GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER DERSLERİNDEKİ DEĞERLER EĞİTİMİ
UYGULAMALARINA İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Çilem
Kasım
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER DERSLERİNDEKİ DEĞERLER EĞİTİMİ
UYGULAMALARINA İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Çilem VAROL
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA
Kasım
ÖNSÖZ
Toplumların birbirleriyle etkileşimlerinin artık çok kolay olduğu günümüzde, olumlu durumlar kadar, olumsuz durumların aktarımı da kolaylaşmıştır. Hızlı üreten toplumlar maddi ve manevi olan ne varsa aynı hızla da tüketmektedirler. Bu süreci güçlü bir toplum olarak yaşayabilmemiz değerlerini özümsemiş bireyler yetiştirmemizle doğru orantılıdır. Çağın ve toplumun ihtiyaçları doğrultusunda değişen eğitim sisteminin ve ders programlarının en önemli uygulayıcısı olan öğretmenler sağlıklı nesillerin yetişmesinde önemli bir rol üstlenmektedir. Bu uygulamaları yapan öğretmenlerin düşünceleri bilinir, deneyimleri paylaşılırsa, değerler eğitiminin sonraki adımlarının planlanması daha doğru yapılabilecektir.
Araştırmanın planlanmasından gerçekleşmesine kadar her zaman desteğini sunan ve bu çalışmanın ortaya çıkmasında bilimsel önerileri ve katkılarıyla beni yönlendiren çok değerli hocam ve tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA’ya sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.
Bu süreçte desteği ve yardımları olan okul müdürüm , öğretmen arkadaşlarım
erilerin toplanmasına katkı sağlayan sosyal bilgiler öğretmenlerine teşekkür ederim.
fedakârlıklarıyla hayatımı güzelleştiren canım anneme,
Çilem VAROL Eylül, 2013
ÖZET
SOSYAL BİLGİLER DERSLERİNDEKİ DEĞERLER EĞİTİMİ UYGULAMALARINA İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ
VAROL, Çilem Yüksek Lisans, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Bilim Dalı
Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA
Kasım –
Bu araştırmanın amacı, sosyal bilgiler öğretmenlerinin sosyal bilgiler derslerindeki değerler eğitimi uygulamalarına ilişkin görüşlerini belirlemektir. Sosyal bilgiler öğretmenlerinin, değerler eğitimi konusundaki farkındalıkları, uygulamaları
gi yaklaşımlar, yöntem
teknikler ile yaptıkları, değerleri kazandırma düzeyleri ve
kazanılan
değerleri hangi yollarla ölçüp değerlendirdikleri belirlenmeye çalışılmıştır.
Araştırmada nitel araştırma deseninde betimsel yöntem kullanılmıştır. Araştırmanın verileri araştırmacı tarafından hazırlanan yarı yapılandırılmış görüşme
formu ile toplanmıştır. 2013 eğitim öğretim yılında Ankara ili Keçiören ilçesinde
bu kapsamda 31 öğretmen ile görüşme yapılmıştır.
Katılımcılardan elde edilen verilerin çözümlenmesinde ve yorumlanması
kullanılmıştır. Araştırma sonucunda elde edilen bulgulara göre
Değer kavramı hakkında yeterli bilgiye sahip olmadıkları belirlenen sosyal bilgiler öğretmenleri değerlerin eğitimde yeri olduğunu ifade etmişlerdir. Araştırmaya katılan öğretmenlerin %54,8’i değerler eğitimi konusunda herhangi bir eğitim almamışlardır. Hizmet içi eğitim faaliyetlerinin yaygınlaştırılması gerektiği belirlenmiştir.
Öğretmenler programda yer alan değerlerden en çok sorumluluk değerine
ilişkin etkinlikler düzenlerken az barış ve dayanışma değerlerine yer verilmektedir.
Öğretmenlerin değerleri kazandırmak için en çok değer açıklama yaklaşımını kullandıkları belirlenmiştir. En az ise telkin yaklaşımı kullanılırken ahlaki muhakeme yaklaşımına yer vermedikleri belirlenmiştir.
Sosyal bilgiler öğretmenleri değerler eğitimi uygulamalarında öğretim yöntem
tekniklerinden en çok örnek olay incelemesi yöntemini kullanmaktadırlar. Bu
öğrenme yöntemi en az tercih edilen yöntem olmuştur. Öğrencilerin değerleri yaparak
ve yaşayarak öğrenmesini önemseyen öğretmenler gezi gözlem gibi yöntemleri de
kullanmaktadırlar.
Sosyal bilgiler dersi değerler eğitimi uygulamalarında öğretmenler ölçme ve değerlendirme etkinliklerinden gözlem, aile ile görüşme, örnek olay incelemesi ve tartışma yöntemlerini kullanmaktadırlar. Öğretmenler öğrencilerin değerleri kazanıp kazanmadığını en çok (%87,09) gözlem yolunu kullanarak belirlemektedirler.
Katılımcılar uygulamaların eksik yönlerini belirtirken en ço
öğretmenin kendinden ya da diğer öğretmenlerden kaynaklanan eks
getirmişlerdir. Bunu aileden (veliden) kaynaklanan eksiklikler ve müfredattan
izlemiştir.
Son olarak öğretmenler değerler eğitimi uygulamalarının daha etkili uygulanabilmesi için değerlerin yaparak ve yaşayarak öğretilmesini, ilgili kişi veya kurumların arasında koordinasyon sağlanması ve iş birliğinin yapılmasını ve ders
arttırılmasını önermişlerdir. ! " # $ % # & ' ( )*+ ( )( & , - . ğ . /0 - . ğ . / 1. / 2 ğ 3435 30 6 7 8 9 : 1 ; 31< 31. / - . / 8 30 6 7 8 9 : 1 Bilgiler Öğretmeni
TEACHERS’ VIEWS RELATED TO APPLICATIONS OF VALUES C D E F G H I G I J H F G K J E D G C J K C J J H I J VAROL, Çile L M J N J N D O P
. Prof. Dr. Bülent AKBABA
I – O N O N Q N N N N O O N N N G Q N N N O O N R N S O O N Q Q N N S O N G N N O S N N N N Q O O N G N T N Q Q N N ar in Keçiören, D N O O O N O N O N N N P N N N N O O N N U V W X N Q O N O N N N G N N H O N O N N O Q O N O N G O N N O O N T O O O N O N
N N S N O O N N N N Q N O F Q N O N Q N O N N N T N H N N O O N N Q Q N N N O N Q Y W Z X [ L N O Q O N O O N N O N N N O N Q Y O [ N N \ N N O O N O N N N O Q N N ' ( ] ^ _ & ` a , b b C N J N J K J N J N
İÇİNDEKİLER JÜRİ ONAY SAYFASI ÖNSÖZccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc * ÖZETccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc ** ! > ? @ A ! B @ cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc *d BÖLÜM Iccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc e 1.GİRİŞ L D 1.2.Araştırmanın Amacı Z 1.3.Araştırmanın Önemi W 1.4.Araştırmanın Varsayımları 1.5.Araştırmanın Sınırlılıkları 1.6.Tanımlar BÖLÜM IIccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc e f KAVRAMSAL ÇERÇEVEcccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc e f 2.1. Duyuşsal Alan 2.1.1. Değerler 2.1.2. Değerlerin Sınıflandırılması U 2.1.3. Değerler Eğitimi W
2.1.4 Değerler Eğitiminin Tarihçesi
2.1.5. Değerler Eğitiminde Öğretmenin Rolü
2.1.6 Ortaokul Düzeyindeki Öğrencilerin Ahlaki Gelişim Özellikl V
Z Ortaokul Programlarında Değerler Eğitimi g
W Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Değerler Eğiti Z
2.1.9 Programda Yer Alan Değerler W
2.1.10 Değerleri Kazandırma Yaklaşımları
2.1.10.2 Değer Açıklamak (Değer Belirginleştirme[
2.1.10.3 Ahlaki Muhakeme (İkilem) U
2.1.10.4 Değer Analizi g
U Gözlem Yoluyla Değer Öğretimi (M
H
[ Z
2.1.10.6 Karakter Eğitimi W
Z Değerlerin Gizli Öğretimi Yaklaşımı (Örtük Program) V
Öğretim Yöntem ve Teknikleri V
2.1.12 Ölçme ve Değerlendirme V U BÖLÜM IIIcccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc h i YÖNTEMcccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc h i 3.1. Araştırma Modeli V Z 3.2. Evren ve Örneklem V Z b O V W V b V W BÖLÜj k l cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc m f > n o p n o ! A l q r s A n j ccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc m f L U L U L U V L U U U L U g L g U Z L Z W L Z V O Z g BÖLÜM Vccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc i t SONUÇ VE ÖNERİLERcccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc i t
5.1. Sonuçlar Z W
5.2. Öneriler W
5.2.1. Uygulamaya Yönelik Öneriler W
5.2.2.Yapılacak Olan Yeni Araştırmalara Yönelik Öneriler W
KAYNAKÇAccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc t u q ' o q A cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc t v
TABLOLAR LİSTESİ J N Q D ğer Sınıflaması Z
Tablo 2. Sosyal Bilgiler Programında Yer Alan Değer
Tablo 3. 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Doğrudan Verilecek Değerler
Tablo 4. 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Doğrudan Verilecek Değerler
Tablo 5. 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Doğrudan Verilecek Değerler
Tablo 6. Öğretmenlerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımı V W
Z Nitel Veri Setinin Kodlama Örneği V
W Değer kavramı hakkında öğretmenlerinin ifadelerinin doğruluk oranı U
KISALTMALAR LİSTESİ ! x % c , j q > ,
Milli Eğitim Bakanlığı
@ y ' , Türk Dil Kurumu n z q ? B s , E I C N J N N F H { Birleşmiş
BÖLÜM I
e cGİRİŞ
Bu bölümde problem durumuna, araştırmanın amacına, araştırmanın önemine, araştırmanın sınırlılıklarına, varsayımlara, tanımlara yer verilmiştir.
e ce c|
& _ } )( + y ~ & ~ + ~
Yaşamakta olduğumuz 21. üzyılın başlarında, hemen her alanda değişimden,
dönüşümden veya yenileşmeden söz edilmektedir. Geçmişten günümüze dünya, çoğu zaman yavaş, çoğu zaman hızlı bir değişim süreci içinde olmuştur. Dünyadaki bu değişim başta ekonomik ve siyasal değerler olmak üzere, dini, sosyal, kültürel değer ve
inançları da etkilemiştir
stenilen (olumlu) bilgi, beceri ve değer yargılarını
kazandırma süreci olarak tanımlanan eğitimin ve ülkelerin eğitim sisteminin bu
değişimden öncelikle etkilendiği bilinen bir gerçektirY
P Z [
Toplumlar inançlarını, düşüncelerini, değer yargılarını ve diğer davranışsal beklentilerini yeni kuşaklara eğitim yoluyla aktarırlar. Eğitim bireylere bilgi ve beceri kazandırmanın yanı sıra, toplumun sürekliliğini ve gelişimini sağlayacak ölçüde ve nitelikte değer üretme, var olan değerlerin dağılmasını önleme, eski ve yeni değerlerin dağılmasını önleme, eski ve yeni değerleri ilişkilendirme sorumluluğunu da taşımaktadır (Varış, 1998: 1). Değişen ve gelişen dünyada değerlerin eğitimi önemli bir konu olmaktadır. Okul, aile ve toplumun başlıca görevleri temel insani değerleri benimsemiş bireyler yetiştirmektir. Bu bakış açısından yola çıkarak okulun temel amaçlarından birisinin akademik açıdan başarılı bireyler yetiştirmek, diğerinin ise temel
Okulda bireylere hangi değerlerin kazandırılacağı ise Milli Eğitimin Genel Amaçları ve bu amaçlara uygun hazırlanmış öğretim programları doğrultusunda şekillenmektedir. Türk milli Eğitiminin genel amaçları, öğretim programlarında derse göre özelleştirilmektedir. Sosyal bilgiler dersi de, değerler eğitimine yer veren ve olumlu değerlerle donatılmış vatandaşlar yetiştirmeye çalışan ve bireyin hem kendisine hem de çevresine karşı olumlu tutum geliştirmesine yardımcı olan bir derstir ( Doğanay,
C
[
Sosyal bilgiler teriminin tanımına gelince, içinde yer alan farklı tanımlara sahip birçok disiplinden oluştuğu için herkes tarafından kabul edilen bir tanım yapmak güçtür.
Bu konuda en çok kullanılan ve kabul gören tanımlara yer verilmiştir
NCSS’ye Y I F N J N J
[ göre sosyal bilgiler terimi;
sosyal bilim alanlarının, insan şeref ve haysiyetini korumak amacıyla oluşturulan demokratik bir toplumda bireyin rolünü inceleyen sosyal olayları ve insan ilişkilerini
yen faaliyet alanlarını kapsamaktadır (akt.: Öztürk ve Otluoğlu, 2011: 5).
Köstüklü’ye (1999) göre ise sosyal bilgiler, toplumla ilgili disiplinlerin belirli kurallarla bilimsel çerçevede incelenmesidir.
Kabapınar’a (2012) göre sosyal bilgiler, sosyal bili O
çerçevesinde özel bir kitle olan öğrenciler için basitleştirilmiş biçimidir.
Sosyal bilgiler, bireyin toplumsal varoluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı
olmak amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji,
siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fiziki çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün, gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir (MEB, 2006).
Bu tanımlardan yola çıkarak sosyal bilgileri tanımlarsak; evrensel ve toplumsal
değerlere bağlı, iyi ve sorumlu vatandaşlar yetiştirmeyi hedefleyen, sosy
aldığı bilgileri disiplinler arası bir yaklaşımla kaynaştıran 4, 5, 6 ve 7. sınıflarda
21. yy’da sosyal bilgiler dersinin vizyonuna baktığımızda Atatürk ilke ve inkılâplarını benimsemiş Türk tarihini ve kültürünü kavramış, temel demokratik
değerlerle donanmış ve insan haklarına saygılı yaşadığı çevreye duyarlı, bilgiyi
deneyimlerine göre yorumlayıp sosyal ve kültürel bağlam içinde oluşturan, kullanan ve düzenleyen (eleştirel düşünen, yaratıcı, doğru karar veren) sosyal katılım becerileri gelişmiş, sosyal bilimcilerin bilimsel bilgiyi üretirken kullandıkları yöntemleri kazanmış, sosyal yaşamda etkin üretken, haklarını ve sorumluklarını bilen, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları yetiştirmektir (MEB, 2012).
Genel olarak tüm eğitim uygulamalarının özelde ise sosyal bilgiler eğitiminin bireylere demokratik değer, tutum ve inanç kazandırma, sahip oldukları değerlerin farkına varma ve bunların diğer insanlarla etkileşimlerine etkisinin bilincine varmalarını
sağlama sorumluluğu bu nmaktadır (Doğanay, 2011: [
Bu bakış açısı ile şekillenen sosyal bilgiler dersinin hedeflerine ulaşması
oplumu daha da güçlü kılacaktır. Özellikle bu konuda evrensel ve toplumsal değerlerin
kazandırılması ve korunması önemli bir pay sahibidir. Bugünün küçüklerinin geleceği inşa edeceği düşünülürse değerler eğitiminin rolü daha da önem kazanmaktadır.
Değerler eğitiminde çocukların kendilerine ve topluma yararlı olacak temel değerleri psikolojik, bilişsel ve sosyal gelişimlerine uygun olarak kazanmaları amaçlanır. Değerler eğitimi karakter eğitimini desteklerken, girişimci, çevresiyle barışık bireyler yetiştirmeyi, etkili bir okul kültürü yaratmayı, toplumsal düzeni korumayı da kapsar (Aydın ve Gürler, 2012: 16).
Bireyin mutluluğu ile değerlere sahip olunma düzeyi doğrudan ilgilidir. Toplumsal yaşamın devamına pozitif yönde katkı sağlayacak bireylerin yetiştirilmesi okulların resmi görevi ve varlık sebebidir de denilebilir. Okulun gençlerin değer edinmelerini ya da değerlerini geliştirmelerine yönelik yaptığı uygulamalar genel olarak değerler eğitimi diye adlandırılmaktadır (Ekşi ve Katılmış, 2011: 13).
D
ğ r eğitimi, okulların en eski misyonudur (Ryan, 1993). Fakat bu görevin
günümüzde daha da ön plana çıkmasının bir takım nedenleri vardır. Dünya gene
toplumlardaki ahlaki sorunların artması, açgözlülük, sahtekârlık, cinayet oranlarındaki artış, uyuşturucu kullanımı, intihar gibi zarar verici davranışların çoğalması değerler
eğitiminin ön plana çıkmasına neden olmuştur (K
Düzenli
ğlıklı bir yaşam için çocukluktan baş
ğ ğ şı, meslektaşı, komş ş
vergisini ödemeye kadar toplumsal kurallara uyarak yasayan kiş ğ O
büyüdükleri ülkelerde; değ elerin öncelikli olduğu ile birlikte evde aile tarafından
O
dâhilinde öğretilmektedir (Bridge [
Bu öğretimin sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi için ihtiyaçların doğru tespit edilmesi gerekir. Dolayısıyla bu süreçte toplumun geçirdiği değişimlerden eğitim programlarına bunun yansımasına kadar pek çok detayın bilinmesi gerekir ki değerler eğitiminde yapılan uygulamalarda amacına ulaşsın.
Barker (2002) “Values and Practice: history teaching 1971 2001” adlı
çalışmasında, son otuz yılın ideolojik karışıklıklarının bu yıllardaki okul uygulamalarında kullanılan değer, kural ve ilkeleri nasıl şekillendirdiğini bir tarih öğretmeni ve eğitici kariyeri ile yaşadığı dönem açısından araştırmıştır. Whitney (1986),
oplumun ahlaki yapısının çökmüş durumda olduğunu, toplumun da okullardaki genç
insanlara değerleri ve ahlakı öğretmesi gerektiği konusunda fikir birliğine varamadığını belirtmektedir. Bunun sonucu, okullara bir şeyler yapması için uygulanan baskılar, devlet okullarında değer eğitimi hususunda yeni bir ilgi uyandırmıştı. Campau (1998)
“Sınıf Düzeyinde Moral Değerlerin Analizi” isimli tezinde; t O
sorumluluğunun da çocuklara ahlaki eğitim sağlamak olduğunu vurgulamaktadır. Güven (2010) ise, başta aile olmak üzere, çevre, medya gibi faktörlerin vatandaşlık
bilincinin oluşmasında olumsuz rolü olduğunu sö Y
O P [
O (2009), kaybolmaya yüz tutmuş ya da var olan değerlerimizin
öğretiminin informal öğretime bırakılamayacak kadar önemli olduğu
değerler
eğ nin aile içinde çocuklarımıza planlı bir şekilde verilmesi gerektiğini
vurgulamışlardır. Değerlerle ilk olarak ailede karşılaşan çocuk için burada edineceği yaşantılar adeta bir kılavuz görevi görecektir. Dolayısıyla okullarda öğretimi yapılan değerlerle ailede verilen değerlerin birbirine uyması ve çocuklarımızın bir karmaşaya düşmemesi açısından ailede de bu işin planlı bir şekilde yapılması son derece önemlidir.
Yazıcı (2006)’ya göre, değer eğitimi sadece okullarda verilir ise öğrenN
ve okulda karşılaştıkları değerler arasında seçim yapmak zorunda kalacaklarıdır. Bu tür bir sorunla karşılaşmamak için, okullarda öğrencilere kazandırılmak istenilen değerler
velilere anlatılmalı, değer eğitimi sürecine seminerler, konferanslar gibi eğitsel faaliyetlerle ailelerin de katılmaları sağlanmalıdır. Değerler eğitimi çalışmalarında hedefe ulaşılmak isteniyorsa bu süreçte çocuğun hayatında yer alan hemen hemen
herkesi bu sürece dâhil
Değerl ğitimi yoluyla kazandırılmaya çalışılan değerler, hem eğitim
kuramları hem de okullardaki etkinliklerin merkezinde yer almaktadır. Çünkü okullar, onun bir parçası olan öğretmenlerle, aile, medya, arkadaş grubu ile beraber bireyin değerlerinin oluşumuna etki etmektedirler. Okullar aynı zamanda dolaylı olarak da toplumun değerlerinin oluşumuna etki etmektedirler. Okullar toplumun değerlerini
ş endiren ve aynı zamanda yansıtan yapılardı Y g P [ Çünkü okul, aile
toplumun başlıca görevleri temel insani değ
ş
ş
Bu bakış açısından yola çıkarak okulun temel amaçlarından birisinin akademik açıdan
şarılı ş ğ ğ ş
ş ğu söylenebilir (Ekş [
H
amaçlarına bizi ulaştıran sürece rehberlik eden en önemli kişiler
ise öğretmenlerdir. Öğretmenler programda yer alan değerlerin öğretilmesi için
yapacaklarını çok iyi planlamalıdırlar. Ryna’a göre okul ve sı ıf iyi ya da kötü atmosfer
ş
O
O ğ şisi ise öğ Y ıN ı g [
Öğ ğitimi uygulamalarında; öğrencilerle ilgilenen, onlar için
rehber olan, duyarlı, ahlaki disipline sahip, demokratik bir sınıf ortamı
ğ ş
ğine dayalı olarak, ahlaki düşünmeyi ve çatışma çözüm
N kazandırarak öğ şi görevini üstlenmektedir (Linkona, 1997
F
W P [
Öğretmenlerin konuya bakış açısını belirlemek ve uygulamada yaşanan olumlu veya olumsuz durumları tespit etmek sürecin daha sağlıklı işlemesini ve geliştirilmesini de sağlayacaktır. Keskin (2008), okullarımızda etkili bir okul kültürünün bulunmadığını, yeni programın ve özelde de değerler eğitimi konusunda öğretmenlere yönelik etkili bir hizmet içi eğitim çalışmasının yapılmadığını, değerler eğitimine yönelik öğretmenlerin faydalanabileceği kaynakların yok denecek kadar az olduğunu ve
var olan kaynakların da uygulamadan ziyade teorik bilgi içerdiğini
Tokdemir (2007) ise, öğretmenlerin değerler ve değer eğitimi konusunda nitelikli bir eğitim almadıklarından hem kavramsal açıdan hem de uygulama açısından gerekli
bilgilere sahip olmadıkları ve değer eğitiminde çeşitli problemlerle karşılaştıklarını
Rowe (2004) araştırmasında, öğretim ortamında öğretmenlerin kalitesi ve değerleri öğretimin kalitesiyle doğrudan ilgili olduğunu belirtmektedir. Nitelikli
öğretmenlerin sınıf üzerinde olumlu bir etkisinin olduğu, öğrenci öğretmen arasında iyi
ilişkilerin gelişmesine sebep olduğu
J N Y [
araştırmalarında, değerler eğitiminin takibinde öğretmenlerin, okulun ve sistemlerin merkezde olmasını birlikte hareket etmesi gerektiğini ifade etmiştir. Halstead ve Taylor (2000) değerler eğitimine eleştirel bir gözle baktıkları çalışmalarında; okulların değerler
eğitimine yönelik olarak tutarlı bir stratejilerinin olması gerekliliğini ifade etmiş
Y
O [
Öğ O
ı ğ ğrultusunda öğ N ştirmeye çalışı
ğldir ki program her zaman öğrencinin ihtiyaçları ı
Öğretmen program ve öğ
ındaki köprü gibidir. Aynı
ı öğrencinin ihtiyaçları ı şı ı şı ığı ı ğ şidir. Sonuç
e öğretmenler, öğrencilerin inançları
ış
ıüzerinde güçlü bir
etkiye sahiptirler, birçok öğ
ğ ı ı rolünü yansı ı 1999, akt. Uçar: 2009). İlköğretim
Dolayısıyla sosyal bilgiler öğretmenleri de bu görevin en önemli uygulayıcılarıdır. Değerler eğitimi konusunda nasıl bir ilerleme kaydettiğimiz, öğrencilerin ihtiyaçları ya
da yaşanan sorunlar neler bunu öğretmenlerin görüşlerini tespit ederek belirleyebi
Değerlerin soyut bir nitelik taşıması yapılacak çalışmaları daha da önemli kılmaktadır. Sosyal bilgiler dersini 4.sınıftan itibaren gören öğrenciler için gelişim
özellikleri dikkate alınarak ortaokul bitene kadar her yaş grubuna nasıl bir eğitim
öğretim yapılacağı ciddiyetle planlanmalıdır.
Son yıllarda konuya artan ilgi dolayısıyla literatürde değerler eğitimini konu alan çalışmaların sayısı artmaktadır. Yeni sosyal bilgiler programında da değerler eğitimine yer verilmiştir bu sebeple bu konuya yönelik araştırmalarda önem taşımaktadır.
araştırma sürecin en önemli tanığı ve programın uygulayıcısı olan öğretmenlerin görüşlerine dayanmaktadır. Sosyal bilgiler öğretmenlerinin değerler
eğitimi uygulamaları hakkında düşüncelerinin tespit edilmesiyle
yapılabilecek çalışmalara da katkı sağlanacağına inanılmaktadır.
Bu nedenlerden dolayı ‘’Sosyal bilgiler derslerindeki değerler eğitimi uygulamalarına ilişkin sosyal bilgiler öğretmenlerinin görüşleri nelerdir?’’ sorusuna cevap aranacaktır.
¡
Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı sosyal bilgiler öğretmenlerinin, sosyal bilgiler dersinde, değerler eğitimi uygulamalarına ilişkin görüşlerini belirlemektir.
Bu amaçla aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır.
¢ £¤ ¥ ¦ § ¨ £© ª £© ¦ «
Değer kavramı sosyal bilgiler öğretmenleri için neyi ifade etmektedir?
¬
Sosyal bilgiler öğretmenlerine göre değerlerin eğitimde rolü nedir®
¯
Sosyal bilgiler öğretmenleri değerler eğitimine ilişkin herhangi bir eğitim almış mıdır?
°
Sosyal bilgiler öğretmenleri araştırma kapsamında yer alan değerleri hangi düzeyde kazandırmaktadır?
±
Sosyal bilgiler öğretmenleri değerleri kazandırma yaklaşımlarını hangi düzeyde kullanmaktadır?
²
Sosyal bilgiler öğretmenleri değer aktarabilmek amacıyla öğretim yöntem ve tekniklerini hangi düzeyde kullanmaktadır?
³
Sosyal bilgiler öğretmenleri değer aktarabilmek amacıyla ölçme ´ µ
değerlendirme etkinliklerini hangi düzeyde kullanmaktadır?
¶
Sosyal bilgiler öğretmenlerinin değerler eğitimi uygulamalarına ilişkin eksik buldukları yönler nelerdir?
·
Sosyal bilgiler öğretmenlerinin değerler eğitimi uygulamalarının etkisini arttırmaya yönelik önerileri nelerdir?
1.3.Araştırmanın Önemi
Günümüzde eğitimin başarısı sınavlardan alınan puanlarla ölçülmektedir. Bununla birlikte okullarda yaşanan problemler, sınavda başarılı olma amacının gölgesinde kalmışsa, öğrencinin erdemli ve iyi bir insan olarak yetişme hedefi pratik olarak önceliklerimizden biri haline gelememektedir. Bu yüzden okulun değer üreten bir
kuruma dönüştürülmesi için değer eğitimi önem kazanmaktadır (Okudan, ¬ ¸ ¹ ¸ º
Değerler eğitimi uygulamaları ve onun uygulayıcısı olan öğretmenlerin konuya bakış açısı da son derece önemlidir. Yapılan araştırmalar öğretmenlerin değerlerin öğretimindeki etkin rolünü ortaya koymaktadır. Öğretmenlerin okul ortamında ve dışında değerleri doğru yansıtan örnek model olmaları, ahlaki sınıf ortamları oluşturmaları, değişik stratejiler kullanarak formal olarak sınıf içinde, informal olarak da sınıf dışında değerlerin kazandırılması için çeşitli uygulamalar yaptırmaları önemle
´ » ¼ ½ » ¾¿ À Á aktadır. Değerler eğitimi hakkında yeterli donanıma sahip öğretmenlerin
yetiştireceği bireylerde demokratik yurttaşlık becerilerini kazanarak, yaşadıkları topluma gerekli katkıları sağlayabileceklerdir (Yıldırım, 2009’dan akt. Oğuz, 2012:
¹ ¯ ¹ ¹ º Öğ¼µ ÂÁ µ À ¾µ ¼ µ ğ à  à Á Ä ¼ Å ½ ¼ ¿ Á ¾¿ ¼ ıÀ ıÀ » Æ ½ » ¾¿ Æ ıÇ ı È ıÉ ÊË Ì Ë Í Î Ï Ì É Ð Ì Ë Ñ Ò Ë Í Í ı Ó Ô Ë Õ Ó
fazla bilgiye sahip olan gruplardan biridir. Çünkü öğÌÕ ÖÑ Õ
Ó ÊÕ Ì × É Ì Ø Ó Ø Ù ÚÛ Û Ë Ö öğÌ Õ Ó Ü ÚÊÕ Ì ÊÕ Í Ë Ì şıÊıÍ Êı É ÊË Ì Ë Í Ý Ë şË Ñ Ë Í ÖË Ô
ırlar. Bu yüzden sosyal bilgiler dersinin
içeriğÚ Ó Ú Ó Ó Ë × ıÊ É ÊÑ Ë × ıÐ Õ Ì Õ Í ÖÚğÚ × É Ì Ø × Ø Ó Ø Ó ÚÊÍ Ñ Ø Ò Ë ÖË Ï ÊË Ì ından birisi öğÌ Õ ÖÑ Õ Ó ÊÕ Ì Ô ÚÌ Þ ß Ë Ì Ë Í Ø ş à Õ á É ğË Ó Ë Ý Î â ã ã ä , akt. Uçar, 2009å æ
Bu araştırmada öğretmenlerin toplumsal temeller üzerine kurulmuş olan sosyal
bilgiler dersinde değerler eğitimine yönelik yaptırdıkları etkinliklere ilişkiÓ
öğretmenlerin görüşlerini almakÎ böylece öğretmenlerin değerler eğitimi
uygulamalarına verdikleri önem düzeyini belirlemek amaçlanmıştır. Bu araştırmanın bu alanda çalışacak olan diğer araştırmacılara ve değer eğitiminin esas uygulayıcısı olan öğretmenlere yol gösterici nitelik taşıyacağına inanılmaktadır.
1.4.Araştırmanın Varsayımları
è
æ Araştırma sürecinde görüşlerine başvurulan öğretmenler görüşme sorularını
gerçek görüşlerini yansıtarak yanıtlamışlardır.
é ê
Veri toplama araçlarının geçerliği konusunda yararlanılan uzmanların ve öğretmenlerin kanısı geçerlidir.
1.5.Araştırmanın Sınırlılıkları
Bu araştırma
ë ê
Ortaokul kurumları 5, 6, 7. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programı
é ê é ì ë é í
2013 eğitim öğretim yılı
î ê
Ankara ili Keçiören ilçesinde buïð ñ ò ñ ó ô õò ó ö ð llarda görev yapan sosyal
bilgiler öğretmenleri
÷ ê
Araştırmacı tarafından hazırlanan ölçme aracı ile sınırlıdır.
1.6.Tanımlar
ø ù ú û ü ý þ ÿý ÿý
Bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı
olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, ò ñ õô ó ó ïó ö ó ïó ò õ
bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fiziksel
çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün gelecek bağlamında incelendiği; õó ïð
öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğô õ ô ô
é ì ì é ê
Değer: Bir şeyin önemini belirlemeye yarayan soyut ölçü, bir şeyin değdiği
karşılık (TDK
é ì ë î ê
Değerler Eğitimi: ö ð ïð ñ ô ö kendi sorumluluğunu ô ö õó ïð ð ñ
beklentilerini karşılamak amacıyla, gençlerin değer edinmelerini ya da değerlerini geliştirmelerine yönelik yapmış olduğu uygulamalar değerler eğitimi diye adlandırılmaktadır (Ekşi ve Katılmış, 2011: 13).
BÖLÜM II
VRAMSAL ÇERÇEVE
Bu bölümde sosyal bilgiler öğretimi ve değerler eğitimine ilişkin literatürün bir
özeti sunulmò ya çalışılmıştır.
2.1. Duyuşsal Alan
Duyuş duygu ve coşkularla ilgili zihinsel özellikler olarak tanımlanabilir
(Bacanlı, 2006: 7). Duyuşsal alan; ilgi, tutum, özgüven, ulusal ülkülere bağlılık, çevreyi temiz tutma, zamanı etkili kullanma gibi çeşitli duygu ve davranış tarzlarını içermektedir. Duyuşsal alan; alma, tepkide bulunma, değer verme, örgütlenme ve kişiliğin bir parçası haline getirme basamaklarından oluşmaktadır (Senemoğlu, 2012:
î
Duyuş ve duyuşsal alanın ne olduğu açıklañ dıktan sonra duyuşsal eğitimin ne
olduğu ve eğitim öğretim hayatımızdaki yeô ò ï ö õô
ê
Duyuşsal eğitim, Wiggins ve English’e (1997) göre, aslında çocuğun (öğrencinin) duygu ve ihtiyaçlarının sağlıklı anlatımıyla ilgilidir ve ‘’benlik saygısı, kendi ve başkaları anlayışı ve kendini denetleme genel hedeflerinin gerçekleşmesini sağlamaya çalışır.’’
Onlar duyuşsal eğitimle şunları yapabileceğimizi yazmışlardırê
ë ê
İnsanın temel insani ihtiyaçlarını ve gösterilebilecek davranışların bu ihtiyaçları nasıl karşılayacağını gösteren ve açılayan bir ünite geliştirmek. (Bu duyuşsal eğitimin ihtiyaçlar ve karşılanması yani özünü oluşturmaktadır.)
é ê
İnsanların toplumda alacakları roller hakkında bir ünite geliştirmek. (bu kişilerarası ilişkiler ve gruba katılım becerileri ile ilgili bir kısımdır.)
î ê
Öğrencilerine etkili gruba katılma becerileri kazanmalarına yardımcı
olacak etkinlikler geliştirmek. (Bu, kişilerarası ilişkiler v ô ð ò
katılım becerileri ile ilgili bir kısımdır.)
÷ ê
Daha kabul edici ve yardım edici akran ilişkileri ö ð ô ò ö ïò ï ï
tartışmalar ve etkinlikler yapmak. (Bu, arkadaş ve akran ilişkileri ile ilgili bir kısımdır.)
ê
Her çocuğun, değerlerini, temel güçlerini, ö ï ô ñ ö ï ô ñ
vb. açıklığa kavuşturmaya yardımcı olacak süregiden bir ünite geliştirmek. (Bu, değer açıklama sürecidir.)
Nichollas’a göre duyuşsal eğitimin ana hedefi ‘’her çocuğu olumlu bir benlik imajı sahibi ve kendini güdüleyebilir hale
getirmektir’’ (ò ö õ
ê
Bacanlı, 2006: í ê
Duyuşsal eğitim daha çok öğrencinin kişisel ve sosyal gelişimi için kullanılır (Martin and Reigeluth, 1999: 486, akt. Akbaş, 2004: 35) İnsan, bilişsel, duyuşsal ve
ö ó
í
motor davranışlarıyla bir bütündür. Yaşam boyu öğrenme ve gelişme kavramlarını eğitim sistemimizin merkezine alırken, insanın gelişiminde ağırlıklı olarak bilişsel süreçlere yer vermek büyük bir eksikliktir.
ö ð ïïò ô ð ð ó ð õð ñ ò ö ô çok öğrenmenin oluştuğu ya da şekillendiği
ô ï ô ô
ê
Duyuşsal davranışlar, okul disiplini, öğretmenin değer ve davranışlarıyla, eğitim programıyla, vatanseverlik değerinin anlatımıyla çabalarıyla, çok çalışma, onur, tutumlu olmak, fedakârlık ve cesaret gibi değerlerden bahsetme ile okulda ilk günden
õ ò ô ñ ïir (Lickona, 1992:6, akt. Akbaş, 2004: 37).
Duyuşsal alan eğitimi, bilinçli olarak programlarda yer almaktadır. Bazı durumlarda ise sistemli uygulamalar yerine, öğretmenlerin ve okul kültürünün inisiyatifine bırakılmıştır. Her ne kadar duyuşsal eğitimi geri planda bırakan yaklaşım sergilense de, duyuşsal öğrenmeler okul ortamında, sınıfta, disiplin anlayışında ortaya çıkar (Akbaş, 2004).
İyi karaktere sahip olan kişi, iyi olanı bilen, iyi olanı isteyen ve iyi olanı yapan kişidir. Okulların görevi ise çocukların iyi karakter oluşturan temel değerleri anlamasına yardımcı olmak, onların bu değerleri benimsemesini ve kendi yaşamlarında bu değerlere
göre hareket etmelerini sağlamak olmalıdır (Linkona, 1993,ò ö õ
ê
ò ñ
é ì ì ÷ ê
Duyuşsal alandaki öğrenmelerin tümü ve değerlerin öğrenilmesinde içselleştirme önemli bir yer tutar. Kişi bir değeri içselleştirdiği ölçüde ona göre davranır. İçselleştirilmiş değerler insan davranışlarına yön verirler (Akbaş, 2004: 42).
2.1.1. Değerler
Platon’un M.Ö. 4. yüzyılda cevap bulmaya çalıştığı ‘’Değer nedir?’’ sorusu felsefenin en eski konularından biridir (Yılmaz, 2008). Bu kavram birçok bilim alanı tarafından kullanılmaktadır. Dolayısıyla anlamı da bir o kadar çeşitlidir.
Herkesin hem fikir olduğu bir tanım yapmak zor olsa da konð õ ò ô ï ó ò ï
bilimcilerin kavrama bakışı yansıtılmaya çalışılmıştır.
Konunun ilgi çekiciliği birçok sosyal bilimcinin değerleri insan davranışlarını açıklamada temel bir öneme sahip olarak görmelerinden kaynaklanır (Kuşdil ve Kağıtçıbaşı, 2000: 60).
Güncel Türkçe sözlükte değer, bir şeyin önemini belirlemeye yarayan soyut
ölçü, bir şeyin değdiği karşılık (TDK
é ì ë î
) olarak tanımlanır. Kuçuardi’nin (2003) iktisattan felsefeye geçtiğini ifade ettiği kavram ilk defa Znaniecki tarafından sosyal
ï ï ô e kazandırılmış Latince ‘’kıymetli olmak’’ veya ‘’güçlü olmak’’ anlamlarına
gelen ‘’valere’’ kökünden türetilmiştir ï ñ
ë ò ö õ
ê !
ïð ó " ò
é ì ë ë ë ê
Değerlerle ilgili ilk ciddi çalışma Sharp (1928) tarafından yapılmıştır. Sharp çalışmasında değerleri, heyecan ve tutumlarla ilgili, toplumsal olarak her yerde olan olgular olarak ele almıştır. Dewey, 1939’dan 1960’a kadar yaptığı çalışmalarda değerlerin, uygulamaların bir ürünü olduğunu kabul etmiştir. Perry (1954) yaptığı araştırmada değerleri, ilgi ve hoşlanma çerçevesinde açıklamaya çalışmıştır (akt. Aydın, 2003). Rokeach (1968, 1973) değerleri sosyal boyutta ele alan ve onu bu çerçevede tutum ve davranışlarla ilişkilendiren ilk yazardır. Rokeach, her değerin bir inanç, tutumun da bir inançlar kümesine dayandığını ortaya koymuştur (akt. Güngör, 1998).
Değerler hakkında dikkat çekici çalışmaları olan bir diğer yazar Schwartz’ın (ë ÷
değer tanımı şöyledir: ‘’Kişinin veya diğer sosyal oluşumların hayatına yol gösterici
ï ö ï ô ó ïò ô ò ö # õ ñ önemlilikleri farklılık gösteren durumlar üzeri arzu edilen
amaçlardır’’ (ò ö õ
ê
Yılmaz, 2008: 45í ÷ ê
Güngör (2010 é $
) değeri bir şeyin arzu edilebilir veya edilemez olduğu hakkındaki inanç olarak ifade eder. Hökelekli’ye (2011) göre değer, neyin hangi ve nasıl davranışların ‘’iyi’’, ‘’güzel’’, ‘’doğru’’ ve ‘’kutsal’’, olduğuna dair inanç ve
ö ò ð ïï ô # ô
ê
Williams’a göre (1979) değer kavramı çoğu zaman, ilgiler, zevkler, tercih edilen
ya da edilmeyen düşünceler, tercihler, görevler, ahlaki yükümlülükler, ò ô # ð ïò ô õ ö ï ô
amaçlar, gereksinimler, hoşlanılmayanlar, cazibeler ve tercih edilen birçok yönelim ile ilgili kullanılmaktadır. Allport’a göre (1986) değerler, benlikle ilişkili olarak algılanan
anlamlardadır (ò ö õ
ê
Değerler, tutum ve inançlar gibi üç boyutlu ele alınmaktadır. Bunlar, bilişsel,
duyuşsal ve psikoí
motor boyutlardır. Değerlerin bilişsel yönü, değerlerin farkına varmayı ve kavrayarak nerede kullanılacağını bilmeyi, duyuşsal boyutu ise iyi kötü,
olumlu olumsuz gibi yargılaô ð ð ò ï õ ö ï ô ö ó
í
motor boyut ise bilişsel ve duyuşsal yönden meydana gelen öğrenmelerin davranışlara yön vermesini kapsamaktadır. Değerler çocuklukta başlayıp yaşa bağlı olarak artmakta ve öğrenme sonucu oluşmaktadırlar. Bireysel olarak değerler standart, güdü, karar verme ve davranış yaptırımı olarak, toplum içinde ise siyasi ve ideolojik tercihlerde, toplumsal
yargılamalarda, gruba uyumda kullanılmaktadır (Akbaş,é ì ì ÷ ê
Değerler, duyuşsal alanın içerisinde yer alan ilgi, tutum ve inanç gibi
özelliklerden farklıdır. Bu özellikler değerlerin göstergeleri olarak ifò ï ïô
ê
ð
özelliklerin değerlerden farklı olduğu noktalar şu şekilde belirtilmiştir (Raths, Harmin
% ó ñ ë & ' õ ô ó ñ ë $ ì ò ö õ ê ò ñ é ì ì ê
Tutumlar ve inançlar gibi değerler de tercihleri ve yatkınlıkları gösterirler; neyin iyi neyin kötü neyin yanlış neyin doğru olduğu duygusu. Fakat değerler hem duyuşsal hem de bilişsel boyutların her ikisini birden içermeleri bakımından tutumlar ve inançlardan ayrılırlar, ayrıca değerler daha kürseldirler ve çok daha derinden sahiplenilirler. Değerler bir dizi tutum ve inançtan –ki bunlar değerin sabit, kolay kolay
değişmeyen standartlar üretmek için birleşmiştirí
ortaya çıkmış ve onları yansıtmaktadırlar. Değerler, inançlar ve tutumlardan daha az narindirler, değişime karşı
ò ò azla dirençlidirler ( ò ïó ô ) ë $ î ÷ ò ö õ ê * ö ñ é ì ì ê
Rokeach’a (1973) göre tutum bir inançlar organizasyonu olduğu halde, değer tek
bir inanca işaret eder (ò ö õ
ê
Güngör 1998).
ð ï ï ô ñ yola çıkarak bir özet yapıldığında, inanç tutum ve değerler çoğu
zaman birbirinin yerine kullanılmakla birlikte farklıdırlar. Bu üç kavramın ortak noktası
õ ô ï ô
í
kötü ayrımını yansıtmalarıdır. İnançların bilişsel boyutu tutumların ise duyuşsal boyutu vardır. Değerler ise hem bilişsel hem de duyuşsal boyuta sahiptir. Değerler bu iki kavramı da kapsar nitelikte olmakla birlikte onlara göre daha evrenseldir. Ayrıca değerler değişime inanç ve tutumlara göre daha dirençlidirler
*
ö ñ
é ì ì ê
Değerler kültürel bilgidir; kültürün öğeleri üzerine kurulur ve her zaman bir seçimi vurgular. Değerler ya zamanla kaybolurlar ya da bir sonraki nesle aktarılarak yıllarca devam ettirilirler, bu olay değerlerin içselleştirilmesine ve genel kabul
görmesine bağlıdır. Değerler bize neyi yapmamamız gerektiğini söylemezler. Ancak
yapılacak olan doğru şeyler için rehberlik e ô ï ô + ð ð ñ ó õõô
ë ë ò ö õ ê , ö ò ò í , ïõð ñ é ì ì î ê
Değerlerin ne olduğunu anlayabilmek için özelliklerine bakmak gerekir
% - ò ô õ# ï ö eğerlerin özelliklerini şöyle belirtmişlerdir (1987’den akt. Kuşdil
ve Kağıtçıbaşı, 2000:60):
1.Değer inançtır. Ancak tümüyle nesnel, duygulardan arındırılmış fikir niteliği taşımazlar. Etkinlik kazandıklarında duygularla iç içe geçerler.
2.Değerler, bireyin amaçlarıyla ve bu amaçlara ulaşmada etkili olan davranış biçimleriyle (hakbilirlik, yardımseverlik) ilişkilidirler.
3.Değerler, özgül eylem ve durumların üzerindedirler. Örneğin, itaatkarlık değeri, evde, işte, okulda ve tanımadığımız ilişkilerin tümünde geçerlidir.
4.Değerler, davranışların, insanların ve olayların seçilmesini ya da değişimini yönlendiren standartlar olarak işlev görürler.
5.Değerler taşıdıkları öneme göre kendi aralarında sıralanırlar. Bu sıralama değer önceliklerini belirleyen bir sistem oluşturur.
6.Değerler değişime açık yapılardır. Zaman içinde etkileşim ve ortaya çıkan ñ
ihtiyaçları karşılamak için değer önceliklerinde değişiklikler olabilir.
Özgüven’e (1994) göre ise değerlerin özellikleri şu şekilde ifade edilmektedir: Ø " ó ïð ya da birey tarafından benimsenen birleştirici olgulardır.
Ø Toplumun sosyal ihtiyaçlarını karşıladığına ve bireylerin iyiliği için olduğuna inanılan ölçütlerdir.
Ø Sadece bilinç değil, duygu ve heyecanları da ilgilendiren yargılardır.
Ø Değerler, bireyin bilinc ñ ô ñ ò ranışı yönlendiren güdülerdir (akt.
Dilmaç, 1999).
Değerlere ilişkin bu tanım ve özelliklerden yola çıktığımızda değerlerin hem bireysel hem de toplumsal yönü olduğunu görürüz. Ayrıca kişilerin davranışları üzerinde belirleyici olduklarını söyleyebiliriz. Değer kavramı ve değerlerin özellikleri
açıklanırken bu değerlerle ilgili birçok farklı şekilde değer türleri ile karşılaşılmakta ve birçok değer sınıflandırılması yapıldığı görülmektedir.
2.1.2. Değerlerin Sınıflandırılması
Literatürde değerlerin tanımlanması konusunda olduğu gibi sınıflandırılması konusunda da birçok farklı görüş bulunmaktadır. Herkes tarafından kabul edilen bir sınıflamadan bahsetmek zor olduğu için burada en çok kabul gören sınıflamalara yer verilmiştir. Değerlerle ilgili ilk test Spranger tarafından kullanılmıştır. Spranger değerleri altı kısma ayırmış ve herkesin bu altı değer tipinden birine girebileceğini söylemiştir. Spranger’ın çalışmasından da ilham alarak ‘’Study of Values’’ adlı geniş bir
çalışma yò ò ñ
,
ïï ó ô õ, Vernon ve Lindzey’den (1960) sonra değerleri altı grup halinde
toplamak adet olmuştur: Estetik, Teorik veya İlmi, İktisadi, Siyasi, Sosyal ve Dini değerler (Güngör, 2010: 84). Güngör bu altı gruba ahlaki değerleri de ekleyerek yedi
çeşit değer oluşturmuşõð ô
ê
.
ó ö ò ë $ î
değerleri iki grupta toplamıştır. Yaşamın temel amaçlarını
gösteren değerleri amaç değerler, bu amaçlara ulaşmak için kullanılacak davranışları ise
araç değerler olarak tanımlamıştır. Schwart# ise değerleri güç, başarı, hazcılık, uyarılım,
özyönelim, evrenselcilik, iyilikseverlik, geleneksellik, uyma, güvenlik gibi on farklı
ô ð õò incelemiştir. Bu on farklı grupta 56 değer bulunmaktadır (Akbaş, 2004: 55). Bu
sınıflamalar hakkında aşağıda bilgi verilmiştir.
Spranger Değer Sınıflaması
Edward Spranger değerleri altı temel gruba ayırmıştır. ð ñ ïò ô õ õ ö õ ó ô ö
ï ï
ö ó ñ ó ö ò ó ò ï ini değer gruplarıdır (Güngör, 2010: Akbaş,
2004: Yılmaz, 2008: Aydın, 2012). Bu gruplar şu şekilde açıklanabilir:
Ø Bilimsel Değer: Gerçeğe, bilgiye, muhakemeye ve eleştirel düşünceye önem verir. Bilimsel değerleri olan insan deneysel, eleştirici, akılcı ve entelektüeldir. Ø Ekonomik Değer: Yararlı ve pratik olana önem verir. Ekonomik değerlerin
Ø Estetik Değer: Simetri, uyum ve forma önem verir. Birey hayatı olayların ô
çeşitliliği olarak görür. Sanatın toplum için zorunluluk olduğunu düşünür.
Ø Sosyal Değer: Başkalarını sevme, yardım ve bencil olmama esastır. En yüksek
değer insan sevgisidir. Buñ ò ñ ñ ñ ò ñ ïò ô ò ð ñ ò ô
ê
( ò # ö ò õ ö õô
bencil değildir.
Ø Politik Değer: Her şeyin üstünde kişisel güç, etki ve şöhret vardır. Esas ó ïò ô ò ö
ö ð õï ï ï ô
ê
Ø Dini Değer: Evreni bir bütün olarak kavrar ve kendisini onun bütünlüğüne bağlar. Dini uğrunda dünyevi hazları feda eder.
Güngör (2010) bu değerlere ahlaki değerleri de eklemiştir. Dürüst ve doğru olma, hoşgörülü, yardımsever olma gibi değerler ahlaki değerler olarak belirtilmiştir. Verilen değerlerin net çizgilerle birbirinden ayrılması mümkün değildir. Bir değer yukarıdaki değer gruplarından ikisi veya daha fazlası ile ilişkilendirilebilir. Örneğin, empati hem
ahlaki, hem sosyal değer sayıïò ïô " ó ö ô
é ì ì $ î ê
Rokeach Değer Sınıflaması
Rokeach’ın 1973 yılındaki çalışmasına göre değerler amaç ve araç değerler olarak sınıflandırılmıştır. Her bir grupta 18 değer bulunmaktadır. Amaç değerler yaşamın temel amaçlarını (rahat bir yaşam, mutluluk, eşitlik, ulusal güvenlik vb.), araç
değerler ise bu amaçlara ulaşmada kullanılabilec ö ò vranış tarzlarını (hırslı, neşeli,
bağımsız, sevecen vb.) kapsar (Bilgin, 1995:84, akt. Akbaş: 2004 ê
Bu değerler şunlardır:
Ø Amaç Değerler: aile güvenliği, barış içinde bir dünya, başarılı olma, bilgelik, dini olgunluk, eşitlik, gerçek dostluk, güzellikler dünyası, heyecan verici bir hayat, iç huzur, mutluluk, kendine saygı, gerçek dostluk, özgürlük, rahat bir hayat, sosyal kabul, ulusal güvenlik, zevk.
Ø Araç Değerler: bağımsız olma, affedici, cesaretli, dürüst, entelektüel, geniş
görüşlü, hırslı, itaatkar ö ñ ñ ö ó ñ õô ó ï ï ñ ö ò ô kendine hakim, mantıklı,
Schwartz Değer Sınıflaması
% - ò ô õ# Rokeach yaptığı sınıflama üzerinde çalışarak 10 değer tipinden oluşan bir
ô ð ïò ò ò pmıştır. Tüm gruplarda bulunan değer sayısı 56’dır. Schwartz değer
grupları ve listesi aşağıda verilmiştir (Kuşdil ve Kağıtçıbaşı,é ì ì ì ì í ë ê
/ ü 0 ýù 1 2 ø 3 4 5 ü 6 7 8
ğer Sınıflaması
Değer Grupları Değerler
Güç 9: ; < = >? @ A ; : BC D E F B G ; H C D I JH E F H BF> K = G F L H F G Bar üzerinde denetim gücü.
Sosyal güç sahibi olmak, otorite sahibi olmak, zengin olmak, toplumdaki görüntümü koruyabilmek, insanlar tarafından
M
= H JD E = H D = G
N
F şarı 9F O P J= K = D = H Q : Toplumsal standartları R S T S U V UV W X Y
şYZ S U [ V
şarı yönelimi.
Başarılı olmak, yetkYW \
muktedir) olmak, hırslı
]
UT V X ^ Z
özü geçen biri olmak, zeki olmak.
Hazcılık \_ S ` ] W YZT a b c Yd S e Z S U f Sg X S g S _ V f f V yönelim h S g X ^ _ V e V RR V W R V R V UT V X Uyarılım \ ZR YT i UV R Y ] W a b j S e S k V W g S e S W YUYX arayışı
Cesur olmak, değişken bir hayat yaşamak, heyecanlı bir yaşantı sahibi olmak
Özyönelim \Z S Ul m
direction): Düşünce ve eylemde bağımsızlık
Yaratıcı olmak, merak duyabilmek, özgür olmak, kendi amaçlarını seçebilmek, bağımsız
]
UT V X ^
kendine saygısı olmak.
n o p q r s q tu vtvw
(universalism): Anlayışlılık, hoşgörü ve tüm insanların ve doğanın iyiliğini gözetmek
Açık fikirli olmak, erdemli olmak, toplumsal adalet, eşitlik, dünyaya barış istemek, güzelliklerle dolu bir dünya, doğayla bütünlük içinde olma, çevreyi koruma,Y
ç uyum
İyilikseverlik (benevolence): Kişinin yakın
]
lduğu kişilerin iyiliğini gözetme ve geliştirme
Yardımsever olmak, dürüst olmak, bağışlayıcı olmak, sadık olmak, sorumluluk sahibi olmak, gerçek arkadaşlık, olgun sevgi, manevi bir hayat, anlamlı bir hayat, alçak gönüllü olmak
x q t q r q w s q ttvw
\Rd V ` YR Y
]
W a b
y
ültür ya da dinsel töre ve fikirlere saygı ve bağlılık
Alçakgönüllü olmak, dindar olmak, hayatın
[ V W V g S d ` YX US d YW Y X V [ i UUS W T S X ^ z S US W S X US d S
saygılı olmak, ılımlı bir hayat (Dünyevi işlerden el ayak çekmek), mahremiyet
} ~ \ k ] W lYd T a b Başkalarına zarar g S d
ebilecek ve toplumsal beklentilere aykırı olabilecek dürtü ve eylemlerin sınırlanması
Kibarlık, itaatkar olmak, annem[ V [ V e V g S
yaşlılara değer vermek, kendini
` S W S R US e S [ YUT S X Güvenlik \Z S k i d YRe a b ] Ui T i W g V d ] UVW
ilişkilerin ve kişinin kendisinin huzuru g S
sürekliliği
Ulusal güvenlik, toplumsal düzenin sürmesini istemek, temiz olmak, aile güvenliği, iyiliğe karşılık vermek, bağlılık duygusu, sağlıklı
]
UT V X
(Kağıtçıbaşı ve Kuşdil,
a
2.1.3. Değerler Eğitimi
Değer, insanı değerli kılan, sahip olduğu üstün nitelikler ve sahip olduğu donanımlardır. Sahip olunan değerler bireyin gelecekte kişiliğini, bakış açısını, davranışlarını, hatta hayatını belirleyecek etkenler olduğu için, bireyin belli başlı değerlerin farkına varması, gerekli değerleri kazanması, yeni değerler benimsemesi; bütün bu değerleri kişiliğinin temel taşları haline getirerek davranışa dönüştürmesi gerekir. Neredeyse hayata boyu devam eden bu değer kazanma/kazandırma süreçlerine ‘’değerler eğitimi’’ denilmektedir (Yaman, 2012: 18).
İnsan karakterini yüceltecek, iyi olma kapasitesini artıracak ve onu erdemli kılacak bir eğitim olmadan, insanın kendi kendine iyi işler başarması çok zordur. İnsanın en önemli görevi erdeme ulaşmak, erdemli bir hayat yaşamaktır. Bu nedenle, her türlü eğitim öğretimin nihai amacı insanın erdeme ulaşmasına yardımcı olmaktır (Hökelekli, 2010: 275).
Bütün toplumlarda yaygın olarak ortak anlama gelen değerler kullanılır. Örneğin, altın kural (kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi başkasına yapmama) bütün toplumlarda vardır. Başkalarının varlığına saygı da başka bir evrensel değerdir.
Özgürlük, adalet, cesaret ve kendine hâkim olma gibi değerler antik Y ’
görülür
{
, akt. Akbaş, 2004
Bir ülkenin eğitim sistemi o ülkenin önem verdiği ve eğitim sistemine de yansımış olan değerlerle başlar. Bu değerler, eğitimin çerçevesini, amaçlarını ve yönünü belirler (Doğan, 1997, akt. Ulusoy ve Tay, 2011: 66).
enbaum’a (1995: 14) göre, değer eğitiminin doğasında diğerlerine
yardımcı olma vardır. Eğitim kurumları, oluşturulan bilgi, beceri, tutum ve değerlerin aktarılması vasıtasıyla diğer bireylere yardım etmeye çalışır (akt. Akbaş, 2004: 61)
Değer eğitimi insanların bulunduğu her yerde yapılır, her yetişkin bir öğrenci için, iyi, kötü ya da belirsiz bir modeldir. Sınıf içinde öğrenciler diğer öğrenciler için negatif veya pozitif öğretici durumundadır. Okul, servis, spor salonu, oyun sahası değer eğitiminin bir parçasıdır, kitap, eğitim programı ve öğretimin nasıl yapıldığı değer eğitimini biçimlendirir (Kirschenbaum, 1994, akt. Ulusoy ve Tay, 2011: 66).
Doğ ’a
{ {
227 akt. Gültekin, 2007 göre ise, kendine ve sosyal
çevresine karşı ¡ ¢
eğerlerle donatılmamış bireyler, bilgileri ile insanlığın ve çevrenin zararına olan eylemler ortaya koyma tehlikesi taşımaktadırlar. Bu bakımdan değerlerin eğitim ile verilmesi büyük önem taşımaktadır.
Değer eğitimi demokratik bir toplum başarısı için temeldir. Demokrasi halkın kendi kendini yönetmesi ise, insanlara önce adil ve özgür bir toplum sağlanmalıdır. Bunun anlamı insanın en azından ‘’iyi’’ olmasıdır. Kişi demokrasiyi anlamalı ve ahlaki
boyutuyla hem fikir olmalıdır (Baydar, 2009: 24; Lickona, 1992 £
¤ ¥ ¦ §
{
Değerler eğitiminin önemi konusunda bilgi ve değer arasındaki dengeden de söz etmek gerekir. Bilgiyle donanımlı hale gelen kişi insani, ahlaki, sosyal, kültürel
değerlerle olgunluğa erişir. Bilgi nesnel bir yapıdayken değerler özünde
olumludan yanadır. Değerden yoksun olan bilgi kişiye mutsuzluk getirebilir. İnsanlığın mutluluğu için bilgi ve değer birbirini tamamlamalıdır (Aydın, 2012: 17).
Değerler eğitimi çeşitli şekillerde yapılabilir ama bunların içerisinde iki yol ön
¨
na çıkmaktadır. İlki taklitle başlayan aşamadır. Bu konuda da ailenin belirgin bir rolü
vardır. Çocuk için ilk ve en önemli yaşantılarının geçtiği yerdir aile. Anne ve babalarıyla özdeşim kuran çocuklar için hayata dair roller de değerler de burada taklit ve benimseme ile öğrenilmektedir. Diğer bir önemli nokta da değerin sistemdeki yeridir.
©
sosyal sitemimiz hangi değerler üzerine kurulmuş neleri benimseyip
yüceltmişse, öğretilenler onlardır. Aydın (1994: 25ª ¤ « ¢ ¬ « ¢
¨
eğitim söz konusu edildiğinde değer, modelin ruhudur diyor. Yani değer eğitimi ve öğretimi birlikteliği, bütün çevrelerce desteklenmeyi ve bütün faaliyet alanlarını kapsayacak şekilde yapılmayı gerektirir.
¦ ğitim; bireyi topluma yararlı hale getirme olarak tanımlandığında, bu tanım
ğ öğretimini öne çıkarmış olur. Okullar çocuk üzerinde oluş ¢
¤ ortadan kaldırarak öğ
¤¢
¨
ştırma süreci içine sokarlar.
Böylece ¤¢
¨
ğerlerle topluma faydalı hale gelir ® ş, 2004).
Doğanay
£ ¯
, akt. Gültekin, 2007), değer eğitiminin eğitimin genel
amaçları arasında her zaman yer almış ancak nasıl öğretileceği belirtilmediği için eksik
kalmış, planlı olarak değil ancak az da olsa örtük bir şekilde formal eğitim içind
görülebilen bir alan olduğunu belirtmektedir. Değerlerin kazandırılmasında aileden sonra en etkili kurumun okul olduğunu söyleyebiliriz. Bu konuda farklı görüşlerde bulunmaktadır özellikle değerler eğitiminin okullarda yapılması yönündeki görüş ağırlık
azanmaktadır. ° ¡ ’e
|
¤ §
{
ª göre okullar var olduğu müddetçe
duyuşsal eğitim olacaktır. Çünkü okullar bilginin bilgisizlikten, sosyal düzenin düzensizlikten daha değerli olduğunu öğretirler.
Okulda değerler eğitimi ile genel olarak faydalı, evrensel olarak üzerinde uzlaşılan değerler kazandırılması gerekmektedir. Okul öğrencilere bu değerleri sadece aktarmamalı aynı zamanda onların bu değerleri anlamaları ve onları özümseyip kendi doğalarının bir parçası haline getirmeleri ve bu değerlere göre hareket etmelerine yardımcı olmalıdır (Lickona, 1991, akt. Can, 2008: 13).
Toplumun huzuru, bireylerin mutluluğu, barış ve insanlık için daha iyi bir geleceğin oluşturulması için değerlerin kazandırılması ve korunması büyük önem taşımaktadır. Sonuç olarak değerler eğitimi küresel sorunların gölgesindeki dünyamızda ve dolayısıyla ülkemizde yeni neslin toplumla barışık ve uyumlu hale gelmesini sağlayan bir alandır.
2.1.4 Değerler Eğitiminin Tarihçesi
± 𠤢 ¨ ¢ ş¤ önemli olduğ ¤ ¡ ¤ ğ ¢
¢ l gösterir. Williams (2000) insanlığın huzurunun ¬
¤¢
¨
ğlıklı bir şekilde var olmasının sadece insanların zekâ seviyelerine ğlı
olmadığına, onların karakterleriyle de yakından ilgili ol
ğ
