AKTĠF ÖĞRENME TEKNĠKLERĠNĠN ĠLKÖĞRETĠM 4. SINIF
ÖĞRENCĠLERĠNĠN SOSYAL BĠLGĠLER DERSĠ ÜRETĠMDEN
TÜKETĠME ÜNĠTESĠNĠ ÖĞRENME BAġARILARINA ETKĠSĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Hazırlayan Sultan BULUT
Ankara Temmuz, 2010
AKTĠF ÖĞRENME TEKNĠKLERĠNĠN ĠLKÖĞRETĠM 4. SINIF
ÖĞRENCĠLERĠNĠN SOSYAL BĠLGĠLER DERSĠ ÜRETĠMDEN
TÜKETĠME ÜNĠTESĠNĠ ÖĞRENME BAġARILARINA ETKĠSĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Sultan BULUT
DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ġAMA
Ankara Temmuz, 2010
Sultan BULUT’ un “AKTĠF ÖĞRENME TEKNĠKLERĠNĠN ĠLKÖĞRETĠM 4. SINIF ÖĞRENCĠLERĠNĠN SOSYAL BĠLGĠLER DERSĠ ÜRETĠMDEN TÜKETĠME ÜNĠTESĠNĠ ÖĞRENME BAġARILARINA ETKĠSĠ” baĢlıklı tezi ……… tarihinde, jürimiz tarafından Sınıf Öğretmenliği Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiĢtir.
Adı Soyadı Ġmza
BaĢkan: Yrd. Doç. Dr. Turhan ÇETĠN ...
Üye (Tez DanıĢmanı): Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ġAMA ...
Üye: Yrd. Doç. Dr. Arif ÖZERBAġ ...
i
esirgemeyen ve her konuda yardımcı olan, baĢta Beyköy Ġlköğretim Okulu Müdürü Vekili Seyhan ALKAN’a, müdür yardımcıları Murat EMEKLĠ ve Mustafa ÜLKER’e, tez çalıĢması süresince bilgilerini benimle paylaĢan, destek ve katkıları ile beni motive eden danıĢman hocam Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ġAMA’ya, uygulama hakkında görüĢlerini aldığım öğretmen arkadaĢlarım Meral IġIK’a, Hacer ALKAN’a, Yetkin ÇELĠK’e, Nilgün ÇELĠK’e, diğer öğretmen arkadaĢlarıma ve çalıĢmama katılan dördüncü sınıf öğrencilerine teĢekkür ederim.
AraĢtırma süresince olumlu görüĢleri ile yardımlarını esirgemeyen hocam Yrd. Doç. Dr. Feridun SEZGĠN’e, öneri ve katkılarını aldığım, yakın ilgi ve desteklerini her zaman hissettiğim hocalarım AraĢ. Gör. Melih Derya GÜRER’e, AraĢ. Gör. Sami PEKTAġ’a, teĢekkürlerimi sunarım.
AraĢtırmada her zaman manevi desteğini hissettiğim, ders ve tez döneminde görüĢlerini, önerilerini aldığım, bana her zaman yardımcı ve örnek olan baĢta eniĢtem Okut. Mehmet SOLMAZ’a, sevgili halam Aysel SOLMAZ’a, benim bu süreçte her türlü sıkıntımı paylaĢan ve her konuda bana destek olan babaannem Nuriye BULUT’a, kardeĢlerime, annem ve babama kısaca tüm aileme sonsuz saygı, sevgi ve teĢekkürlerimi sunarım.
ii
SOSYAL BĠLGĠLER DERSĠ ÜRETĠMDEN TÜKETĠME ÜNĠTESĠNĠ ÖĞRENME BAġARILARINA ETKĠSĠ
BULUT, Sultan
Yüksek Lisans, Sınıf Öğretmenliği Ana Bilim Dalı Tez DanıĢmanı: Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ġAMA
Temmuz – 2010, 171 sayfa
Bu çalıĢma, Sosyal Bilgiler dersi “Üretimden Tüketime” ünitesinin öğretiminde aktif öğrenme tekniklerinin ilköğretim dördüncü sınıf öğrencilerinin akademik baĢarılarına etkisini belirlemek amacıyla yapılmıĢtır.
ÇalıĢma, 2009-2010 eğitim-öğretim yılı güz döneminde Düzce ili, Merkez ilçesi Beyköy Ġlköğretim Okulunda yapılmıĢtır. 4 / A sınıfı deney grubu, 4 / B sınıfı ise kontrol grubu olarak seçilmiĢtir. Her iki sınıfta da ders araĢtırmacı tarafından iĢlenmiĢtir. Deney grubuna aktif öğrenme tekniklerine, kontrol grubuna ise normal müfredatta belirtilen yöntem ve tekniklere uygun Ģekilde öğretim yapılmıĢtır.
AraĢtırmada deneysel yöntem kullanılmıĢtır. Deneysel yöntemin, ön test – son test kontrol gruplu deseni kullanılmıĢtır. Kontrol ve deney grupları yirmi dokuz kiĢiden oluĢmuĢtur. ÇalıĢma, 21.12.2009 – 19.01.2010 tarihleri arasındaki “Üretimden Tüketime” ünitesinde yürütülmüĢtür.
AraĢtırmada öğrencilerin akademik baĢarılarını ölçmek için bir baĢarı testi uygulanmıĢtır. AraĢtırmaya katılan gruplara deneysel iĢlem öncesi ön test, iĢlem sonrasında ise son test uygulanmıĢtır. Veri analizi, SPSS programı t-testi kullanılarak elde edilmiĢtir. Elde edilen verilerin anlamlılığı .05 anlamlılık düzeyinde test edilmiĢtir.
AraĢtırmada elde edilen istatistiksel bulgulara göre aktif öğrenme tekniklerinin Sosyal Bilgiler öğretiminde öğrenci baĢarısı üzerinde deney grubu lehine anlamlı bir farklılık bulunmuĢtur.
iii
THE EFFECT OF THE LEARNING ACHIEVEMENT TO ACTIVE LEARNING METHODS IN TEACHING FROM PRODUCTION TO CONSUPTION UNIT IN
SOCIAL STUDIES OF THE FORTH GRADE STUDENTS OF PRIMARY EDUCATION
BULUT, Sultan
Master, Class Education Department Advisor: Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ġAMA
July – 2010, 171 page
This study was carried out with the aim of determining the effect of the learning achievement to active learning methods in teaching from production to consuption unit in Social Study of the forth grade students of primary education.
The study was carried in 2009 – 2010 academic year in the spring term to the students in Beyköy Primary School, Center District, Düzce Province. Class 4 / A is chosen as the experiment group and class 4 / B is chosen as the control group. In both classes the lesson was carried out by researcher. Active learning method was used in the control group, the method which is applied in normal the cirriculum of social studies (traditional method) was used in the experimental group appropriately.
In this study experimental method was used. Pre-test and post-test with control group design of experimental research method was used. The experimental and control groups consist of twenty nine students. The study was applied in “from Production to Consuption” unit’s subjects between the dates 21.12.2009 – 19.01.2010.
The achievement test, in the research, was applied to determine student’s academic achievements. A pre-test was applied before the experimental process and a post-test was applied after the process to the groups in the study. The analysis of the data was gained by using t-test of the SPSS programme. The significance of the gained data was evaluated at .05 significant level.
iv
v
ÖNSÖZ……….. i
ÖZET………. ii
ABSTRACT……….. iii
ĠÇĠNDEKĠLER………. v
TABLOLAR LĠSTESĠ……….. viii
ġEKĠLLER LĠSTESĠ……….... iv BÖLÜM 1 GİRİŞ 1. GĠRĠġ………. 1 1.1. Problem Durumu………... 1 1.2. Problem Cümlesi………... 4 1.3. Alt Problemler………... 4 1.4. AraĢtırmanın Amacı……….. 4 1.5. AraĢtırmanın Önemi……….. 5 1.6. Sayıltılar……… 7 1.7. Sınırlılıklar……… 7 1.8. Tanımlar……… 8 BÖLÜM 2 KURAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Kuramsal Çerçeve……….. 9
2.1.1. Sosyal Bilgilerin Tanımı……… 9
2.1.2. Sosyal Bilgilerin Amacı ve Önemi……… 12
2.2. Sosyal Bilgiler Öğretiminde Temel Ġlkeler……….. 16
2.3. Sosyal Bilgiler Öğretiminde YaklaĢımlar………... 20
2.3.1. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi………. 21
vi
2.5.1. Dünyada Sosyal Bilgiler Eğitiminin GeliĢimi………... 35
2.5.2. Türkiye’ de Sosyal Bilgiler Eğitiminin GeliĢimi………... 38
2.6. Sosyal Bilgiler Öğretim Programı……….. 40
2.6.1. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının Vizyonu……… 40
2.6.2. Sosyal Bilgiler Öğretim Programının Temel YaklaĢımı………... 41
2.6.3. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının Ġçeriği………... 42
2.7. Sosyal Bilgiler Öğretiminde Ekonomi Konularının Öğretimi……… 44
2.7.1. Ekonomi Konularının Öğretilmesinin Önemi………... 44
2.7.2. Sosyal Bilgiler Dersi ve Ekonomi Konularının Öğretilmesi…………. 45
2.8. Aktif Öğrenme……… 49
2.8.1. Aktif Öğrenme Ortamlarında Öğretmen ve Öğrenciler……… 55
2.8.2. Aktif Öğrenme Yönteminde Öğrenme Ortamı………. 59
2.8.3. Aktif Öğrenme Teknikleri……… 60
2.9. Ġlgili AraĢtırmalar………... 66
2.9.1. Yurt Ġçinde Yapılan AraĢtırmalar……….. 66
2.9.2. Yurt DıĢında Yapılan AraĢtırmalar……… 77
BÖLÜM 3 YÖNTEM 3. Yöntem……….. 82 3.1. AraĢtırma Yöntemi……… 82 3.1.1. Deney Deseni……… 83 3.1.2. ÇalıĢma Evreni……….. 84
3.1.3. Deneysel ĠĢlem Basamakları………. 84
3.1.4. AraĢtırmanın Uygulanması………... 86
3.2. Veri Toplama Araçları……….. 92
3.2.1. BaĢarı Testi……….. 92
vii
BULGULAR VE YORUMLAR
4. Bulgular ve Yorumlar………... 94
4.1. 1. Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular……… 94
4.2. 2. Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular……… 95
4.3. 3. Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular……… 97
4.4. 4. Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular……… 98
4.5. 5. Alt Probleme ĠliĢkin Bulgular……… 101
BÖLÜM 5 SONUÇ VE ÖNERİLER 5. Sonuç ve Öneriler……….. 103 5.1. Sonuçlar……… 103 5.2. Öneriler………. 105 KAYNAKÇA……… 106 EKLER……….. 119
viii
Tablo No Sayfa
1. Sosyal Bilgiler Programının Ġçeriği………... 43 2. AraĢtırmada Uygulanan Deney Deseni……….. 83 3. Ünite Süresi ve Uygulama Tarihleri……….. 83 4. Uygulamaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyete Göre Dağılımı…… 84 5. “Üretimden Tüketime” Ünitesinin Kazanımları, Kazanımların
Süreleri, Kullanılan Aktif Öğrenme Teknikleri ve Hazırlanan Etkinlikler………...
87
6. Deney ve Kontrol Gruplarının Ön Test BaĢarı Puanlarının
KarĢılaĢtırılmasına ĠliĢkin Bağımsız T testi Sonuçları…………...
94
7. Deney Grubunun Ön Test ve Son Test BaĢarı Puanlarının
KarĢılaĢtırılmasına ĠliĢkin T testi Sonuçları………...
96
8. Kontrol Grubunun Ön Test ve Son Test BaĢarı Puanlarının KarĢılaĢtırılmasına ĠliĢkin T testi Sonuçları………...
97
9. Deney ve Kontrol Gruplarının Son Test BaĢarı Puanlarının KarĢılaĢtırılmasına ĠliĢkin Bağımsız T testi Sonuçları…………...
98
10. Deney ve Kontrol Gruplarının Son Test- Ön Test BaĢarı Puanlarının Aralarındaki Farkın KarĢılaĢtırılmasına ĠliĢkin T testi Sonuçları……….
ix
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil No Sayfa
1. Sosyal Bilimlerin Kapsamı……… 26 2. Sosyal Bilgileri OluĢturan Disiplinlerin ÇalıĢma Alanları………. 26 3. Aktif Öğrenme Sınıf Düzenlemelerine ĠliĢkin Örnekler………… 60 4. Ön test- Son test Kontrol Gruplu Desen……… 82
AKTĠF ÖĞRENME TEKNĠKLERĠNĠN ĠLKÖĞRETĠM 4. SINIF ÖĞRENCĠLERĠNĠN SOSYAL BĠLGĠLER DERSĠ ÜRETĠMDEN TÜKETĠME
ÜNĠTESĠNĠ ÖĞRENME BAġARILARINA ETKĠSĠ 1.GĠRĠġ
Bu bölümde, araĢtırmanın problemi ortaya konulmuĢ, amaçlar belirtilmiĢ, önemi vurgulanmıĢ, sınırlılıklar ve tanımlar verilmiĢtir.
1.1. Problem Durumu
Eğitim, bireylerin yaĢamlarını doğrudan etkilemesi ve sosyal yapının oluĢmasındaki büyük etkisi nedeniyle toplumların geliĢmesinde çok önemli bir süreçtir. Eğitim kurumlarının en önemli amaçlarından biri öğrencileri iyi bir vatandaĢ olarak yetiĢtirmektir. Eğitim kurumları bu görevi, çocuğun toplumsallaĢmasını, içinde yaĢadığı toplumun kültürünü, değerlerini, tarihini, kurumlarını tanımasını sağlayarak; toplumdaki rollerin gerektirdiği davranıĢları, toplumun kendisine sağladığı fırsatları ve bunlardan yararlanma yollarını çocuklara kazandırarak yerine getirmektedir. Eğitim kurumları bu iĢlevi yerine getirerek, hem bireyin mutlu, üretken ve bilinçli olmasını hem de toplumun sürekliliğini sağlamaktadır.
Ülkemizde öğrencilere tüm bu bilgi ve becerilerin önemli bir kısmı, ilköğretim kurumlarının birinci devresinde, ilk üç yıl Hayat Bilgisi, 4. ve 5. sınıflarda Sosyal bilgiler dersi yoluyla kazandırılmaya çalıĢılır. Bu nedenle Sosyal Bilgiler dersi ilköğretim okullarının birinci devresinde yer alan en önemli derslerden birisidir.
Sosyal Bilgiler eğitimi, konusu insan olan ve politikayla ilgili birimler, ekonomi, arkeoloji, antropoloji, psikoloji, coğrafya, tarih gibi farklı disiplinleri içine alan bir araĢtırma ve çalıĢma alanıdır. Sosyal Bilgiler eğitimi öğrencilere, hem yerel, hem de ulusal ortak mirasın tarihsel geliĢimiyle ilgili düĢünceleri ve doğruları; dünya tarihindeki önemli düĢünceleri ve deneyimleri; tarihçinin, coğrafyacının, ekonomistin ve diğer sosyal bilimcilerin geliĢtirdikleri görüĢleri ve çağdaĢ yaĢamdaki karmaĢalar gibi konuları incelemek için fırsatlar sunar. Ayrıca Sosyal Bilgiler eğitimi öğrencilere iyi vatandaĢ olmak için gereken demokratik kurallara ve kiĢisel düĢüncelere saygı duymayı, bu kuralları ve düĢünceleri anlamayı, sosyal bilimcilerin yararlandığı, sık sık
baĢvurulan ve kullanıĢlı yöntemlerle araĢtırmalar yapmayı, bilgiyi kullanan gücü, becerileri, ilkeleri ve fikirleri kullanmayı öğretir. Bu ders aynı zamanda, bilinçli ve iyi vatandaĢlığın, iyi bilinen ve yararlı özellikleriyle öğrencilerin buna iliĢkin demokratik prensip ve ideallerini anlamalarını; bununla birlikte sosyal bilimciler tarafından kullanılan araĢtırma ve uygulama süreçlerini ve dünyanın, ülkenin, devletin, halkın ve milletin bir üyesi ve bir birey olarak neden ve nasıllarını anlamalarını sağlar (Alagöz, 2005: 2) .
Sosyal Bilgiler, eğitimin genel olarak hedeflerine ulaĢmasında önemli katkılar sağlamaktadır. Bu ders, aynı zamanda öğrencilerde bilgi, beceri ve değer geliĢimini, kiĢiliğin oluĢumunu hızlandırmaktadır. Ġyi bir sosyal bilgiler öğretimi, ilköğretim çağındaki çocukların eleĢtirel, yaratıcı düĢünme becerilerini geliĢtirir; gelecekle ilgili kararları almalarına yardım eder (Acar, 2005: 10) .
Sosyal Bilgiler dersi, kültür mirasımızı aktarma, diğer disiplinlere iliĢkin bilgileri bütünleĢtirerek bireysel ve toplumsal sorunları tanımlama, çözümleme ve çözümler üretmede oldukça önemli bir ders olmasına rağmen ülkemizde öğrenci aktifliğinin az sağlandığı ve en az materyal kullanılan derslerden birisidir. Bundan dolayı sosyal bilgiler dersinin hedeflerine ulaĢabilmesi ve öğrenciler tarafından sevilmesi için öğretim etkinliklerinin çok iyi düzenlenmesi gerekmektedir.
Sosyal Bilgiler tüm dünyada her alanda görülen hızlı değiĢime ayak uydurmalıdır. Her alanda görülen, bu hızlı değiĢim sosyal bilgiler dersinin konularının, durağanlılığının ve öğretim yöntemlerinin yeniden düzenlenmesi zorunluluğunu ortaya koymuĢtur (Ayar, 2006) .
Eğitimde kaliteyi arttırmak, daha geliĢmiĢ insanlar yetiĢtirmek, bireyleri potansiyellerinin üst sınırına kadar geliĢtirmek geçmiĢ yıllardan itibaren eğitimcilerin gündeminde olan konulardır. Eğitimciler her zaman bu amaçlara ulaĢtıracak yolların, alternatif çözümlerin arayıĢı içinde olmuĢlardır. Öğretim açısından bakıldığında bu arayıĢlar, etkili öğretmen özelliklerinin belirlenmesinden öğretim modeli geliĢtirmeye kadar geniĢ bir yelpaze içinde sürdürülmüĢtür (Açıkgöz, 2007: 1) .
Sosyal Bilgiler dersi gerek ilköğretim 4. sınıfta gerekse 5. sınıfta ağır konular içermekte ve yine ağır sorumluluklar taĢımaktadır. Bu nedenle öğrencilere bilgileri
çözümleyerek ve bilgilendirme süreci oluĢturarak öğretmek gerekmektedir (Çullu, 2003: 41) . Sosyal Bilgiler öğretiminde çağdaĢ ölçütlere sahip Sosyal Bilgiler öğretim programı, yöntem ve teknikleri, eğitim teknolojileri geliĢtirip uygulayarak öğretmenin eğitim ortamını zenginleĢtirip, sınıf ortamını çeĢitlendirmesi gerekmektedir. Öğretmenlerin uygulayacağı çağdaĢ yöntemler öğrencide anlamlı ve kalıcı öğrenmelerin oluĢmasına neden olacaktır. Bilgiyi anlamlı olarak öğrenen çocuklar ezbere öğrenen çocuklara göre, bilgiyi güçlü hiyerarĢik yapılar içinde oluĢturup, kapsamlı kavramlar olarak almakta ve uzun süreli hafızaya yerleĢtirmekte olduğu araĢtırmalarla ortaya konulmuĢtur.
Sarıaslan (2005) tarafından yapılan araĢtırmada sosyal bilgiler öğretiminde sınıf öğretmenlerinin öğretim yöntemleriyle ilgili bilgi ve becerilerini uygulama durumları belirlenmiĢtir. AraĢtırmanın sonucunda öğretmenler sosyal bilgiler dersinde anlatım ve soru cevap yöntemlerini “her zaman” derecesinde kullandıklarını belirtmiĢlerdir. Gözlem gezisi, problem çözme, gösteri, rol oynama, örnek olay, tartıĢma ve proje çalıĢması yöntemlerini ise “ara sıra” kullandıklarını ifade etmiĢlerdir. Yine aynı çalıĢmada sosyal bilgiler dersinde öğrencilerin derse katılımını öğretmenler, “ara sıra” derecesinde yeterli bulmaktadırlar hiçbir zaman yeterli bulmayan öğretmenler ise bunun en önemli nedenlerini; öğrencilerin derse güdülenememesi, konuların soyut olması, sınıfların kalabalık olması ve sosyal bilgiler dersinin öğrenci tarafından sıkıcı bulunması diye sıralamıĢlardır.
Gerek araĢtırma sonuçları, gerekse hızlı değiĢimlerin yaĢandığı toplumda birçok toplumsal rolün gereklerini yerine getirebilen, kendini ve içinde yaĢadığı toplumu geliĢtirebilen, etkili düĢünme ve yaĢam boyu öğrenme becerilerine sahip, geliĢmiĢ bireylere ihtiyaç duyulması eğitimde yeni yönelimleri gerektirmektedir. Açıkgöz‟e (2007: 7-8) göre, bu tip bireyleri, okuduklarını ya da anlatılanları aynen tekrarlamaya dayalı geleneksel yöntemlerle yetiĢtiremeyiz. Hatta bu Ģekilde insanların doğasında bulunan bilme merakını ve öğrenme sevincini köreltebiliriz. Öğrenenlerin çok yönlü, geliĢmiĢ insanlar olabilmeleri için onlara araĢtırma, kavrama, değerlendirme, öğrendiklerini kullanma, zihnini ve öğrenme kapasitesini geliĢtirme fırsatları sunmak gerekmektedir. Böyle fırsatlar ancak öğrencilerin pasif öğrenenlerden aktif katılımcılara dönüĢtürüldüğü aktif öğrenme iĢleri ve teknikleriyle gerçekleĢmektedir.
Bu gerçekleĢtirildiği takdirde sosyal bilgiler öğrenciler tarafından etkili bir Ģekilde öğrenilecek, kalıcı öğrenmeler sağlanacak, öğrencileri derse karĢı tutumu olumlu yönde değiĢecektir.
Bu araĢtırma ile aktif öğrenme tekniklerinin Ġlköğretim 4.sınıf öğrencilerinin Sosyal Bilgiler dersi “Üretimden Tüketime” ünitesini öğrenme baĢarılarına etkisi belirlenmiĢtir.
1.2. Problem Cümlesi
Ġlköğretim 4. sınıf Sosyal Bilgiler dersi “Üretimden Tüketime” ünitesinin öğretiminde kullanılan aktif öğrenme tekniklerinin öğrenci baĢarısına etkisi nedir?
1.3. Alt Problemler
1. Deney grubu ile kontrol grubunun ön test puanları arasında anlamlı bir fark var mıdır?
2. Deney grubunun ön test ve son test puanları arasında anlamlı bir fark var mıdır?
3. Kontrol grubunun ön test ve son test puanları arasında anlamlı bir fark var mıdır?
4. Deney grubu ve kontrol grubunun son test sonuçları arasında anlamlı bir fark var mıdır?
5. Deney ve kontrol gruplarının son test-ön test baĢarı puanlarının aralarındaki fark anlamlı mıdır?
1.4. AraĢtırmanın Amacı
Bu araĢtırmanın temel amacı, aktif öğrenme tekniklerinin ilköğretim 4. sınıf öğrencilerinin Sosyal Bilgiler dersi “Üretimden Tüketime” ünitesini öğrenme baĢarılarına etkisini ortaya koymaktır.
1.5. AraĢtırmanın Önemi
Dünyada da, ülkemizde de, örgün eğitim kurumları aracılığıyla demokratik bir toplum için etkin yurttaĢlar yetiĢtirme misyonu büyük ölçüde sosyal bilgiler öğretim programlarına yüklenmiĢtir. Böylece sosyal bilgiler öğretimi bir toplumun, ulusal ve demokratik tutum ve değerlere, problem çözme ve karar alma becerilerine sahip, üretken ve katılımcı bireylerden oluĢup oluĢmaması konusunda belirleyici bir alan haline gelmiĢtir. Böylesi önemli bir misyona sahip olmasına rağmen sosyal bilgiler öğretimi, dünyanın pek çok ülkesinde olduğu gibi, ülkemizde de en sorunlu alanlardan biridir. Bu sorunlar, programın tanım ve yapısından, genel ve özel amaçlarına, öğretim strateji, yöntem ve tekniklerinden öğretim materyal ve teknolojilerine ve değerlendirmeye kadar, öğretim programının tüm öğeleriyle ilgilidir (Öztürk ve Otluoğlu, 2002: 1) .
Ülkemizde sosyal bilgiler öğretiminde yaĢanılan sorunlara çözüm olarak, 2005 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanan yeni Sosyal Bilgiler Öğretim Programı yürürlüğe konmuĢtur. Bu programla birlikte sosyal bilgiler öğretiminde çağdaĢ öğretim yöntemlerinin öğretim sürecinde kullanılması daha da önemli hale gelmiĢtir.
Kan (2006) “Etkili Sosyal Bilgiler Öğretimi ArayıĢı” adlı çalıĢmasında Ģu soruya cevap aramaya çalıĢmıĢtır: Sosyal Bilgiler dersini daha etkili hale getirmek için neler yapılabilir? Bu çalıĢma sonucunda özellikle çağdaĢ öğretim yöntem ve tekniklerinden yararlanılması gerektiği düĢüncesi ileri sürülmüĢtür.
Ülkemizde yeni yöntem ve tekniklerin kullanılması konusunda yapılan araĢtırmalar, bunların öğretmenler tarafından pek kullanılmadıklarını ortaya koymaktadır. Buna ders süresinin kısıtlı olması, müfredatın yoğun olması, ders araç ve gereçleri bakımından yeterli donanıma sahip olunmaması gibi faktörlerin yanında yöntemlerin bilinmemesi ve öğretmenler tarafından kullanılmaması gibi nedenler de eklenebilir (Kan, 2006) .
Sosyal bilgiler dersinde çok yaygın olan anlatım, soru-cevap gibi geleneksel öğretim yöntem ve teknikleri öğretimde çok etkili olmamaktadır. Bu yöntemler öğrencilerin olaylara bütüncül yaklaĢmalarını engelleyerek, bu dersin bir ezber dersi
haline gelmesine neden olmaktadır. Aynı zamanda bu durum öğrenme düzeyinin de giderek düĢmesine neden olmaktadır. Bununla birlikte bu yöntemlerin kullanılması Sosyal Bilgiler dersini sıkıcı, anlaĢılmaz ve tekdüze bir hale getirmektedir. Bu nedenle yeni yöntem ve tekniklerin kullanılması Sosyal Bilgiler dersini yukarda belirtilen sıkıntılardan kurtaracaktır. Belirtilen gereksinimleri karĢılayacak yeni bir eğitim anlayıĢına gereksinim duyulmaktadır (ÇalıĢkan, 2005) .
Özellikle geliĢmiĢ ülkelerde bu arayıĢlar aktif öğrenme ile sonuçlanmıĢ ve aktif öğrenme birçok eğitimsel sorunun çözümü için umut olmuĢtur. Bunun nedeni aktif öğrenme uygulamalarının öğrenciyi çok yönlü geliĢtiriyor olmasıdır. Aktif öğrenme, yalnızca öğrencinin bir konuya iliĢkin baĢarısını arttırmakla kalmayıp, aynı zamanda onun özgüven, arkadaĢlık iliĢkileri, olumlu algılar, kaygı, yükleme vb. birçok önemli özelliğini olumlu olarak etkilemektedir (Açıkgöz, 2007: 29) .
Son zamanlarda uygulamaya konulan eğitim programlarında aktif öğrenmeye yer verildiği belirtilmesine karĢın programlar ve program uygulamaları incelendiğinde gözlenen Ģunlardır (Açıkgöz, 2007: 26) :
- Programlara ve sınıflara yüzlerce aktif öğrenme iĢinden yalnızca bir kaçı girmiĢtir; aktif öğrenme teknikleri girememiĢtir.
- Küme çalıĢmasında olduğu gibi konuları öğrencilere paylaĢtırıp, anlattırmaya “aktif öğrenme” diyenlerin sayısı oldukça fazladır.
- Öğretmenleri aktif öğrenme konusunda yetiĢtirme çalıĢmaları, kendileri o konuda eğitim almamıĢ kiĢiler tarafından yürütüldüğü için etkili olamamıĢtır. Dolayısıyla öğretmenlere aktif öğrenmeyi uygulayabilmesi için yeterince yardım edilmemektedir.
Aktif öğrenmenin birçok avantajına rağmen aktif öğrenme sistemimize girememekte, dolayısıyla çocuklarımızın geliĢimi açısından önemli fırsatlar kaçırılmaktadır. Bu araĢtırma ülkemizin eğitim sisteminde aktif öğrenme yöntemi ile ilgili yaĢanan problemlerin çözümünde eğitimcilere kaynak olması bakımından önemlidir.
Bu araĢtırma, Sosyal Bilgiler öğretimi sorunlarının çözümüne katkı sağlaması, Sosyal Bilgilerle ilgili program geliĢtirme çabalarına ıĢık tutması, Sosyal bilgiler öğretimine yeni yaklaĢım, yöntem ve teknikler kazandırması, alan-yazına ve konuyla ilgili bilimsel çalıĢmalar yapılmasına katkı sağlaması bakımından önemlidir.
1.6. Sayıltılar
AraĢtırmada aĢağıdaki temel sayıltılardan hareket edilmiĢtir:
1. Deney ve kontrol grubu öğrencilerinin öğrenmeye karĢı ilgileri eĢittir.
2. Öğrencilerin Sosyal Bilgiler baĢarı testi ön test ve son test puanları gerçek baĢarı düzeylerini yansıtmıĢtır.
3. AraĢtırma sürecinde deney ve kontrol gruplarını, kontrol edilemeyen diğer dıĢ faktörler eĢit düzeyde etkilemiĢtir.
4. Hazırlanan baĢarı testinin kapsam geçerliliği konusunda uzman görüĢleri yeterli olmuĢtur.
1.7. Sınırlılıklar Bu araĢtırma;
1. Ġlköğretim 1. kademe 4. sınıf Sosyal Bilgiler dersi ile,
2. 2009-2010 eğitim-öğretim yılı, I. Dönem ilköğretim 4. sınıf Sosyal Bilgiler dersindeki “Üretimden Tüketime” ünitesi ile,
3. Aktif öğrenme tekniklerinden “Tereyağ-Ekmek, Doğru mu, YanlıĢ mı?, Kum Saati, Vızıltı, Beyin Fırtınası, Hızlı Tur, Drama, Eğitimsel Oyunlar (Sen Olsaydın Ne Yapardın?), Dedikodu, Zihinsel Haritalama, Kart EĢleĢtirme”; aktif öğrenmede kullanılan öğretimsel iĢlerinden ve taktiklerinden ise “Pandomim (Sessiz Oyun), Bulmaca Çözme, Öykü Tamamlama, Gazete OluĢturma / Bülten Hazırlama, Poster / AfiĢ Hazırlama, YanlıĢları ve Nedenleri Bulma, Öykü / ġiir Yazma” ile sınırlıdır.
1.8. Tanımlar
Aktif Öğrenme: Öğrenenin öğrenme sürecinin sorumluluğunu taĢıdığı, öğrenene öğrenme sürecinin çeĢitli yönleri ile ilgili karar alma ve öz düzenleme yapma fırsatlarının verildiği ve karmaĢık öğretimsel iĢlerle öğrenenin öğrenme sırasında zihinsel yeteneklerini kullanmaya zorlandığı bir öğrenme sürecidir (Açıkgöz, 2007:17) . Yöntem: Hedefe ulaĢmak için önceden belirlenmiĢ ya da izlenecek en kısa yoldur (Demirel, 2002: 82) .
Teknik: Bir öğretme yöntemini uygulamaya koyma biçimi ya da sınıf içinde yapılan iĢlemlerin bütünüdür (Demirel, 2002: 89) .
BÖLÜM 2
KURAMSAL ÇERÇEVE VE ĠLGĠLĠ ARAġTIRMALAR
Bu bölümde, araĢtırma konusuyla ilgili kuramsal çerçeve ile yurt içi ve yurt dıĢı ilgili araĢtırmalara yer verilmiĢtir.
2.1. KURAMSAL ÇERÇEVE
2.1.1. Sosyal Bilgilerin Tanımı
Sosyal Bilgiler kavramı ilk kez 1916 yılında ABD‟de Milli Eğitim Derneğinin Orta Dereceli Okulu TeĢkilatlandırma Komisyonu Sosyal Bilgiler Komitesi tarafından kabul edilmiĢtir. Komite bu kavramı; “Mevzu doğrudan insan cemiyetinin teĢkilatına ve tekamülüne ve içtimai birliklerin bir mevzu olması dolayısıyla insana dair bilgiler sosyal bilgilerdir.” Ģeklinde tanımlamıĢtır (Moffat, 1957: 18) .
GeçmiĢ yüzyılın baĢından sonuna kadar, Sosyal Bilgilerin tanımı; konu ile ilgili edinilen bilgi arttıkça ve geliĢtikçe, çocukların ve gençlerin anlamlı bilgileri nasıl ürettiği hakkında bilgi elde edildikçe değiĢme eğilimi göstermiĢtir. Sosyal bilgiler eğitimcileri her zaman gelecek nesillere demokratik gelenekleri öğretmenin önemi üzerinde durmuĢlar ve Sosyal Bilgiler öğretiminin öğrencilerin sosyal hayatı anladıkları ve onun içinde bir vatandaĢ olarak katıldıkları aktif bir süreç olması gerekliliğini savunmuĢlardır (Sunal, ve Haas, 2005: 11) .
Sosyal bilgiler, demokratik bir toplumda sorumlu vatandaĢ yetiĢtirmek için insanlar arasındaki iliĢkileri inceleyen ve kültürel mirasın temel özelliklerini aktaran çalıĢma alanı olarak tanımlanabilir (Garcia ve Michaelis, 2001: 9) .
Sağlamer‟e (1980: 6) göre; sosyal bilgiler terimi, sosyal bilimlerden alınan içeriğe dayanarak oluĢturulan üniteleri içeren programı belirtmek için kullanılır. Sosyal bilgiler, Türkçe, Matematik ve Fen Bilgisi gibi bir terimdir. Fen bilgisinin temeli nasıl fen bilimlerine dayanıyorsa, Sosyal bilgilerin temeli de sosyal bilimlere dayanır.
Sosyal Bilgiler; Goodman ve Adler (1985) tarafından “muhteĢem bağlantı” olarak tanımlanır. Bu ders, ilkokulun tüm parçasının çekirdeği olarak görülür ve ortaokul müfredatı ile birleĢtirilebilir. Sosyal bilgiler matematik, bilim, sanat, müzik, fiziksel
eğitim, sağlık, okuma, dil sanatları ve diğer tüm alanları birleĢtirebilir. Bu entegrasyon önemlidir. Okul müfredatı çalıĢmanın pek çok farklı alanlarında sık sık bilgiyi ayırır. Fakat gerçek dünyada vatandaĢlar fazla bölümlere ayrılmadan yaĢar ve çalıĢırlar. Sosyal Bilgiler aktif demokratik vatandaĢları yetiĢtirme, insanları hazırlama amacında baĢarılı olmak için Tarih ve Sosyal Bilimlerin içeriğine oldukça önem veren bir disiplinler arası yaklaĢımdır (Sunal, ve Haas, 2005: 10) .
“Sosyal bilgiler, toplumsal gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bunun sonunda elde edilen dirik bilgilerdir.” (Sönmez, 2005: 455)
Erden (? ,5) sosyal bilgileri, ilköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaĢ yetiĢtirmek amacıyla sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiĢ bilgilere dayalı olarak öğrencilere toplumsal yaĢamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalıĢma olanı olarak tanımlamaktadır.
Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilimlerin bulgularını entegre edip öğrencilerin düzeyine göre basitleĢtiren, bunları kullanarak öğrencilere sosyal hayata uyum sağlamada ve sosyal problemlere çözüm üretmede ihtiyaç duyacakları bilgi, beceri, tutum ve değerleri kazandırmayı amaçlayan bir yurttaĢlık eğitimi programıdır (Öztürk ve Otluoğlu, 2002: 6) .
Sosyal bilgiler terimi ile ilgili pek çok tanım bulunmaktadır. Sosyal bilgilerin tarihçesi uzun olmakla birlikte sosyal bilgilerin tanımında tam bir görüĢ birliğine varılamamıĢtır. Ders, okullarda senelerdir verilmekle beraber sosyal bilgiler öğretiminin amaç, içerik ve yönteminin ne olduğu ya da ne olması gerektiği konusunda uzun süre bir uzlaĢma sağlanamamıĢtır (Öztürk, 2006: 23) .
Savage ve Amstrong‟a (2004) göre; ABD‟de alanında uzman sosyal bilgiler eğitimcilerinin üyesi olduğu Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi (N.C.S.S.), 1992 yılında sosyal bilgilerin tanımıyla ilgili tartıĢmalara bir son vermek amacıyla alana kapsamlı bir tanım getirmiĢtir. Bu tanım Ģöyledir:
Sosyal Bilgiler, sosyal ve beĢeri bilimleri, vatandaĢlık yeterliklerini geliĢtirmek amacıyla kaynaĢtıran bir çalıĢma alanıdır. Okul programı içinde Sosyal Bilgiler, antropoloji, arkeoloji, ekonomi,
coğrafya, tarih, hukuk, felsefe, siyaset bilimi, psikoloji, din ve sosyolojinin yanı sıra beĢeri bilimler, matematik ve doğa bilimlerden kendine mal ettiği içerik üzerinde sistematik ve eĢ güdümlü bir çalıĢma sağlar. Sosyal Bilgilerin öncelikli amacı, karĢılıklı olarak birbirine bağlı bir dünyada kültürel farklılıkları olan demokratik bir toplumda, insanlara bilgiye dayalı ve mantıklı karar alabilme yeteneklerini geliĢtirmede yardımcı olmaktır (NCSS, 2008; Savage ve Amstrong, 2004: 11-12) .
Öztürk (2006), gerek ülkemizde sosyal bilgiler öğretimi üzerinde çalıĢan eğitimcilerin gerekse yabancı bilim adamlarının yaptıkları tanımları göz önünde bulundurarak sosyal bilgileri Ģöyle tanımlamıĢtır:
“Sosyal bilgiler, hemen her bakımdan değiĢen ülke ve dünya koĢullarında bilgiye karar alıp problem çözebilen etkin vatandaĢlar yetiĢtirmek amacıyla sosyal ve beĢeri bilimlerden aldığı bilgi ve yöntemleri kaynaĢtırarak kullanan bir öğretim programıdır” (Öztürk, 2006: 24). Ülkemizde 2005-2006 öğretim yılından itibaren uygulamaya konulan yeni Sosyal Bilgiler programında sosyal bilgilerin tanımı Ģu Ģekilde yapılmıĢtır:
Sosyal bilgiler, bireyin toplumsal var oluĢunu gerçekleĢtirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaĢlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite yada tema altında birleĢtirilmesini içeren; insanın sosyal ve fiziki çevresiyle etkileĢiminin geçmiĢ, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayıĢından hareketle oluĢturulmuĢ bir ilköğretim dersidir (MEB, 2005: 51) .
Safran‟a (2008: 4) göre, bu tanımda sosyal bilgiler ile ilgili dört boyut ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki sosyal bilgilerin bireyin toplumsal varoluĢunu gerçekleĢtirmek amacında olduğu, ikincisi sosyal bilgilerin sosyal bilimler ve vatandaĢlık bilgisi konularını yansıttığı, üçüncüsü sosyal bilgilerin insanın sosyal ve
fiziki çevresiyle etkileĢimini zaman boyutunda ele aldığı ve dördüncüsü de sosyal bilgilerin toplu öğretim anlayıĢından hareketle oluĢturulmuĢ bir ders olduğudur.
2.1.2. Sosyal Bilgilerin Amacı ve Önemi
Sosyal bilgiler, sosyal bilimlerin ve beĢeri bilimlerin bütünleĢmiĢ çalıĢmasıdır. Sosyal bilgilerin en önemli amacı; genç insanlara, bağımsız bir dünyada kültürel, çeĢitli, demokratik bir toplumun vatandaĢı olarak halkın iyiliği için bilgilendirilmiĢ ve muhakeme edilmiĢ kararlar verebilme yeteneğinin geliĢmesi için yardım etmektir (NCSS, 2008) .
SavaĢ ve Ünüvar‟a (1999: 1) göre, ilköğretim programlarında yer alan Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler dersi; bireyin yaĢamında karĢısına çıkacak olan çeĢitli sorunlara en uygun cevabı verebilmesi için bireyi hayata hazırlamayı, ona hayatın içinden olaylarla, bu olaylardan nasıl ders alması gerektiğini, sosyal insan ve vatandaĢ olarak görev ve sorumluluklarını hatırlatır ve öğretir (Akdağ, 2009: 6) .
Sosyal Bilgiler öğretimi ile öğrencide ezberci bir kiĢilik değil; vatandaĢlık görev ve sorumluluklarının farkında, demokratik, ekonomik yaĢam biçimini benimsemiĢ, kiĢilerarası iliĢkileri kuvvetli, çevreyi, doğayı seven ve koruyan bir kiĢilik geliĢtirmek istenmektedir (Karaduman, 2005: 19) .
Barth ve DemirtaĢ‟a (1997) göre; sosyal bilgilerin temel amaçları, geleceğin etkin yurttaĢlarında karar verme ve problem çözme becerilerinin geliĢtirilmesidir (Öztürk, 2006: 27) .
Sosyal Bilgiler dersi, vatandaĢlık eğitimi, küresel farkında olma eğitimi, tarih ve sosyal bilimler eğitimi, yansıtıcı düĢünme ve problem çözme eğitimi olmak üzere bu dört temel kategoride düĢünmeye yardımcı olmaktadır (Savage ve Armstrong, 2004: 10).
Amerika‟da profesyonel sosyal bilgiler eğitimcilerinin üyesi olduğu Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi (NCSS), Sosyal Bilgilerin amaçlarını oluĢturacak temel öğeleri bilgi, demokratik değerler ve inanıĢlar, düĢünme becerileri ve sosyal katılım becerileri olmak üzere dört bölüme ayırmıĢtır. Bu amaçlar tüm ülkelerin vatandaĢlık eğitimine uygulanabilirliklerinden dolayı bunlar evrensel amaçlar olarak değerlendirilmektedir.
DüĢünme becerilerinin, demokratik değerlerin ve sosyal becerilerin kazanılmasında bilginin; problemlerin çözümünde, bilgiye ulaĢma, iĢleme ve değerlendirme süreçlerinin iĢe koĢulmasında düşünme becerilerinin; bilgi ve becerilerin toplum yararına kullanılmasında ise demokratik değer ve inanışların önemli rolü bulunmaktadır (Karaduman, 2005: 8) . Bu temel öğeler (bilgi, demokratik değerler ve inanıĢlar, düĢünme becerileri, sosyal katılım becerileri), vatandaĢlık eğitimi, küresel farkında olma eğitimi, tarih ve sosyal bilimler eğitimi, yansıtıcı düĢünme ve problem çözme eğitimi ile birleĢtirilerek sosyal bilgilerin amaçlarının daha kapsamlı bir resmi elde edilmektedir (Savage ve Armstrong, 2004: 16) .
Turner‟e (1994: 8) göre, etkili ve sorumlu vatandaĢın sahip olması gereken özellikler, Sosyal Bilgiler dersinin evrensel düzeydeki amaçlarını oluĢturmaktadır. Sosyal Bilgiler programlarında genellikle listelenen amaçlar Ģunlardır:
Ulus, devlet ve toplum için demokratik vatandaĢlar yetiĢtirme,
Çocuğa ileriki öğrenim yaĢamında gereksinim duyacağı Sosyal Bilgilere iliĢkin bilgi ve beceriler kazandırma,
ÇağdaĢ sosyal konulara iliĢkin bilinç ve anlayıĢ geliĢtirme, Sosyal bilgilere iliĢkin kavram geliĢimini sağlama,
Sosyal bilgilerin yöntemlerini kavratma, Sosyal bilgileri öğrenmeye isteklilik sağlama,
Problem çözme ve karar verme becerilerini geliĢtirme,
Dünya vizyonuna sahip vatandaĢlar yetiĢtirmedir (Karaduman, 2005: 7) . Ülkemizde ilköğretim çağındaki çocukların kazanması gereken vatandaĢlık bilgisi ve hayatları boyunca onlara yardımcı olacak değer, tutum ve davranıĢlar sosyal bilgiler dersi aracılığıyla öğretilmektedir. Bu geliĢim dönemindeki çocukların tarih, ekonomi, coğrafya, vb. sosyal bilimlerine ait bilgileri ayrı dersler olarak kazanması oldukça zordur. Ġlköğretim döneminde kazanılan bilgilerin, becerilerin ve davranıĢların sonraki yıllarda da etkisini devam ettireceği göz önüne alındığında, bu dönemde geleceğin büyükleri olacak çocuklarımıza sosyal bilgiler dersinin öğretilmesinin stratejik bir öneme sahip olduğu daha iyi anlaĢılmaktadır (Safran, 2008: 15) .
Sosyal bilgiler öğretiminin ulusal amaçları ülkelerin eğitim politikalarını oluĢturan ilkeler ve amaçlara göre belirlenmiĢtir. 1973 yılından beri Türk Milli Eğitiminin genel amacı Milli Eğitim Temel Kanunu‟nda yer almaktadır. Bu ulusal amaçlar: Atatürk ilke ve inkılâplarına bağlı, yurdunu seven ve koruyan, maddi manevi tüm değerlerine sahip, geçmiĢini tanıyıp ve bundan hareketle çok iyi bir gelecek hazırlamayı hedefleyen, insan iliĢkilerinde yapıcı, düĢünen ve düĢünerek edindiği bilgiyi analitik olarak kullanan, olaylar ve sorunlar karĢısında uygun tutum ve değerler geliĢtirerek gerektiğinde vatandaĢ olarak harekete geçen etkin bireyler yetiĢmesini sağlamaktır (Sönmez, 2005: 7) .
Sosyal Bilgiler Öğretim Programı Kılavuzunda 2005 sosyal bilgiler öğretim programının genel amaçları Ģu Ģekilde ifade edilmiĢtir (MEB, 2005: 6) :
1. Özgür bir birey olarak fiziksel, duygusal özelliklerinin; ilgi, istek ve yeteneklerinin farkına varır.
2. Türkiye Cumhuriyeti vatandaĢı olarak, vatanını ve milletini seven, haklarını bilen ve kullanan, sorumluluklarını yerine getiren, ulusal bilince sahip bir vatandaĢ olarak yetiĢir.
3. Atatürk Ġlke ve Ġnkılâplarının, Türkiye Cumhuriyetinin sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınmasındaki yerini kavrar; laik, demokratik, ulusal ve çağdaĢ değerleri yaĢatmaya istekli olur.
4. Hukuk kurallarının herkes için bağlayıcı olduğunu, tüm kiĢi ve kuruluĢlarının yasalar önünde eĢit olduğunu gerekçeleriyle bilir.
5. Türk kültürünü ve tarihini oluĢturan temel öğe ve süreçleri kavrayarak, milli bilincin oluĢmasını sağlayan kültürel mirasın korunması ve geliĢtirilmesi gerektiğini kabul eder.
6. YaĢadığı çevrenin ve dünyanın coğrafi özelliklerini tanıyarak, insanlar ile doğal çevre arasındaki etkileĢimi açıklar.
7. Bilgiyi uygun ve çeĢitli biçimlerde (harita, grafik, tablo, küre, diyagram, zaman Ģeridi vb.) kullanır, düzenler ve geliĢtirir.
8. Ekonominin temel kavramlarını anlayarak, kalkınmada ve uluslar arası ekonomik iliĢkilerde ulusal ekonominin yerini kavrar.
9. Meslekleri tanır, çalıĢmanın toplumsal yaĢamdaki önemine ve her mesleğin gerekli olduğuna inanır.
10. Farklı dönem ve mekanlara ait tarihsel kanıtları sorgulayarak insanlar, nesneler, olaylar ve olgular arasındaki benzerlik ve farklılıkları belirler, değiĢim ve sürekliliği algılar.
11. Bilim ve teknolojinin geliĢim sürecini ve toplumsal yaĢam üzerindeki etkilerini kavrayarak bilgi ve iletiĢim teknolojilerini kullanır.
12. Bilimsel düĢünmeyi temel alarak bilgiye ulaĢma, bilgiyi kullanma ve üretmede bilimsel ahlakı gözetir.
13. Birey toplum ve devlet arasındaki iliĢkileri açıklarken, sosyal bilimlerin temel kavramlarından yararlanır.
14. Katılımın önemine inanır, kiĢisel ve toplumsal sorunların çözümü için kendine özgü görüĢler ileri sürer.
15. Ġnsan hakları, ulusal egemenlik, demokrasi, laiklik, cumhuriyet kavramlarının tarihsel süreçleri ve günümüz Türkiyesi üzerindeki etkilerini kavrayarak yaĢamını demokratik kurallara göre düzenler.
16. Farklı dönem ve mekânlardaki toplumlararası siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik etkileĢimi analiz eder.
17. Ġnsanlığın bir parçası olduğu bilincini taĢıyarak, ülkesini ve dünyayı ilgilendiren konulara duyarlılık gösterir.
Sosyal bilgiler öğretiminin amaçlarını incelediğimizde, bu dersin öğrenciyi toplumsal yaĢama hazırlamayı, bir toplumda vatandaĢların ihtiyaç duyacağı bilgi, beceri, değer, sosyal katılım gibi özellikleri kazandırmayı amaçlayan; birçok disiplinle iç içe olan bir ders olduğu görülmektedir.
Aka‟ya (2000: 2) göre, sosyal bilgiler dersi; öğrencilere içinde yaĢadığı topluma ait bilgilerin öğretilmesini sağlar. Toplumun geçmiĢini ve geçirdiği aĢamaları temelde vurgulayarak, kiĢinin günümüzde çevresi ile iliĢkisini düzenler ve geleceğe yönelik planlamaları yapar. Bu derste hem insanların birbirleriyle iliĢkileri, hem de insanoğlunun yeryüzü ile iliĢkileri söz konusudur (YaĢar ve PınarbaĢı, 2008) .
Sosyal bilgiler dersi toplumun beklentileri ve isteklerine uygun insan tipi yetiĢtirmede bir araç görevi görmektedir (Acar, 2005: 15) .
TekıĢık‟a (1976: 8) göre, sosyal bir varlık olan çocuklarımızın, yurdumuzun ve milletimizin geçmiĢini ve bugünü iyi tanıyan geleceğe kolaylıkla uyum sağlayabilen, ahlaklı iyi bir insan, iyi bir yurttaĢ olarak yetiĢtirilmesi Sosyal Bilgiler dersi ile gerçekleĢtirilmektedir. Buradan Sosyal Bilgiler dersinin önemi anlaĢılmaktadır.
Ġlköğretimde Sosyal Bilgiler dersi eğitim sistemimizin amaçlarını gerçekleĢtirmede en büyük rolü üstlenen temel derslerden birisidir. Sosyal Bilgiler dersi, çocukların toplum sorunları hakkında bilgi sahibi olmalarını ve bir vatandaĢ
olarak sorumluluklarını öğrenmelerini, insan iliĢkilerini anlamalarını, ulusal özellikleri kavramalarını sağlayan en gerekli ve en önemli derslerden birisidir (Yanpar, 1994) .
2.2. Sosyal Bilgiler Öğretiminde Temel Ġlkeler
Sosyal Bilgiler dersi, öğrencilere önemli sosyal becerileri kazandırarak, onların toplumsallaĢmalarına ve iyi birer vatandaĢ olarak yetiĢmelerine katkı sağlamaktadır. Toplumlar, kendi toplumsal yapılarına uygun bireyleri Sosyal Bilgiler dersi aracılığıyla gerçekleĢtirmektedirler.
Ġyi bir vatandaĢ yetiĢtirmeyi amaçlayan sosyal bilgiler dersinin bazı vazgeçilmez özellikleri vardır. Safran‟a (2008) göre, bu özellikler sosyal bilgiler eğitiminin temel prensipleri olup, programın ana yapısını oluĢtururlar. Bu özellikler Ģunlardır (Safran, 2008: 5) :
Etkili vatandaĢlık, Kültürleme, Yöntem,
Zaman(geçmiĢ, bugün, gelecek) Etkili VatandaĢlık
Ülkelerin eğitim sistemlerinden beklentileri, kendi yönetim sistemlerinin devamını sağlayacak bireyler yetiĢtirmektir. Etkili bir vatandaĢ yetiĢtirmek ülkelerin eğitim sistemlerinin genel amacı olmuĢtur. Bu amaç bazen tek disiplinli anlayıĢla tarih, coğrafya ve vatandaĢlık bilgisi Ģeklinde ayrı dersler olarak; bazen de çok disiplinli ve disiplinler arası anlayıĢtaki sosyal bilgiler dersi ile gerçekleĢtirilir. Sosyal bilgiler ile ilgili tanımların hemen hepsi etkili vatandaĢlık kavramına vurgu yapmaktadır. Sosyal Bilgiler dersi, ülkemizde vatandaĢlık eğitimi kapsamında, ilköğretim okullarında okutulmakta olan “Hayat Bilgisi” dersinin toplumsal boyutunun devamı niteliğindedir (Safran, 2008: 6) .
Ata‟ya (2006) göre; 2005 Sosyal Bilgiler Programının temel yaklaĢımı, bilgiyi üretmek ve kullanmak için gerekli beceri, kavram ve değerlerle öğrenciyi donatarak etkin bir Türkiye Cumhuriyeti vatandaĢı yetiĢtirmektir.
Safran (2008: 6), etkili vatandaĢın taĢıması gereken nitelikleri “Türkiye Cumhuriyeti‟nde yaĢayan ve yaĢama azminde olan bireyler; demokrasiye inanmıĢ ve ona gönül vermiĢ, vatandaĢ olma bilincine ulaĢmıĢ, vatanının önemini kavramıĢ ve onu her türlü tehlikeden korumak için kendisini adayan, Atatürk ilkelerine gönülden bağlı, ve onu geliĢtirip yüceltme sorumluluğuna eriĢmiĢ; hak, sorumluluk, özgürlük ve ödevleri konusunda anayasa ve onun temel ilkelerini uygulama noktasında bunu hayat felsefesi haline getirmiĢ; laik, demokratik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti‟ni ilelebet yaĢatma bilincine ulaĢmıĢ ve vatanseverlik sıfatını taĢıyabilen yurttaĢ” olarak belirtmiĢtir.
Türk Milli Eğitiminin Amaçları‟na baktığımız da;
Türk Milli Eğitiminin genel amacı, Türk milletinin bütün fertlerini;
1. “Atatürk inkılâp ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı; Türk milletinin millî, ahlakî, insanî, manevî ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliĢtiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalıĢan; insan haklarına ve Anayasanın baĢlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devleti olan Türkiye Cumhuriyeti‟ne karĢı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranıĢ haline getirmiĢ yurttaĢlar olarak yetiĢtirmek;
2. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı Ģekilde geliĢmiĢ bir kiĢiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düĢünme gücüne, geniĢ bir dünya görüĢüne sahip; insan haklarına saygılı; kiĢilik ve teĢebbüse değer veren, topluma karĢı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kiĢiler olarak yetiĢtirmek;
3. Ġlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliĢtirerek, gerekli bilgi, beceri, davranıĢlar ve birlikte iĢ görme alıĢkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak” olarak belirtilmiĢtir (1729 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu) .
Milli Eğitimin genel amaçlarında etkili vatandaĢ yetiĢtirmeye vurgu yapıldığı görülmektedir. 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu, Türk Milli Eğitiminin Amaçları‟na ulaĢmak için öğretim boyutunda etkili vatandaĢ yetiĢtirme sorumluluğunu
ders programlarına yüklemiĢtir. Ġlköğretim kademesinde bu sorumluluğu üzerine en fazla alan ders sosyal bilgilerdir (Akdağ, 2009: 9) .
Sosyal bilgiler dersi öğretim programının amaçlarında da etkili vatandaĢın özellikleri belirtilmektedir. Bu programın ikinci amacında “Türkiye Cumhuriyeti vatandaĢı olarak, vatanını ve milletini seven, haklarını bilen ve kullanan, sorumluluklarını yerine getiren, ulusal bilince sahip bir vatandaĢ olarak yetiĢir.”Ģeklinde belirtilmektedir. Sosyal bilgiler dersi ile Türk Milli Eğitiminin genel amacı özel olarak gerçekleĢtirilmektedir. Bu, sosyal bilgiler dersinin ilköğretim süresinde önemini göstermektedir.
Kültürleme
Eğitim, Türk Dil Kurumu Eğitim Terimleri Sözlüğüne göre; her kuĢağa, geçmiĢin bilgi ve deneylerini düzenli bir biçimde aktarma ya da kazandırma iĢi; yeni kuĢakların, toplum yaĢayıĢında yerlerini almak için hazırlanırken, gerekli bilgi, beceri ve anlayıĢlar elde etmelerine ve kiĢiliklerini geliĢtirmelerine yardım etme etkinliği olarak ifade edilmiĢtir.
Eğitimin tanımlarına baktığımızda bir kültür aktarımı aracı olduğunu görmekteyiz. Her toplum genç üyelerine kendi kültürlerini tanıtarak var olan kültürü geliĢtirmeye çalıĢır. Eğitim programları incelendiğinde de kültürleme görevi sosyal bilgiler dersi ile gerçekleĢtirilmeye çalıĢılır (Safran, 2008: 7) .
Sözer‟e (2008) göre, bir toplumda yaĢayan insanların yaĢayıĢı, iliĢkileri, o toplumun kültürü, dünya toplumları içindeki yeri ile ilgili temel ve genel bilgilerin önemli bölümünü sosyal bilgiler oluĢturur. Sosyal bilgiler, temel kültür öğelerini birçok alandaki çalıĢmalardan sağlanan bulgulardan disiplinler arası yaklaĢımla seçip yoğurarak bilgileri içinde bütünleĢtirir.
Sosyal bilgilerin bir insan bilimi olması, kültürün de sosyal bir olgu olması sosyal bilgiler ile kültür arasında yakın bir iliĢki olduğunu göstermektedir. Sosyal bilgilerin etkili vatandaĢ yetiĢtirme, toplumsal kiĢilik oluĢturma, toplumsal yaĢama yönelik bilgi, beceri, katılım ve tutumlar kazandırma gibi amaçlarında kültürün hem aktarımı hem de yaĢatılması sağlanmaktadır.
2005 Sosyal Bilgiler programında yer alan temalara bakıldığında “Kültürel Mirasımız” adında bir tema bulunmaktadır.
Yöntem
Bilim tarihi incelendiğinde, fen bilimlerinin yüzyıllarca süren bir geçmiĢe sahip olduğu; sosyal bilimlerin ancak 20. yüzyılda tam olarak Ģekillendiği görülmektedir. Sosyal bilimlerin belli baĢlıları; antropoloji, eğitim, ekonomi, psikoloji, siyaset bilimi ve sosyolojidir. Sosyal bilimlerin ilgi alanını oluĢturan toplumsal olaylar (örneğin, toplumsal değiĢme, toplumsal kurumların özellikleri, devlet yönetimi vb.) ve insanların toplumsal özellikleri (örneğin, kiĢilik, öğrenme vb.), fen bilimlerinin ilgi alanını oluĢturan fen ve tıp dallarından farklılaĢmaktadır. Bu toplumsal olaylar ve toplumsal özellikler karmaĢık bir yapıya sahiptir. Bu nedenle, sosyal bilim araĢtırmalarında kullanılan yöntem ve teknikler, kendine özgü bazı özellikler göstermektedir (Kırcaali- Ġftar, 1999: 3) .
Sosyal bilimciler için araĢtırma temel faaliyettir. Onlar gerçekleri toplamak için çeĢitli metotlar kullanırlar ve teoriler üretirler. Sosyal bilimcilerin yaptıkları çalıĢmalara, alan soruĢturmaları gerçekleĢtirme, tarihsel belgeleri ve kayıtları inceleme, hazırlama, haritaları yorumlama, testleri ve anketleri yönetme ve araĢtırmaları, görüĢmeleri yürütme örnek verilebilir (Maxim, 2003, 11) .
Sosyal bilgiler derslerinde, etkili vatandaĢ yetiĢtirmek için gerekli bilgilerin kanıtlanmıĢ, bilimsel yöntemle elde edilmiĢ ve geçerliliği olan bilgiler olması gerekmektedir. Bu bilgilerin elde edilmesinde ve öğrencilere verilmesinde bilimsel yöntemlerin kullanılması öngörülür. Bundan dolayı, sosyal bilgilerin veri kaynağını teĢkil eden sosyal bilimlere ait yöntem ve teknikler önemli hale gelmektedir. Sosyal bilgiler derslerinde, sosyal bilim çalıĢmalarında kullanılan geleneksel ve alternatif ölçme değerlendirme yöntemlerinin birlikte kullanılması; hatta konunun içeriğine bağlı olarak daha çok fen bilimlerinin tercih ettiği deneysel yöntemlere de baĢvurması, sosyal bilgiler eğitiminin zenginliğidir (Safran, 2008: 7) .
Zaman (geçmiĢ-bugün-gelecek)
Toplumun bireyleri arasındaki iliĢkileri düzenlemede ve toplumsal düzenin devamlılığında sosyal bilgiler dersi öğretiminin önemli bir yeri vardır (Gülüm ve Ulusoy, 2008) . Sosyal bilgiler, insanları, insanların birlikte oluĢturdukları hayatı anlamayı ve bireylere toplumsal bir kiĢilik kazandırmayı sağlar. Bu nedenle, sosyal bilgiler ile toplumsal bir ürün olan ve insanlar arası etkileĢim sonucu doğup geliĢen kültür arasında yakın bir iliĢki vardır (Deveci, 2009) .
Bir toplumun tarihsel süreç içerisinde ürettiği ve kuĢaktan kuĢağa aktardığı her türlü maddi ve manevi özeliklerin bütününe kültür denir. Kültür, bir toplumun kimliğini oluĢturur, onu diğer toplumlardan ayırır. Kültür, bir toplumun yaĢayıĢ ve düĢünüĢ tarzıdır. Kültür geçmiĢle ilgilidir ve bundan dolayı bireylere kültürü kazandırmanın ilk adımı geçmiĢi öğrenmelerini sağlamaktır. Birey geçmiĢini öğrenirken, geçmiĢte yaĢanmıĢ olayları ve bu olaylardan çıkarılacak dersleri, insanların geçmiĢ zamanda ortaya koyduğu eserleri, doğal ve yapay çevredeki bireyin ve insan gruplarının davranıĢlarını ve beĢeri faaliyetlerin dünya üzerindeki dağılımını da öğrenir. Kültürün kazanımı ve kültürel unsurların gerçek yaĢama aktarımı ise bugüne yöneliktir. Kültürlenen birey sahip olduğu bu değerleri, bilgileri, becerileri gelecek nesillere aktarma görev ve sorumluluğundadır. Birey kültürünü geçmiĢle öğrenir, bugün yaĢar ve yarına aktarır (Safran, 2008: 7-8) .
Sosyal bilgiler dersi, kültürel kazanımlara sahip, etkili bir vatandaĢ yetirmeye çalıĢır. Bu amaçlar, insanların geçmiĢte edindiği deneyimleri kuĢaktan kuĢağa aktarması ile gerçekleĢebilir.
2.3. Sosyal Bilgiler Öğretiminde YaklaĢımlar
Sosyal bilgiler alanı uzmanları, uzun yıllardır yaptıkları çalıĢmalarda sosyal bilgiler öğretiminde amacın vatandaĢlık eğitimi olduğunda uzlaĢmalarına karĢın, onu yorumlamada ve uygulamada farklı yaklaĢımlara ve farklı arayıĢlara sahip olmuĢlardır (Öztürk, 2006: 24-25) . Naylor ve Diem‟e (1989) göre, sosyal bilgiler eğitiminin temelinde üç farklı yaklaĢım vardır. Bunlar; vatandaĢlık aktarımı olarak sosyal bilgiler, sosyal bilim olarak sosyal bilgiler ve yansıtıcı inceleme olarak sosyal bilgiler öğretimidir (Safran, 2008: 8) .
2.3.1. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi
VatandaĢlık aktarımı yaklaĢımı, sosyal bilgiler öğretimindeki en eski ve en yaygın yaklaĢımdır (Öztürk, 2006: 25) . Bu yaklaĢımın amacı, kültürün temel değer ve inanıĢlarını genç nesillere aktarmaktır. Genç neslin ne tür bilgi, değer ve tutumlarla donatılacağını yetiĢkinlerin daha iyi bildiği varsayımından hareket edilir (Safran, 2008: 8) . Ġçerik, yetiĢkinler tarafından belirlenir. GeçmiĢi öğrenme, geçmiĢ ve gelecekle gurur duyma, sorumluluk alma, uygun davranıĢlar sergileme, otoriteye bağlılık, ulaĢılması istenen hedefler arasındadır. Öğretmen merkezli yöntemler öğretme-öğrenme sürecinde kullanılır (Öztürk, 2006: 25) .
2.3.2. Sosyal Bilim Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi
Sosyal bilim olarak sosyal bilgiler öğretimi, sosyal bilimlere ait bilgi, beceri ve değerlerin kazandırılmasının etkili vatandaĢlık için en iyi yol olduğu görüĢüne dayanmaktadır. Bu yaklaĢıma göre öğrenciler, sosyal bilimlerin yapısı (onların temel kavramları, genellemeleri ve kuramları) ile bilgi toplama ve yorumlama süreçlerini öğrenmesi gerekmektedir. Bu nedenle sosyal bilimciler tarafından betimlenen önemli bulgular, bakıĢ açıları ve sorunlar, sosyal bilgiler programlarının içeriğini oluĢturmaktadır. Bu özellikleri taĢıyan öğretme-öğrenme süreçleri, öğrencilerin kendi karmaĢık dünyalarında karĢılaĢacakları problemlerle baĢa çıkabilmeleri için gerekli bilgi, beceri ve değerler ile donanmalarını sağlar (Öztürk, 2006: 25) .
2.3.3. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi
Yansıtıcı inceleme olarak sosyal bilgiler yaklaĢımı, John Dewey‟in düĢüncelerine dayanmaktadır (Öztürk, 2006: 26) . Bu yaklaĢım öğrencilerin bireysel ve toplumsal problemleri tanımlama, analiz etme ve karar verme becerilerini geliĢtirmeyi hedefler. Öğrencilerin kendilerini etkileyen sorunlar ve durumlar hakkında düĢünmelerine, çözüm yollarını araĢtırmalarına ve karar vermelerine yardımcı olmak yaklaĢımın amacını ve araĢtırma, inceleme ile problem çözme bu yaklaĢımın odak noktasını oluĢturmaktadır (Barth ve DemirtaĢ, 1997; Akt: Doğanay, 2005: 24) . Bu yaklaĢımda içerik, önceden belirlenmez ve mutlaka gerçekleĢtirilmesi gerekmemektedir. Yapılacak etkinliklerin öğrencileri doğrudan ilgilendiren, etkileyen, düĢündüren ve kaygılandıran güncel konulara ve sorunlara odaklanması istenmektedir (Öztürk, 2006: 9) . YaklaĢımda
bazı beceriler ön plana çıkmaktadır. Yansıtıcı inceleme yaklaĢımında baĢlıca beceriler Ģunlardır:
Okuma-yazma,
Farklı kaynaklardan bilgiyi kullanma, Problemleri belirleme ve çözme, Bilgiyi yorumlama,
Değerlerle ilgili durumları belirleyebilme ve çözüme ulaĢtırabilmedir.
Bu yaklaĢım temelde araĢtırma – inceleme yöntemine dayanmaktadır. Doğanay‟a (2005: 24) göre, araĢtırma inceleme yoluyla öğrenmeyi destekleyen etkinlikler;
Yaratıcı drama, Rol oynama, Küçük grup tartıĢması, Ahlaki ikilemler, BenzeĢimler, KubaĢık öğrenmedir.
2.4. Sosyal Bilgiler ve Sosyal Bilimler ĠliĢkisi
Bilim, Türk Dil Kurumu Eğitim Terimleri Sözlüğüne göre, evrenin bir bölümünü konu olarak seçen, deneysel yöntemlere ve gerçekliğe dayanarak yasalar çıkarmaya çalıĢan düzenli bilgi; bilgi ise; insan usunun kapsayabileceği olgu, gerçek ve ilkelerin tümüne verilen ad; bir Ģeyi bile halidir.
Sosyal bilgilerin tanımı karıĢtırılan iki farklı terim arasındaki anlaĢmazlığı inceleme ile baĢlar. Bu terimler: sosyal bilimler ve sosyal bilgilerdir. Ġngilizce “science” sözcüğü, Latince olan “scientia” dan gelmiĢtir, Türkçe “bilim” anlamına gelmektedir. Bilim ve sosyal sözcükleri bir araya getirilerek oluĢturulan, “sosyal bilim” insan varlığının sosyal gerçekliğini anlamak ve açıklamak için araĢtırmalar yapan çalıĢma alanlarının herhangi birisi olarak tanımlanmaktadır (Maxim, 2003: 11) .
Sosyal Bilimler, akademik ve ileri düzeyde, insanların birbirleriyle iliĢkilerini inceleyen disiplinler topluluğu olarak tanımlanabilir. Sosyal Bilim disiplinlerinin her
biri insan hayatının farklı bir yönünü incelemektedir. Sosyal bilimci, deney, araĢtırma ve buluĢ ile ilgili çalıĢmalar yaparak, bilimsel açıdan insanı, değerlerini ve çevresi ile olan iliĢkilerine ait bilgiyi araĢtırmaya ve geliĢtirmeye çalıĢır (Köken, 2002: 236) .
Kabapınar‟a (2002: 28) göre, Sosyal Bilimler insan merkezli bilim dalları bütünü olarak, insanın insanla, toplumla ve baĢta devlet olmak üzere diğer kurumlar ile olan iliĢkilerini inceleyen bir bilim dalıdır. Sosyal bilimlerde zaman ve mekân boyutunda değiĢimin kaçınılmaz olmasından dolayı bu iki kavram boyutunda ortak bir doğru tanımı yapabilmek imkânsızdır. Bu nedenle değiĢim, aynı zamanda insan ve toplumlar için de kaçınılmazdır (ÇalıĢkan, 2005) .
Ġnsanların ve toplumların sürekli bir değiĢim içerisinde yer alması ve karmaĢık sorular ve sorunlarla karĢı karĢıya gelmesi, bu toplumlar ve insanlar için sosyal bilimlerin önemini artırmaktadır. Toplum içinde yaĢayan bireyin ihtiyaçlarıyla, toplumun beklentileri arasındaki dengeyi sağlamada, bireylere gerekli bilgi, beceri ve tutumları kazandırma açısından sosyal bilimlere önemli görevler düĢmektedir. Sosyal Bilimlerin değiĢimi ve sürekliliği inceliyor olması, bireyi toplumsallaĢtırmayı amaçlayan eğitimde, Sosyal Bilimlerin etkin bir yer kazanmasına yol açmıĢ ve eğitimin, hem bir Sosyal bilim dalı, hem de Sosyal Bilimlerin uygulama alanı durumuna gelmesi “Sosyal Bilgiler” kavramını meydana getirmiĢtir (Dönmez, 2003) .
Kısakürek‟e (1987: 5-6) göre, Sosyal Bilgiler; Sosyal Bilimlerin bulgu ve analizlerinin bir toplumda yaĢayan insanlar için gerekli olan temel ve ortak öğelerinden oluĢmaktadır. Sosyal Bilgiler, bir toplumda yaĢayan insanların, o toplumun yaĢayıĢı, iliĢkileri, kültürü, dünya toplumları içindeki yeri, çeĢitli uluslarla iliĢkileri hakkındaki temel ve genel bilgilerinin önemli bir bölümünü içermektedir (Sözer, 1998: 12) .
Ülkemizde etkili vatandaĢ yetiĢtirme genel amacı çerçevesinde programlanan sosyal bilgiler dersleri, ilköğretim 4. sınıftan baĢlayarak, 7.sınıfa kadar devam etmektedir. Ġlköğretim 4. ve 5. sınıf yenilenen sosyal bilgiler programlarının 2004 yılında pilot okullarda uygulaması yapılarak, programlar 2005 yılında yürürlüğe girmiĢtir. 6. sınıf sosyal bilgiler programı 2006 yılında ve 7. sınıf sosyal bilgiler programı ise 2007 yılında uygulamaya konulmuĢtur.
Eğitim programları incelendiğinde, tek disiplinli, çok disiplinli ve disiplinler arası programların olduğu görülmektedir. Sosyal bilgiler programı çok disiplinli ve disiplinler arası yaklaĢıma dayalıdır. Bu durumun nedeni sosyal bilgiler dersinin içeriğini birçok bilimin oluĢturmasıdır. Sosyal bilgilerin bilgi temelini oluĢturan bilimler arasında tarih, coğrafya, hukuk, antropoloji, siyaset, ekonomi, edebiyat ve matematik gibi bilimler bulunmaktadır. Buradan da anlaĢıldığı üzere sosyal bilgiler birçok bilim dalından bilgileri kullanmaktadır. Bu bilimler dikkate alındığında sosyal bilgilerin büyük bir kısmını sosyal bilimlerin oluĢturduğu söylenebilir (Doğanay, 2005: 26) . 2005 programında da bu duruma uygun olarak sosyal bilgiler Ģu Ģekilde tanımlanmıĢtır;
Bireyin toplumsal var oluĢunu gerçekleĢtirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaĢlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleĢtirilmesini içeren; insanın sosyal ve fiziki çevresiyle etkileĢiminin geçmiĢ, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayıĢından hareketle oluĢturulmuĢ bir ilköğretim dersidir (MEB, 2005: 51) .
Yukarıda sosyal bilgiler tanımlanırken belirtildiği gibi sosyal bilgiler, sosyal bilimlerin ürettiği bilgileri etkili vatandaĢ yetiĢtirme genel amacı çerçevesinde kullanan bir müfredat programıdır. Sosyal bilimler ise, insanın insanla ve çevresiyle olan iliĢkilerini inceleyen disiplinler topluluğudur (Dönmez, 2003) .
Sosyal bilgiler ile sosyal bilimler arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır. Sosyal bilgiler, öğrencilere verilecek bilgilerin içeriğini belirlemede sosyal bilimlerden yararlanırken; sosyal bilimler de ilköğretim öğrencilerine sosyal bilgiler aracılığı ile kazandırılmaktadır (Safran, 2008: 10) .
Sosyal Bilgilerin okullardaki çok disiplinli özelliği bir “orkestra”ya benzetilmektedir. Orkestranın belirli müzik parçalarını notalarla ifade etmesi gibi, okulda kendi alanına ait konuları belirli aĢamalarda hayata geçirir, uygular. Bazen orkestrada, diğerleri yardımcı notaları çalarken sadece bir müzik aleti tek baĢına tüm orkestrayı yönetir. Toplumda yer alan değiĢiklikler hakkındaki Sosyal Bilgiler
dersindeki bir ünitede coğrafya ve iktisadi bilimler üniteyi desteklerken, tarih disiplinlerin hepsine rehberlik edebilir, yol gösterebilir (Sunal ve Haas, 2005: 11) .
Sosyal bilimler, toplumu, bireyi anlamaya, tarihsel geliĢim ıĢığında topluma yön vermeye, toplumsal geliĢmeler doğrultusunda ekonomiye, teknolojiye ve bilimsel geliĢmelere kaynaklık edecek verileri elde etmeye toplumun tarihsel, kültürel özelliklerini anlayarak planlama yapmaya katkıda bulunur (DemirbaĢ, 2006) .
Sosyal Bilimler ile Sosyal Bilgiler arasında kesin bir ayrım yapmak mümkün değilse de, eğitim ve öğretim açısından bazı farklı özelliklere sahiptirler. Sosyal Bilimler, insan iliĢkilerini inceleyen bir disiplinler topluluğudur; Sosyal Bilgiler ise, demokratik düzende vatandaĢlık eğitimi programının bir bölümü olarak, insan iliĢkileri konusu üzerinde duran, bir okul eğitim programıdır, bir çalıĢma alanıdır. Sosyal bilgiler alanında çalıĢma yapanlar sosyal bilgiler öğretimcisi ya da eğitimcisi adı verilirken; sosyal bilimlerle ilgili çalıĢanlara sosyal bilimci(sosyolog, tarihçi, antropolog, psikolog, sosyolog, coğrafyacı, ekonomist) denilmektedir (Dönmez, 2003) .
Sosyal bilimleri oluĢturan disiplinlerden alınan içerik, sosyal bilgiler dersinin ünitelerinde kaynaĢtırılıp bütünleĢtirilerek kullanılmaktadır (Öztürk, 2006: 38) .
Sönmez‟e (2005: 457) göre, sosyal bilgilerin konuları arasında çok sıkı bir bağ vardır; çünkü temele alınan insan ve toplumdur. Örneğin “ilimiz ve bölgemizi tanıyalım ünitesinde yönetimle ilgili ilkeler ve genellemeler hukuktan; üretim, dağıtım ve tüketimle ilgili bilgiler ekonomiden; yeryüzü Ģekilleri ve yerleĢim coğrafyadan; yapılan savaĢlar, kurulan devletler, uygarlıklar, yetiĢtirilen tanınmıĢ kiĢiler tarihten vb. alınarak iĢlenebilir. Böylece hukuk, ekonomi, coğrafya, tarih, kültür antropolojisi gibi değiĢik sosyal bilim disiplinleri birlikte iĢe koĢulabilir. Bu tutum bazı konuların gereksiz tekrarını da engellemiĢ olur. Öğrencinin gerçeği bir bütün olarak algılamasını, bilgiyi transfer etmesini, olgular arasındaki iliĢkileri fark etmesini, öğrendiklerini daha kolay hatırlamasını sağlar.
ġekil 1: Sosyal Bilgilerin Kapsamı (Kaynak: Sönmez, 2005: 450)
Ġnsanlar arasındaki problemleri, iliĢkileri ve çeĢitli açılardan etkileĢimi üzerine çalıĢan sosyal bilim disiplinleri ġekil 2‟de gösterilmiĢtir.
ġekil 2: Sosyal Bilgileri OluĢturan Disiplinlerin ÇalıĢma Alanları (Kaynak: Michaelis, 1988: 138‟den alınmıĢtır.)
Antropoloji
Ġnsanı bir bütün olarak inceleyen antropoloji, dünyanın muhtelif bölgelerinde insan neslinin değiĢmesini, dil ve kültür geliĢmesini inceler (Moffat, 1957: 7) .
Maxim‟e (2003: 12) göre,antropoloji, iskelet kalıntıları, fosiller, kalıntılar, aletler, anıtlar ve eski insan kültüründen kalan diğer maddelerin ortaya çıkarılıp incelenmesiyle tarihin, geleneklerin ve yaĢam alıĢkanlıklarının belirlenmesi için daha önceki uygarlıkların üzerine yapılan bilimsel çalıĢmadır.
Antropologlar insanları ve insanların fiziksel, sosyal ve kültürel geliĢimlerini anlamak için çalıĢırlar. Onlar insan davranıĢlarının ve onların özel gruplarının üretmiĢ olduğu kendilerine özgü (dilleri, aletleri, inanıĢları, sosyal formları, sanatları, yasaları, davranıĢ biçimleri, gelenekleri, dinleri, batıl inançları, ahlaklarını, mesleklerini vb.) incelerler. Antropologlar genellikle dört uzmanlığın birinde yoğunlaĢırlar. Bu uzmanlıklar arkeoloji, sosyokültürel antropoloji, dil antropolojisi ya da biyolojik-fiziksel antropolojidir. Sosyokültürel antropoloji, endüstrileĢmemiĢ toplumlardan modern Ģehirsel merkezlere dönüĢme sürecinde kuruluĢlardaki sosyal yaĢam, kültür ve davranıĢ biçimlerinin bilgisidir. Dil antropolojisi, çeĢitli kültürlerdeki dillerin rollerini incelerler. Biyolojik-fiziksel antropoloji insan vücudunun evrimini araĢtırır ve kültürlerin baĢkası üzerindeki biyolojik etkilerinin nasıl olduğunu analiz eder. Antropologların çoğu aynı zamanda dünyanın bir bölümünde de uzmanlaĢmıĢ olurlar. Bu büyük kapsamlı çalıĢmadan dolayı, antropoloji sık sık evrensel bir disiplin olarak tanımlanmıĢtır. Bu disiplin kültürleri kapsamlı bir Ģekilde, onların varlığının bakıĢ açılarının tümüne bakarak araĢtırır (Maxim, 2003: 12) .
Antropoloji Sosyal Bilgiler eski programlarında çok az bir yer tutmaktadır. Günümüzde Sosyal Bilgiler programında antropolojinin birçok kavramına yer verilmektedir (Erden, ?: 43) . Bunlardan en önemlisi kültür kavramıdır. Kültür kavramı, geçmiĢten bugüne insanların yaĢam boyunca sahip oldukları, yaptıkları her Ģey anlamına gelmektedir. Bu nedenle kültür kavramı, ilköğretim Sosyal Bilgiler öğrencileri için çok önemli ve gereklidir.
Ragan ve Mcaulay‟a (1973) göre antropolojinin ilköğretim okullarında ele alınmasının iki temel amacı vardır. Bunlar çocuğun çevresindeki farklı kültürlerle ilgili
