örneğine rastlanan [ã] sesi, /ñ/ sesinin düştüğü yerlerde /a/ ünlüsüyle birlikte ikiz ünlü halinde bulunur.
- ña~ [ã] : s@ “sana” 2/35, b@ “bana” 10/1, mºrĭndăn (~muğarından
2.1.1.1.2. /e/ Ünlüsü ve Çeşitleri
[ä] : Normal /e/ ünlüsünden daha açık, /a/ ile /e/ arasında; fakat /e/ ‘ye yakın boğumlanan bir sestir. Bu sesin kullanımını belli bir sisteme bağlayamasak da genellikle /c/, /n/, /m/, /g/, [ ], /ğ/, /k/, [ḱ] seslerinin yanında kullanıldığı tespit edilmiştir. [ä] sesi, Kırahmetler köyünden derlenen metinlerde çok sık kullanılmaktadır. İncelediğimiz diğer köylerde kullanımı nadirdir. Metinlerde birkaç
örnekte /a/~[ä] ve /ė/~[ä] nöbetleşmesi vardır. Diğerleri ise /e/~[ä] : nöbetleşmesi şeklindedir.
/a/~[ä] ämma “ama” 2/39, , haġgäten “hakikaten” 10/54, äsgerĕ “askere” 5/7, peräğentelilerde “Perakendelilerde” 10/24.
/e/~[ä] :kirmänimi “kirmenimi” 1/38, dėmäzdig “demezdik” 4/57, gėnä “gene” 4/49, d“cägsiñ “diyeceksin” 4/65, äḱínniklär “ekinlikler” 5/2, bilem“cän “bilemeyeceğim”
11/31, bilecä siñ “bileceksin” 5/65, gäldík “geldik” 5/117, çėkärdim “çekerdim” 11/24.
/ė/~[ä] :dėdeñ“liñ ävine (～dėdeñ“liñ ėvine “dedengilin evine”) 5/49. Bu örnekte /ė/ sesi /ñ/ ünsüzünün etkisiyle biraz genişlemiş ve boğumlanma yeri ön damaktan orta damağa doğru kaymıştır.
[ė] : Standart Türkçede sekiz ünlü bulunmaktadır. Bir de bu ünlülerden başka /e/ ile /i/ arasında telaffuz edilen ve dokuzuncu bir ünlü olan kapalı /e/ (/ė/ )’nin olduğu konuşma dilinde açıkça görülmektedir (Yavuz, 1991:271) Gazipaşa köyleri
ağzında çok sık kullanılan bu ses, ünlüler veya ünsüzlerin etkisiyle oluşmasının yanı sıra “yėr, ėl, ėv, gėt-, ėt-” gibi kelimelerin aslında var olduğu incelenen bazı tarihî metinlerde açıkça görülür (Yavuz, 1991:271-306). [ė] sesini asli olarak var olduğu örneklerde alt ses birim değil başlı başına fonem olarak kabul ettik.
[ė] sesinin oluşum sebepleri:
Türkçenin tarihî metinleri göz önüne alındığında bu ses yazıda bir şekilde varlığını hissettirmiştir (Yavuz, 1991:271-306). Tarihî metinlerle bağlantılı olarak da
yöre ağzında sistemli bir şekilde kullanılmaktadır. Asli olarak genelde kelimelerin kök hecesinde bulunur.
vėrmedi 1/2, ėliñ ġapısında “elin kapısında” 1/10, ėletecēn “ileteceğim” 1/7,
dėñ‘z 13 /78, gėce 14/20, bėş 6/18, ėñ sōraḳında “en sonrakinde” 24/27
Yabancı dilden Türkçeye girmiş kelimelerde ünsüzlerin etkisi veya ünlü benzeşmeleri ile ilk hecede [ė] sesi ikincil olarak ortaya çıkmıştır. Bu sesin oluşumunda /ç/, /ş/, /y/ ünsüzlerin açık bir şekilde /e/ ünlüsü üzerinde daraltıcı etkisi vardır. Birkaç örnekte ise /h/ sesinin de /i/ üzerinde genişletici etkisi tespit edilmiştir.
/e/ ～[ė] bėdeniñ “< Ar. beden” 1/19, bėter “< Far. bedter” 1/25, sėne “< Ar. sene” 1/48, hėpisini “< Far. heb”, şėy “< Ar. şey”, hėr “< Far. her” 2/2, fėner “<
Rum. fener”, şėkerden “< Far. şeker” 4/23.
