Ötümlüleşme

2.1.2.2.2.1.Ön Seste Karakteristik Ötümlüleşmeler

ç-～c-: çünkü cümle başı edatının ilk sesi karakteristik olarak ötümlüleşmiştir. /ç/ ünsüzünün ön seste çünkü bağlacı haricinde ötümlüleştiği örneklere rastlanmaz.

cüngǖse “çünküyse” 2/87.

ḱ-, k-～g- : Ön damak /k/ ünsüzünün ön seste ötümlüleşmesi yöre için genel bir kural durumundadır. Bazı kelimelerin ötümsüz ve ötümlü şekillleri bir arada kullanılmaktadır.

göçegler oynaḷḷardī. köçeg düzellerdī 17/22, ḱólgelendi miy‘di wsdosda davar ḱólg‚ yatırdı, gėce yayıḷırdı úndüz gölg‚ yatırdı. 10/83, gėyri 1/23.

ḳ -～ġ-, Ḳ-:Yazı dilindeki ötümsüz kelime başı ḳ’ların Anadolu ağızlarının çoğunda ötümlüleşip ġ’ ya dönmesi genel bir kural durumundadır. (Korkmaz, 1994b:81). Gazipaşa yöresinde de durum farklılık arz etmezken bazı örneklerin hem ötümlü hem de ötümsüz şekilleri mevcuttur.

ėliñ ġapısında “elin kapısında” 1/10. ġadir 1/42, dōru Ḳapıdan “ doğru

kapıdan” 5/44.

t -～d-, T- : Ön ve art damak /k/ ünsüzleri gibi kelime başında genelde t- ünsüzü de ötümlüleşmiştir. tane ve değnek gibi sınırlı sayıda kelimenin hem ötümlü hem de ötümsüz şekilleri mevcuttur.

dene 15/17, deyneKlerilē 17/7.

Bazı fiillerle alıntı kelimeler ötümlüleşmemiştir.

biririne tirkemişler “biribirine tirkemişler” 18/34, dŭdā t‘Trerd‘ “dudağı titrerdi” 13/21, tenike 5/59, tarafına 7/24 vb.

s -～z-: Kelime başındaki s- ünsüzü bazı alıntı kelimelerde ötümlüleşmektedir.

zerd 10/51, zob“ yaġdımĭdı “sobayı yaktımıdı” 13/23.

Arapçadan alıntı zan kelimesinin etkisiyle sanki zarfının ön sesi de ötümlüleşmiştir.

zanḳı 21/30.

k-～ġ- :ki bağlacının ünlü uyumundan dolayı artlılaşması yörede sık rastlanan

bir durumdur. Fakat ötümlüleşmesine nadir rastlanır.

mālĕşėÐ ġĭ “maalesef ki” 2/9.

f -～Ð- : poyraz kelimesi yörede tamamen foyraz şeklinde kullanılmaktadır. Birkaç örnekte anlatıcının hızlı konuşması nedeniyle bu kelimenin ön sesi ötümlüleşmiştir.

Ðoy•az 13/10.

2.1.2.2.2.3. İç Seste Karakteristik Ötümlüleşmeler

En yaygın şekliyle iki ünlü arasında ötümlüleşen –ç-, -f-, -k-, -ḳ-, -p-, -t- ünsüzleri, iç seste hece sonunda ya da ünsüzle biten heceden sonra gelince de ötümlüleşmektedir. Eklerin genellikle ötümlü şekilleri kullanılmaktadır.

-ç-～-c- : ācı “ağacı” 2/5, gėcmişdeki 2/58.

-f-～-F-, -Ð-, -v- : bi haFta 1/44, çiÐT ėken “çift eken” 5/3, ortas’veden “Orta Seyfe” 1/4, aḷḷah kevil “Allah kefil” 10/86.

-k-～-K-, -g- :şindigī “şimdiki” 5/97, ėsgi manarı 14/72, çegmedig onnardan 2/71, buğdey eKme “buğday ekmeği” 5/130.

-ḳ -～ -Ḳ-, -ġ- :baḲdımıdı 1/22, çobancıḷıġda 1/28, aḲmuğar 2/12, başġ oḷdu 2/14.

-t-～-T-, -d- :daTḷı 1/17, wsTosda 1/41, gėTdig 1/4, gėddik 1/2, çapıdı 1/24, duddum 1/22, öTsün 2/57.

“İç seste daha başka bazı tonlulaşma türleri de vardır. Fakat bunların eklemleme ile ilgisi yoktur. Bunlar, iki kelime arasındaki bağlantı ile iç ses durumuna geçen ve iki ünlü ya da bir ünlü ile akıcı arasında kalan p,ç,t,k, ünsüzlerinin ara sıra görülen tonlulaşmalarıdır.” (Korkmaz, 1994b:85) Korkmaz’ın bu ifadelerine göre ön ses veya son seste ötümlüleşme kabul edeceğimiz bazı örnekleri iç seste ötümlüleşme başlığı altında sınıflandırmak durumundayız.

-ç-～-c- :eğmec oḷudu 11/30.

-f-～-F-, -Ð-, -v- : şu File “şu bile” 1/46, lav ėdivėr “laf ediver” 13/10, şeriÐ

ab“liñ ėviniñ “Şerif Ablagilin evi” 5/45.

-k-～-g-, -ğ- : yörüğ oḷur 11/63

-ḳ-～-ġ-, -ğ- : ayaġ elindá 1/9, çoğ oḷması 2/41.

-p-～-P-, -b- : hėP ėkinidi 5/1, migrob oḷur 11/63.

-t-～-d- : nȯhud işde 4/14.

2.1.2.2.2.4. İç Seste Karakteristik Olmayan Ötümlüleşmeler

-s-～-z- : Bu ötümlüleşme belirli bir kurala bağlı olmayıp konuşmacılardan

kaynaklanmaktadır.

horåzan “Horasan” 14/104, oġyȯnuzḷar “okyanus” 21/24.

Kelime sonunda bulunan -ç, -f, -k, -ḳ, -p, -t ünsüzleri ötümlüleşme eğilimindedir. Fakat iç seslerdeki kadar yaygın değildir.

-ç～-Ç : ḳaÇ sėne 1/5.

-f～-F, -Ð : hėr‘F buḷudu “herif bulurdu” 10/89, mālĕşėÐ ġĭ “malesef ki” 2/9,

ḷaÐ dǟl “laf değil” 13/14.

k～-K, -g : úddüK “güttük” 2/31, geldig 1/10.

-ḳ～-ġ, -Ḳ : şapıḲ “çabuk” 1/19, ġaḷıdıġ “kalırdık” 1/16.

-p～-P, -b : gėliP 1/31, yapıb 2/5.

-t～-T, -t : hökümeT 1/3, şerbed dağıḷırdī 4/12

2.1.2.2.3. Sızıcılaşmalar

2.1.2.2.3.1. Ön Seste Karakteristik Sızıcılaşmalar

ç-～ş-: çabuk kelimesinin ön sesinde karakteristik olan bu sızıcılaşma başka

kelimelerin başında bulunmamaktadır.

şapıḲ 1/19.

2.1.2.2.3.2. Ön Seste Karakteristik Olmayan Sızıcılaşmalar

b-～ḇ-,Ð- : Genelde iki ünlü arasında kalınca sızıcılaşma eğiliminde olan b-

ḇiz ne Ðil“n bėldīn 16/32.

2.1.2.2.3.3. İç Seste Karakteristik Sızıcılaşmalar

Patlayıcı ünsüzler iki ünlü arasında kalınca ya da konuşmacıların hızlı konuşmalarının etkisiyle hece sonu veya başında bazen sızıcılaşmaktadır.

-b-～-ḇ-, -Ð-: _{taḇi “tabi” 2/30, boÐa “baba” 6/12.} -c-～-æ- : teslim ėd‘æegsiñ 13/1.

-c-～-j-: /d/ ve /j/ ünsüzlerinden oluşan /c/ ünsüzü (Banguoğlu, 1998:45) bazen

hızlı konuşmalarda /j/ ünsüzüyle nöbetleşmektedir.

oḷajaġ 3/6, ‘şşe nōŒŭjaġ? 5/44.

-ç-～-ş-: /ç/ ünsüzü yörede kelime içi veya sonunda /ş/ ünsüzüyle sıklıkla

nöbetleşmektedir.

y“b işdīmiz “yiyip içtiğimiz” 2/1, güşlü “güçlü” 2/8, çatal işam “çatal çam” 4/71, bi ėşi “bir keçi” 14/43.

2.1.2.2.3.4. İç Seste Karakteristik Olmayan Sızıcılaşmalar

-c-～- z-: Konuşmacıdan kaynaklanan bir ünsüz nöbetleşmesidir.

vizdānán “vicdanen” 13/3.

-ḳ-, -ġ-, -Ḳ-～-h-: Sadece bir örneğine rastlanmıştır.

2.1.2.2.3.5. Son Seste Karakteristik Sızıcılaşmalar

-ç～-ş: /t/ ve /ş/ ünsüzlerinin birleşiminden oluşan /ç/ ünsüzü (Banguoğlu,

1998:45), oluşumunda var olan /ş/ ünsüzüyle genellikle nöbetleşmektedir.

üş dörd “üç” 2/11, güş “güç” 2/51, ilaş “ilaç” 2/73.

2.1.2.2.3.6. Son Seste Karakteristik Olmayan Sızıcılaşmalar

-k, -g～-h: Konuşmacıdan kaynaklanmaktadır.

sėy‘h 1/23

-ḳ～-ẖ : Sadece bir örneğine rastlanmıştır. Karakteristik değildir.

yápardıẖ “yapardık” 20/7

2.1.2.2.4. Damak Ünsüzleri Arasında Nöbetleşmeler

-g-, -ġ-～-ğ- : İki kelimenin yan yana gelmesinde iki ünlü arasında kalan ön

veya son sesler, iç ses gibi kabul edilebilir. (Korkmaz, 1994b:85). İki ünlü arasında kalan patlayıcı damak ünsüzleri akıcı damak ünsüzüyle nöbetleşmektedir.

yaylŠ ğėdilmiş 1/14, ġatıḷdı ğayrıġ 5/15, deliğannıyıdı 5/52.

-k-, -ḳ-, -ġ-, -g-, -ğ-～-ñ-:Zeytinada köyünün Ortaseyfe mahallesinden derlenen metinlerde görülen karakteristik bir nöbetleşmedir. Çalışma yaptığımız diğer köylerde de rastlanmıştır.

yüñlǖñ “yüğlük” 3/21, ġırañı “kırağı” 3/45, yúñseg “yüksek” 10/104, eñär

“eğer” 13/1, yoñsa “yoksa” 13/11.

-ḳ-～-ķ-: İki ünlü arasında kalan art damak -ḳ- ünsüzünün boğumlanma noktası art damaktan gırtlağa kaymış ve bu ünsüz çok az sızıcılaşmıştır. Yöre için karakteristik olmayan bir nöbetleşmedir.

yıķıḷmadı yıķıḷmadı 10/74.

-y-～-ğ-: Yörenin şimdiki zaman eki -yoru veya –yorur’un başındaki –y- ünsüzü birçok örnekte düşerek ikiz veya uzun ünlülerin oluşmasına neden olmuştur. Yörede özellikle Göçük köyünden derlenen metinlerde bu ikincil ikiz veya uzun ünlüleri engellemek için –ğ- sesi kullanılmıştır.

ann“ğórüller 1/14, oḷŭğoru 5/13.

Ayrıca bey ve değnek isimlerinde de -y-～-ğ- nöbetleşmesi yaygın olarak görülmektedir.

deyneKlerilē 17/17, beğ 19/13.

-ġ-～-y-: -ġ- ünsüzünün erimesi sonuncu oluşan ikiz ünlüyü engellemek için arada –y- ünsüz türemiştir.

delėyannīḳan (～deliġannıyıḳan “delikanlıyken”)5/52.

2.1.2.2.5. Ünsüzlerde Artlılaşmalar

Yörenin karakteristik özelliği olarak ön damak /g/ ve /k/ ünsüzleri art damağa kayma eğilimindedir ve genelde orta damakta boğumlanmaktadır. Bu ünsüzlerin artlılaşmasında önlük-artlık uyumunun da etkisi vardır.

2.1.2.2.5.1. Ön Seste Karakteristik Artlılaşmalar

g- - : ógcebėleñde “Gökçebelen’de”1/3.

k-～ḱ- : ḱóḱüne “köküne” 2/71.

k-～ḳ-: ki bağlacı, önlük-artlık uyumunun etkisiyle artlılaşmaktadır.

doymazdı ḳına

2.1.2.2.5.2. İç Seste Karakteristik Artlılaşmalar

-g-～- - : vėrecá síñ “vereceksin” 5/46, yú leddig “yüklettik” 10/17.

-l-～-ḷ- : Standart konuşma dilinde bazı alıntı kelimelerde art ünlülü hecelerde

önden boğumlanan /l/ ünsüzü söyleyiş kolaylığı sebebiyle yöre ağzında artlılaşmaktadır.

heraḷda 2/11.

-k-～-ḱ- : sėḱsen 5/69.

-k-～-ḳ- : +ki aitlik ekinin önlük-artlık uyumuna uymasıyla gerçekleşen bir ünsüz artlılaşmasıdır.

ġarşıdaḳı 5/32.

2.1.2.2.5.3. Son Seste Karakteristik Artlılaşmalar

-k～-ḱ :gene “ldíḱ “gene geldik”1/5.

-l～-ḷ : haḷ limanının 9/51.

2.1.2.2.6.Ünsüz Benzeşmeleri

2.1.2.2.6.1. İç Seste Ünsüz Benzeşmeleri

2.1.2.2.6.1.1. İç Seste Karakteristik Gerileyici Ünsüz Benzeşmeleri

-ğn- ～-nn- : Derleme yaparken Göçük köyünde iğne kelimesinin köy

genelinde inne şeklinde telaffuz edildiği tespit edilmiştir.

innecig 7/20.

-hm- ～-mm- : Göçük köyünde sadece Mehmet isminin telaffuzunda görülen

bir benzeşmedir.

deli memmed “ Deli Mehmet” 5/98.

–ng-, -nġ-, -nk-, -nḳ-～– ñg-, - ñġ-, - ñk-, - ñḳ- :Kelime içinde -n- ünsüzü; –g-, - ġ-, -k-, -ḳ- damak ünsüzlerinden önce gerileyici yarım benzeşmeyle –ñ- sesiyle nöbetleşmektedir.

bañġaya 14/3, cüñkü 13/15.

-rḷ- ～-ḷḷ- : Derleme yaptığımız bütün köylerde çok yaygın olan bir

benzeşmedir.

-rn- ～-nn- : Yörede çok yaygın olan bir benzeşmedir.

milletiñ ġannı “milletin karnı” 5/102.

-şs- ～-ss-: -s- ünsüzüne yakın boğumlanan –ş- ünsüzü, gerileyici tam

benzeşmeyle –s- ünsüzüne benzemiştir.

dėmemissiñdir 11/31.

-yş- ～-şş- :Ayşe isminin telaffuzu yörede yaygın olarak Aşşa ～ Eşşe şeklindedir. Kelimenin özel isim olması sebebiyle vurgusu ilk hecededir. İlk hecedeki yarı ünlü kabul edilen –y- sesi vurgulanmaya pek müsait değildir. Böylece devamındaki –ş- ünsüzüne benzemiştir.

ġızım ȧşşā 5/54.

-zc- ～-cc-: -c- ünsüzü, –z- ünsüzünü söyleyiş kolaylığı açısından kendine

benzetmiştir.

āccıḲ “azcık” 1/18.

-zs- ～-ss-: Ötümsüz –s- ünsüzü ötümlü karşılığı olan –z- sesini kendine

benzetmiştir.

incidmessen 2/5, bilmessiñ 10/129.

2.1.2.2.6.1.2. İç Seste Karakteristik Olmayan Gerileyici Ünsüz Benzeşmeleri

-dc- ～-cc- : s3ccügden “söğütçükten” 2/81.

-ḷs- ～-ss- : değec ōsså “değecek olsa” 8/8.

-ns- ～-ss- : ‘ssanōḷu “insanoğlu” 13/32.

-st- ～-ss- : mussā fėnniñ “Mustafa Efendi’nin” 16/26.

2.1.2.2.6.1.3. İç Seste Karakteristik İlerleyici Ünsüz Benzeşmeleri

-ly- ～-ll-: Söyleyiş kolaylığından kaynaklanan bir benzeşmedir.

millar 3/49, fasülle 3/50.

-nd- ～-nn-: -d- ünsüzü söyleyiş kolaylığı sebebiyle kendisi gibi diş ünsüzü olan

–n- ünsüzüne benzemiştir. Yörede görülen en yaygın benzeşmelerdendir.

ėsg‘ zȧmannan 4/61.

-nḷ-,-nl-～-nn-: -l- ünsüzü kendine yakın boğumlanan –n- ünsüzüne

benzemiştir. Çok yaygın bir benzeşme türüdür.

zamannarda 1/12, innerde 1/15.

–st-～–sd-～-ss-: İki kelime arasında iç ses durumuna geçen –st-～–sd- söyleyiş

kolaylığı sebebiyle –ss- şeklinde telaffuz edilmektedir. Yaygın bir benzeşme türüdür.

—_{ss aḳadā “üst yakadaki” 1/43.}

-şd- ～-şş-: Sık rastlanılmayan kişilerden kaynaklanan bir benzeşmedir.

‘şşe nōŒŭjaġ? “işte ne olacak” 5/44.

2.1.2.2.6.2. İki Kelime Arasında Ünsüz Benzeşmeleri

Konuşma dilinde yan yana gelen iki kelimenin son ve ilk sesleri, iç seslerdeki gibi birbirine benzeşir.

2.1.2.2.6.2.1. İki Kelime Arasında Karakteristik Gerileyici Ünsüz Benzeşmeleri

-ç s-～-s s-: Patlayıcı ötümsüz /ç/ ünsüzünün kelime sonlarında genelde sızıcı

ötümsüz /ş/ ünsüzüne dönüşmesi bu benzeşmeyi kolaylaştırmıştır.

üs senedir “üç senedir” 2/11, ġas sėnesi “kaç senedir” 11/1.

-n b-～-m b-: Çift dudak ünsüzü b-, -n diş ünsüzünü boğumlanma noktası

bakımından kendine benzeyen -m çift dudak ünsüzüne dönüştürmüştür. Yörede yaygın bir benzeşmedir.

om bėş “on beş” 3/49.

-n v-～-m v-: İkinci kelimenin ilk sesi v- diş-dudak ünsüzünün etkisiyle birinci

kelimenin son sesi –n ünsüzü, gerileyici yarım benzeşmeyle –m çift dudak ünsüzüne dönüşmüştür.

-ş s-～ -Ş s-, -s s-: Asıl diş ünsüzü olan s- gerileyici benzeşmeyle diş eti ünsüzü

olan –ş ünsüzünü kendine benzetmiştir.

çıġmıs sekis 2/33, daŞ sayardıġ 11/12.

-z s-～-s s-: Asıl diş ünsüzü s- sesinin ötümlü şekli kabul edilen –z ünsüzü

kelimeler arasında s- sesinden önce gelince ona benzemektedir.

sekis seneye 2/33.

2.1.2.2.6.2.2. İki Kelime Arasında Karakteristik Olmayan Gerileyici Ünsüz Benzeşmeleri

-h g-～-ġ g-: aḷḷaġ gene “Allah gene” 1/10.

-z ç- ～-c ç-: ġıc çocū “kız çocuğu”1/6.

-çz- ～-z z-: h‘z zaten “hiç zaten” 2/20.

2.1.2.2.6.2.3.İki Kelime Arasında Karakteristik İlerleyici Ünsüz Benzeşmeleri

-m v-～-m m-: Birinci kelimenin son sesi –m çift dudak ünsüzü, ikinci

kelimenin ilk sesi –v diş-dudak ünsüzünü tamamen kendine benzetmiştir. Yöre ağzında kelimeler arasında en yaygın benzeşmedir.

ġardaşım mar. 1/3.

-n l-～-n n-: Kelime içinde -nl- ses grubu yan yana gelince birkaç örnek dışında

ilerleyici benzeşmeyle –nn- ses grubuna dönüşmüştür. Kelimeler arasında da yan yana gelen bu iki ünsüz –n n- şekline dönüşmüştür.

millȯn níra “milyon lira” 2/87.

2.1.2.2.6.3. Uzak Benzeşmeler

Gerileyici uzak benzeşme, kelime içinde komşu olmayan seslerin birbirine benzemesi durumudur. Metinlerde tespit edilen uzak benzeşmelerin yönü hep geriye doğrudur.

2.1.2.2.6.3.1. Karakteristik Gerileyici Uzak Benzeşmeler

-z-c- ～-c-c-: az kelimesinin küçültme eki alması durumunda gerçekleşen bir

benzeşmedir. Fakat bu kullanım bölge genelinde çok yaygındır.

ıcĭcaġ “azıcık” 3/2.

v-b-～b-b-: Sadece Arapçadan alıntı vebal kelimesinde görülen bir gerileyici uzak benzeşmedir. Fakat bu kelimenin bobal şeklinde kullanımı bölge genelinde çok yaygındır.

bobaḷımca “ vebalimce” 14/ 89.

2.1.2.2.6.3.2. Karakteristik Olmayan Gerileyici Uzak Benzeşmeler

Bazı gerileyici uzak benzeşmeler bölge genelinde yaygın olmayıp anlatıcının hızlı konuşmasında kaynaklanmaktadır. Metinlerde rastladığımız bu tür uzak benzeşmeler aşağıdaki örneklerdir.

b-m- ～m-m- : memece “BMC (araba markası)” 13/33.

c-ş- ～ş-ş- : şoşaraġ “coşarak” 21/22.

-c-z- ～-z-z- : bÎzēzini “biceğizini” 16/23.

-r-ḷ-～ḷ-ḷ- : yėñi fıġḷaḷăr “yeni fıkralar” 15/12.

2.1.2.2.6.3.3. Karakteristik Olmayan İlerleyici Uzak Benzeşmeler

-r-ḷ-～r-r-: Bölge genelinde görülen uzak benzeşmelerin yönünün genelde geriye doğru olduğunu belirtmiştik. Sadece bir örnekte aynı kelime içinde ilerleyici uzak benzeşmeye rastlanmıştır.

hararda “herhalde” 6/28.

Belgede Gazipaşa (Antalya) köyleri ağzı (sayfa 127-142)