Ünsüz Çeşitleri

GKA’da; standart Türkçede bulunan /b/, /c/, /ç/, /d/, /f/, /g/, /ğ/, /h/, /j/, /k/, /l/, /m/, /n/, /p/, /r/, /s/, /ş/, /t/, /v/,/y/, /z/ ünsüzlerinin yanında [ḇ], [æ], [ ], [Ç], [ ], [F], [!],

[ġ], [ ], [ȭ], [ẖ], [ḱ], [ḳ] ,[K], [ķ], [ḷ], [Œ], /ñ/,[–],[P], [ ], [S], [Ş], [T], [Ð], [Ô], [ ] ünsüzleri de bulunmaktadır.

[ḇ] : /b/ ile /v/ arası ötümlü çift dudak ünsüzü. /b/ ünsüzünün, iki ünlü arasında kalması ya da konuşmacının hızlı konuşması sebebiyle yarı sızıcılaşmayla oluşmaktadır. Yaygın kullanılan bir ünsüz değildir.

ún vėrmedi ḇíze. 1/2, taḇi 2/30, seḇebden 3/23, bilmez ḇėn de bilmen 10/32.

[æ] : /c/ ile /j/ arası ötümlü yarı sızıcı ünsüzdür. /c/ ünsüzünün iki ünlü arasında kalarak yarı sızıcılaşması ve anlatıcının hızlı konuşmasıyla oluşmaktadır. Yaygın değildir.

teslim ėd‘æegsiñ “teslim edeceksin” 13/1, bȯræŭ “borcu” 14/18.

[ ] : Erimek üzere olan /c/ sesidir. Anlatıcının hızlı konuşmasıyla ortaya çıkar. Çok az örneği vardır.

nȯḷŭ aġ ȯḷan “ne olacak ulan” 15/47, n“ ēz biz bunu “ne edeceğiz biz bunu” 15/56.

[Ç] : Patlamalı, tonlu diş eti ünsüzü /c/ ile yine patlamalı, tonsuz diş eti ünsüzü /ç/ arasında boğumlanan, bir bakıma /c/ ile başlayıp /ç/ ile tamamlanan müşterek boğumlanmalı bir ünsüzdür (Sağır, 1997b:394-395). Yaygın değildir.

h“Ç 14/29.

[ ] : Erimek üzere olan /d/ ünsüzüdür. Anlatıcının hızlı konuşmasıyla ortaya çıkar. Örneği azdır.

bu a 14/107, şaşġın ġa ĭn “ şaşkın kadın” 15/39.

[F] : /f/ ile /v/ arası sızıcı, /f/’ye yakın boğumlanan, diş-dudak ünsüzüdür. /f/ ünsüzünün iki ünlü arasında kalmasıyla oluşur. Bazen de /f/ ünsüzünden sonra başka bir ünsüz gelince oluşmaktadır. Yaygın değildir.

bi haFta 1/44, şu File “şu bile” 1/46.

[!] : /f/ ünsüzünün sürekliliğini göstermektedir. Sadece birkaç yerde

ünlemlerde kullanılmıştır.

ısdar mı? o! o! o!. 1/38.

[ġ] : GKA’ da sistemli olarak görülen, patlayıcı, ötümlü art damak ünsüzüdür. Genel olarak art damak [ḳ] ünsüzünün ötümlüleşmesiyle oluşmuştur. Bu ötümlüleşme genelde art zamanlı olarak ön seste gerçekleşmiştir. Fakat eş zamanlı açıdan bakınca art damak [ḳ] ünsüzü ekleşme sırasında, ünsüzle biten hecelerden sonra gelen hecelerin başında, yine hece ve kelime sonlarında ötümlüleşmektedir.

milletiñ ġannı “milletin karnı” 5/100, soġmuş 1/38, başġanīḷa “başkanıyla” 15/35, atardıġ 11/58.

Ön damak /g/ ünsüzü birçok Anadolu ağzında olduğu gibi incelenen yöre ağzında da art damağa kayma eğilimindedir. Bu eğilim sonucu genelde orta damakta boğumlanmaktadır. Ancak bazı örneklerde art damakta boğumlanmaktadır. Hece ve kelime sonunda ötümlüleşen /k/ ünsüzü de bazen art damakta boğumlanmaktadır.

Her iki şekilde oluşan art damak [ġ] ünsüzü orta damak ünlüleri ile hece kurmaktadır.

ġúlüm “gülüm” 4/1, kesdíġ “kestik” 3/8.

Ayrıca bazı alıntı kelimelerde art ünlülerle hece kuran /g/ ve /k/ ünsüzleri de yöre ağzında art damak [ġ] ünsüzüne dönüşmektedir.

dügġan “dükkan” 5/84.

[ ] : Genelde yarı art ünlülerle hece kuran katı, patlayıcı, ötümlü orta damak ünsüzüdür. Ön damak /g/ ünsüzü ve ekleşme sırasında ve hece sonlarında ötümlüleşen /k/ ünsüzünün orta damağa kayması ile oluşur. Çok yaygın bir ünsüzdür.

dikh sín “dikeceksin” 2/21, döndü íşde “döndük işte” 1/10.

[ȭ] : Erimek üzere olan /h/ ünsüzüdür. Yaygın değildir.

ta ȭȫle duddūm “ta şöyle tuttum” 7/20, bir ȭáFta 10/23, be¢eder “berhudar” 13/36

[ẖ] :Metinlerde sadece bir örneğine rastlanan [ẖ] ünsüzü, art damak [ḳ] ünsüzünün sızıcılaşmasıyla oluşan, gıtlaktan boğumlanan bir ünsüzdür.

onuḷȧn yápardıẖ “onunla yapardık” 20/7.

[ḱ] : Genelde yarı art ünlülerle hece kuran katı, patlayıcı, ötümsüz orta damak ünsüzüdür. Ön damak /k/ ünsüzünün orta damağa kaymasıyla oluşmaktadır. Yaygın bir ünsüzdür.

Sadece bir örnekte önlük-artlık yönünde ilerleyici ünlü benzeşmesi sebebiyle art damak [ḳ] ünsüzü orta damağa kaymıştır.

patiḱá 20/32.

[K] : Ötümsüz, patlayıcı ön damak ünsüzü /k/ ile ötümlü, patlayıcı ön damak ünsüzü /g/ arasında bir ünsüzdür (Gülseren, 2000:73). Genelde hece ve kelime sonunda bulunmaktadır. Yaygın kullanılan bir ünsüzdür.

fcsdcğ ėgmediK 6/27, beKci 8/4.

[ḳ] :Genelde art ünlülerle hece kuran, katı, patlayıcı, ötümsüz, art damak ünsüzüdür. Bu ünsüzün bazı örneklerde yarı art ünlülerle de hece kurduğu tespit edilmiştir. Yaygın kullanılan bir ünsüzdür.

çıḳardīḳ 20/12, ġoyunuñ arḳasında 10/5, iḳísinden 16/25.

[Ḳ] : Art ünlülerle hece kuran katı, patlayıcı, yarı ötümlü, [ġ] ile /ḳ/ arasında bir ünsüzdür. Genelde hece ve kelime sonlarında bulunur. Yaygın bir ünsüzdür.

çıḲdıḳ 1/2, yaḳınnıḲ 2/51.

[ķ] : Art damak [ḳ] ünsüzünden biraz daha geride gırtlaktan boğumlanan, ötümsüz, patlayıcı bir ünsüzdür (Sağır, 1997b:400). Sadece 10 numaralı metinde birkaç örnekte tespit edilmiştir.

yıķıḷmadı yıķıḷmadı 10/74.

[ḷ] : Art sıradan ünlülerle sistemli olarak karşımıza çıkan bu ses bir avurt sesidir (Erdem ve Bölük; 2011:99). Bazı örneklerde orta damak ünlüleriyle de hece kurduğu tespit edilmiştir.

patḷám“vermiş “patlamayıvermiş” 7/25, yaḷanısam 15/7.

[Œ] : Erimek üzere olan, ön veya art ünlülerle hece kuran /l/ ünsüzüdür. Yaygın değildir.

‘şşe nōŒŭjaġ? “işte ne olacak?” 5/44, īŒhamdan “ihramdan” 9/35, iŒhamdan “ihramdan” 9/36, beŒki 10/11, ġaŒsın 13/23.

/ñ/ : Akıcı, damak ve burun ünsüzü olan /ñ/ sesi kelime köklerinde, ilgi hali, ikinci şahıs iyelik ve fiillerin çekimli şekillerindeki ikinci şahıs eklerinde kullanılmaktadır (Korkmaz, 1994b:71). Bu ünsüz ön ve art ünlülerle hece kurar. Ünlüler üzerinde artlılaştırıcı etkisi vardır.

bȯbañ 15/8, soñura 5/19, bilisiñ 10/120, yaparsıñız? 11/4, çıġdıñız 11/4, onnarıñ 18/3, saña 3/46.

/ñ/ ünsüzü Türkçenin tarihî devrelerinden beri aslî ses olarak var olagelmiştir. Yöre ağızında da tarihî devrelere uygun olarak kullanıldığı için bu sesi alt fonem değil başlı başına fonem olarak kabul etmek gerekir. Fakat aşağıya aldığımız gibi bazı örneklerde damak benzeşmesi nedeniyle /n/ ünsüzünden oluşmuştur ve bu örnekler için /ñ/ ünsüzünü alt fonem olarak kabul edebiliriz.

hañġını “hangisini” 10/4, bañġaya “bankaya” 14/3.

[–] :Erimek üzere olan /n/ ünsüzüdür. Yaygın değildir.

gėddi– mīdi 2/11, sȫl“vėr“ “söyleyivereyim” 10/60, bu–u 15/49.

[P] : /b/ ile / p/ arası patlayıcı, yarı ötümlü bir çift dudak ünsüzüdür. Genelde hece kelime sonlarında bulunur.

toP daha daha.1/37, yaPdīm 3/53.

[ ] : Erimek üzere olan /r/ ünsüzüdür. Çok yaygın değildir. Fakat /r/ ünsüzünün tamamen erdiği örnekler çok yaygındır.

aḷĭvė•ěcēn “alıvereceğim” 1/8. ȯnna•ĭñ 1/21, bėter oḷu•. 1/25.

[S] : Genelde hece ve kelime sonlarında görülen /s/ ile /z/ arası, sızıcı, bir diş ünsüzüdür. /z/ ünsüzünün yarı ötümsüzleşmesiyle oluşmaktadır.

durmāS 1/33, núShet“liñ 5/31.

[Ş] : /s/ ile /ş/ arası sızıcı, ötümsüz diş eti ünsüzüdür. Bu ünsüz Gürçam köyünden derlenen metinlerde tespit edilmiştir. Gürçam köyünde özellikle bayanlar, /s/ ve /ş/ ünsüzlerini birbirlerinin yerine kullanmaktadırlar. Son zamanlarda bu özellik kaybolmak üzere olduğu için /s/ ile /ş/ arası bir ara ses ortaya çıkmıştır.

daŞıñ 16/2. órmezlerimiŞ 16/19.

[T] : Ötümlü /d/ ünsüzü ile ötümsüz /t/ ünsüzü arası katı, patlayıcı, yarı ötümlü diş ünsüzüdür. Genelde hece ve kelime sonlarında /t/ ünsüzünün yarı ötümlüleşmesiyle oluşmaktadır.

yėTmiş dörd 5/19, toḳaT 10/15.

[Ð] : Katı, ötümlü çift dudak /v/ ünsüzüdür. Genelde /f/ ünsüzünün yarı ötümlüleşmesiyle oluşmaktadır. Çok yaygın değildir.

Sadece birer örnekte konuşmacılardan kaynaklanan sebeplerle /b/, /m/, /v/, ünsüzlerinden oluşmuştur.

ne Ðil“n bėldīn “ne bileyim bildiğin” 16/32, günüÐüzde “günümüzde” 16/1, Ð_{aġdı “vakti” 10/64.}

[ ] :Erimek üzere olan /v/ sesidir. /v/ ünsüzü GKA’da birçok örnekte düşmüştür. Fakat iyice sönükleşip düşme safhasına geldiği az sayıda örnek tespit edilmiştir.

ġo anı 10/21, öle ‘zini 23/5.

[Ô] : Erimek üzere olan /y/ ünsüdür. /y/ ünsüzünün yörede en fazla düşen ünsüz olmasının yanında birçok örnekte sönükleştiği de tespit edilmiştir. Bu ünsüzün yanında bulunan ünlüler bazı örneklerde uzamaktadır. Az sayıda örneği vardır.

telėv‘zÔon 5/69, böÔüg 7/2, bōÔnundan 7/20, ş“Ôtan 9/31.

[ ] :Necip Üçok bu sesi, sıkışmış olan ses yarığının birdenbire açılmasıyla oldukça şiddetli nefes baskısı altında oluşan şeklinde tarif edip gırtlak kapanma fonemi olarak adlandırmıştır (Üçok, 1951:25). Yöre ağzında sınırlı sayıda kelimede kullanılmaktadır.

4. Tablo : GKA’daki Ünsüzleri Gösteren Tablo Boğumlanma Tarzı → Boğumlanma Yeri ↓ Süreksiz Yarı Sürekli Sürekli

Katı Ünsüzler Ünlü Ünsüzler Ağız Burun Ağız Patlamalı Y ar ı Sız ıcı Sızıcı Akıcı Ö tüm lü Y ar ı Ö tüm lü Ö tüm süz Ö tüm lü Ö tüm lü Yar ı Ötü m lü Ö tüm süz G eni zs i Y ana k Tit rek Y ar ı Ü nl ü D ud ak Çift Dudak b P P _ḇ Ð m Diş Dudak v F f D iş Asıl Diş d T T z S s n Diş- Dişeti Ş Dişeti c Ç Ç æ j ş _{l ḷ} r D am ak Ön Damak g K K y Orta Damak ḱ ñ Art Damak ġ Ḳ ḳ ẖ ñ G ırt lak h Kaynak: (Erdem ve Bölük, 2011; Öztürk,2009)