• Sonuç bulunamadı

Ortaokul 6, 7, 8. Sınıf Öğrencilerinin Sözlü ve Yazılı Anlatımlarında Ağız Özelliklerini Kullanım Durumları

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Ortaokul 6, 7, 8. Sınıf Öğrencilerinin Sözlü ve Yazılı Anlatımlarında Ağız Özelliklerini Kullanım Durumları"

Copied!
187
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)
(2)

ORTAOKUL 6, 7, 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN SÖZLÜ VE YAZILI

ANLATIMLARINDA AĞIZ ÖZELLİKLERİNİ KULLANIM

DURUMLARI

FATMA ŞİMŞEK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

TÜRKÇE EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

(3)
(4)

i

TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİSİ İZİN FORMU

Bu tezin bütün hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla tezin teslim tarihinden itibaren…………(…….) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir.

YAZARIN

Adı : Fatma Soyadı : Şimşek

Bölümü : Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı İmza :

Teslim Tarihi :

TEZİN

Türkçe Adı : Ortaokul 6, 7, 8. Sınıf Öğrencilerinin Sözlü ve Yazılı Anlatımlarında Ağız Özelliklerini Kullanım Durumları

İngilizce Adı : Secondary 6, 7, 8 Students Of Verbal And Written Dialects Features The Use Cases In Expression

(5)

ii

ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI

Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındaki tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim.

Yazarın Adı Soyadı : İmza :

(6)

iii

JÜRİ ONAY SAYFASI

Fatma ŞİMŞEK tarafından hazırlanan “Ortaokul 6, 7, 8. Sınıf Öğrencilerinin Sözlü ve Yazılı Anlatımlarında Ağız Özelliklerini Kullanım Durumları” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Gazi Üniversitesi Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı’nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

Danışman: Doç. Dr. Kemalettin DENİZ ……… Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı, Gazi Üniversitesi

Başkan: ……… Üye: ……… Üye: ………

Tez Savunma Tarihi: …/…../……….

Bu tezin Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı’nda Yüksek Lisans tezi olması için şartları yerine getirdiğini onaylıyorum.

(7)

iv

TEŞEKKÜR

Yüksek lisans tezi olarak hazırlanan bu çalışma ile ortaokul 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin sözlü ve yazılı anlatımlarında ağız özelliklerini kullanım durumlarının ne düzeyde olduğunu belirlemek amaçlanmış ve yapılan araştırma sonucunda ortaya çıkan veriler üzerinden öğrencilerin yazılı ve sözlü anlatımlarında standart Türkçeyi kullanmalarını sağlamak amacıyla öneriler geliştirilmeye çalışılmıştır.

Bu araştırma esnasında bana karşı her zaman hoşgörülü ve sabırlı olan, yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Sayın Doç. Dr. Kemalettin Deniz'e çok teşekkür ederim. Maddî ve manevî anlamda her zaman yanımda olan, beni yüreklendiren, araştırmanın her adımında desteklerini benden esirgemeyen sevgili eşim Hacı Ahmet Şimşek’e, varlıklarıyla ruhumu dinlendiren çocuklarıma, bugünlere gelmemde emeği büyük olan anneme ve babama sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

(8)

v

ORTAOKUL 6, 7, 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN SÖZLÜ VE YAZILI

ANLATIMLARINDA AĞIZ ÖZELLİKLERİNİ KULLANIM

DURUMLARI

(Yüksek Lisans Tezi)

Fatma Şimşek

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Eylül 2016

ÖZ

Çocuk doğumdan itibaren çevresiyle etkili iletişim içerisinde olur. Annesinden ve yakın çevresinden ana dilini öğrenmeye başlar. Bu nedenle içinde yaşadığı çevrenin dili ile ana dilini şekillendirir. Okul hayatında ise standart Türkçe ile tanışır. Okullarda Türkçe öğretimi ile öğrencilerin Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanmaları hedeflenmektedir. Yaşadıkları yörenin ağız özelliklerini yazılı ve sözlü anlatımlarında kullanan öğrenciler doğru iletişim kurmakta güçlük çekebilmektedirler. Bu araştırmanın amacı 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin sözlü ve yazılı anlatımlarında ağız özelliklerini kullanım durumlarının ne düzeyde olduğunu belirlemek ve bunlara yönelik çözüm önerileri sunmaktır. Araştırma kapsamında Tokat yöresinde belirlenen üç ortaokuldaki 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin ağız özelliği taşıyan yazılı anlatımdaki kelimeleri ayrı tasnif edilmiştir. Bu tasniflerden tekrarlanan kelimeler düşülerek sözlü ve yazılı anlatım karşılaştırması yapılmıştır. Araştırmada verilerin toplanması ve

(9)

vi

tasnifi bittikten sonra verilerin frekans dağılımı ve yüzde tabloları hazırlanmıştır. Bu tablolardan yola çıkarak bulgu, tartışma ve öneriler tespit edilmiştir.

Yapılan çalışmada öğrencilerin ağız özelliklerine sözlü anlatımlarda yazılı anlatımlardakinden daha fazla yer verdikleri görülmüştür. Sınıf seviyesi yükseldikçe ağız özelliğine yer verme oranı azalmıştır. Yerleşim yerine göre bakıldığında köyden şehir merkezine doğru gidildikçe öğrencilerin ağız özelliklerini kullanma oranları azalmıştır. Cinsiyete göre değerlendirildiğinde ise erkek öğrencilerin sözlü ve yazılı anlatımlarında ağız özelliğine kız öğrencilere oranla daha çok rastlanmıştır. Öğrencilerin kullandığı ağız özellikleri kelime köklerinde daha fazla görülmüştür. Eklerde tespit edilen ağız özelliklerinin çoğunluğunun çekim ekinde olduğu tespit edilmiştir. Kelime türlerine bakıldığında ise ağız özelliği yansıtan kelimelerin daha çok fiiller olduğu görülmüştür.

Anahtar kelimeler : Sözlü ve yazılı anlatım, standart Türkçe, ağız özelliği, Tokat yöresi. Sayfa Adedi :

(10)

vii

SECONDARY 6, 7, 8. STUDENTS OF VERBAL AND WRITTEN

DIALECTS FEATURES THE USE CASES in EXPRESSION

(Master's Thesis)

Fatma Şimşek

GAZI UNIVERSITY

INSTITUTE FOR EDUCATIONAL SCIENCES

September 2016

ABSTRACT

Human beings, starting with the birth, conduct effective communication with their social environments. Children start learning native language from their mothers and others in immediate environment. Therefore, their native language is developed in line with the language spoken in the surrondings they live in. Children can meet the official language of Turkish only after the start of school life. Teaching of Turkish Language in schools aims at ensuring that children can use Turkish effectively, correctly and smoothly. The students who use the characteristics of their local dialects either in written or verbal narratives might have some problems in communicating with others. The aim of this study is to assess the level of use of dialects in written and verbal communication by 6th, 7th and 8th graders and to put forward solution suggestions accordingly. Within the scope of the research, 6th, 7th and 8th graders in 3 secondary schools in Tokat province were examined and their tendency in using local dialect in both written and verbal communication were classified separately. The duplicate or repeating words in the classification lists were then eliminated in order to make a comparison between written and verbal narratives. After the conclusion of data collection and classification, frequency distribution ad percentage tables were prepared. Afterwards findings, arguments and suggestions were observed upon these tables.

(11)

viii

The findings of the study indicate that students generally display more dialect in verbal language than written narratives and that as the grades get higher, the use of dialects diminishes. When assessed in terms of residential areas, it is observed that the use of dialects lose effect as place of residence differentiate from villages to city centers. With regard to the variable of sex, the findings indicate that male students are more inclined to use dialects both in written and verbal language compared to female students. Dialect use by students is observed commonly in word roots. Dialect in suffixes is observed mostly in inflexional suffixes. Besides, the assessment by the type of words shows that verbs are the most common types of words used in dialect.

Keywords : Verbal and written narratives, standard Turkish Language, dialect charateristics, Tokat province

Page Number : Supervisor :

(12)

ix

İÇİNDEKİLER

TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİSİ İZİN FORMU ... i

ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI ... ii

JÜRİ ONAY SAYFASI ... iii

TEŞEKKÜR ... iv

ÖZ ... v

ABSTRACT ... vii

İÇİNDEKİLER ... ix

ŞEKİLLER LİSTESİ ... xviii

TABLOLAR LİSTESİ... xxv 1. BÖLÜM ... 1 GİRİŞ ... 1 1.1. Problem Durumu ... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ... 2 1.2.1. Alt Problemler ... 2 1.3. Araştırmanın Önemi ... 3 1.4. Varsayımlar ... 4 1.5. Sınırlılıklar... 4 1.6. Tanımlar ... 4 2. BÖLÜM ... 6 KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 6

(13)

x

2.1. Ağız Kavramı ... 6

2.1.1.Türkiye’de Ağız ... 7

2.1.2. Tokat Yöresi ve Ağızları ... 9

2.1.2.1 Tokat Yöresinin Genel Özellikleri ... 9

2.1.2.2. Tokat Yöresi ve Ağız Özellikleri ... 10

2.2. Türkçe Eğitimi ... 11

2.2.1. Standart Türkçe ... 12

2.2.2. Sözlü Anlatım ... 13

2.2.3. Türkçe Dersi Öğretim Programında Sözlü Anlatım ... 14

2.2.4. Yazılı Anlatım ... 15

2.2.5. Türkçe Dersi Öğretim Programında Yazılı Anlatım ... 15

2.2.6. Türkçe Eğitimi ve Ağız ... 16

2.3. İlgili Araştırmalar ... 17

3. BÖLÜM ... 25

YÖNTEM... 25

3.1. Araştırmanın Modeli ... 25

3.2. Evren ve Örneklem ... 25

3.3. Veri Toplama Teknikleri ... 26

3.4. Verilerin Analizi ... 26

4. BÖLÜM ... 27

BULGULAR VE YORUM ... 27

4.1. Öğrencilerin Yazılı ve Sözlü Anlatımlarında Ağız Özelliği Kullanma Düzeyi ... 27

4.2. Ağız Özelliği Gösteren Kelimelerin Sözlü ve Yazılı Anlatımdaki Düzeyleri ... 28

4.2.1. Ağız Özelliği Gösteren Kelimelerin Sözlü Anlatımdaki Düzeyi ... 28

4.2.2. Ağız Özelliği Gösteren Kelimelerin Yazılı Anlatımdaki Düzeyi ... 29

(14)

xi

4.4. Yerleşim Yerlerine Göre Ağız Özelliklerini Kullanma Durumu ... 31

4.5. Ağız Özelliği Taşıyan Kelimelerin Cinsiyete Göre Dağılımı ... 32

4.6. Öğrencilerin Kullandığı Ağız Özelliklerinin Kelime ve Eklerde Dağılımı ... 33

4.7. Öğrencilerin Kullandığı Eklerde Tespit Edilen Ağız Özelliklerinin Ek Türlerine Göre Dağılımı ... 34

4.8. Öğrencilerin Kullandığı Ağız Özelliğini Yansıtan Kelimelerin Kelime Türlerine Göre Dağılımı ... 35

4.9. 6, 7 ve 8. Sınıf Öğrencilerinin Kullandığı Ağız Özelliklerinin Ses Yönünden Dağılımı ... 35

4.9.1. Ünlüler ... 35

4.9.1.1. Ünlü Değişmeleri ... 35

4.9.1.1.1. Kalın Ünlülerin İncelmesi ... 36

4.9.1.1.1.1. a > e Değişmesi ... 36

4.9.1.1.1.2. o > e Değişmesi ... 37

4.9.1.1.1.3. ı > i Değişmesi ... 38

4.9.1.1.1.4. u > ü Değişmesi ... 38

4.9.1.1.2. İnce Ünlülerin Kalınlaşması... 39

4.9.1.1.2.1. e > a Değişmesi ... 39

4.9.1.1.2.2. i > ı Değişmesi: ... 40

4.9.1.1.2.3. ö > o Değişmesi ... 41

4.9.1.1.2.4. ü > u Değişmesi ... 42

4.9.1.1.3. Geniş Ünlülerin Daralması ... 43

4.9.1.1.3.1. a > ı Değişmesi ... 43

4.9.1.1.3.2. a > i Değişmesi ... 44

4.9.1.1.3.3. a > u Değişmesi ... 44

(15)

xii

4.9.1.1.3.5. o > u Değişmesi ... 46

4.9.1.1.4. Dar Ünlülerin Genişlemesi... 47

4.9.1.1.4.1. i > e Değişmesi: ... 47 4.9.1.1.4.2. u > o Değişmesi ... 48 4.9.1.1.4.3. ü > ö Değişmesi ... 48 4.9.1.1.5. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 49 4.9.1.1.5.1. ı > u Değişmesi ... 49 4.9.1.1.5.2. i > ü Değişmesi ... 50

4.9.1.1.6. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ... 51

4.9.1.1.6.1. ö > e Değişmesi ... 51 4.9.1.1.6.2. u > ı Değişmesi ... 51 4.9.1.2. Ünlü Düşmesi ... 52 4.9.1.3. Ünlü Türemesi ... 53 4.9.2. Ünsüzler ... 54 4.9.2.1. Ön Ses Ünsüzleri ... 54 4.9.2.1.1. Ön Ses Ünsüz Değişmeleri ... 55 4.9.2.1.1.1. p > b Değişmesi ... 55 4.9.2.1.1.2. ç > c Değişmesi ... 56 4.9.2.1.1.3. t > d Değişmesi ... 57 4.9.2.1.1.4. k > g Değişmesi ... 58 4.9.2.1.1.5. s > z Değişmesi ... 59 4.9.2.1.1.6. y > g Değişmesi ... 60 4.9.2.1.2. Ön Ses Ünsüz Türemesi ... 60 4.9.2.1.2.1. “h” Türemesi ... 60 4.9.2.1.2.2. “y” Türemesi ... 61 4.9.2.1.2.3. “n” Türemesi ... 62

(16)

xiii 4.9.2.1.3. Ön Ses Ünsüz Düşmesi ... 62 4.9.2.2. İç Ses Ünsüzleri ... 63 4.9.2.2.1. İç Ses Ünsüz Değişmeleri ... 64 4.9.2.2.1.1.İç Seste Tonlulaşma ... 64 4.9.2.2.1.1.1. -p- > -b- Değişmesi ... 64 4.9.2.2.1.1.2. -t- > -d- Değişmesi ... 65 4.9.2.2.1.1.3. -ç- > -c- Değişmesi ... 66 4.9.2.2.1.1.4. -k- > -g- Değişmesi ... 67 4.9.2.2.1.1.5. -f- > -v- Değişmesi ... 67 4.9.2.2.1.2. İç Seste Tonsuzlaşma ... 68 4.9.2.2.1.2.1. -b- > -p- Değişmesi ... 68 4.9.2.2.1.2.2. -c- > -ç- Değişmesi ... 69 4.9.2.2.1.2.3. -d- > -t- Değişmesi ... 70 4.9.2.2.1.3. İç Seste Sızıcılaşma ... 70 4.9.2.2.1.3.1. -g- / -k-, -ğ- > -y- Değişmesi... 70 4.9.2.2.1.3.2. -ç- > -ş- Değişmesi ... 71 4.9.2.2.1.3.3. -k- > -h- Değişmesi ... 72

4.9.2.2.1.4. İç Seste Akıcı Ünsüzler Arasındaki Değişmeler 73 4.9.2.2.1.4.1. -l- > -n- Değişmesi ... 73

4.9.2.2.1.4.2. -m- > -n- Değişmesi ... 74

4.9.2.2.1.4.3. -ğ- > -y- Değişmesi ... 74

4.9.2.2.1.4.4. -r- > -n- Değişmesi ... 75

4.9.2.2.1.4.5. -y- > -l- Değişmesi ... 76

4.9.2.2.1.5. İç Seste Öteki Ünsüz Değişmeleri ... 76

(17)

xiv 4.9.2.2.1.5.2. -h- > -k- Değişmesi ... 78 4.9.2.2.1.5.3. -ş- > -s- Değişmesi ... 78 4.9.2.2.1.5.4. -z- > -s- Değişmesi ... 79 4.9.2.2.1.6. İç Seste Ünsüz Benzeşmeleri ... 80 4.9.2.2.1.6.1. -ly- > -ll- Değişmesi ... 80 4.9.2.2.1.6.2. -nl- > -nn- Değişmesi ... 80 4.9.2.2.1.6.3. -rl- > -ll- Değişmesi ... 81 4.9.2.2.2. İç Seste Ünsüz Düşmesi ... 82 4.9.2.2.2.1. -f- Düşmesi ... 82 4.9.2.2.2.2. -g-/-ğ- Düşmesi ... 82 4.9.2.2.2.3. -h- Düşmesi ... 83 4.9.2.2.2.4. -k- Düşmesi ... 84 4.9.2.2.2.5. -l- Düşmesi ... 84 4.9.2.2.2.6. -n- Düşmesi ... 85 4.9.2.2.2.7. -r- Düşmesi ... 86 4.9.2.2.2.8. -t- Düşmesi ... 88 4.9.2.2.2.9. -v- Düşmesi ... 89 4.9.2.2.2.10. -y- Düşmesi ... 90 4.9.2.2.2.11. -z- Düşmesi ... 90 4.9.2.2.2.12. -ş- Düşmesi ... 91 4.9.2.2.3. İç Seste Ünsüz Türemesi ... 92 4.9.2.2.3.1. -h- Türemesi ... 92 4.9.2.2.3.2. -y- Türemesi ... 92 4.9.2.2.3.3. -t- Türemesi ... 93 4.9.2.2.3.4. -ğ- Türemesi ... 93

(18)

xv 4.9.2.2.4. Ünsüz İkizleşmesi... 94 4.9.2.2.4.1. -ç- > -çç- Değişmesi ... 94 4.9.2.2.4.2. -n- > -nn- Değişmesi ... 95 4.9.2.2.4.3. -s- > -ss- Değişmesi ... 95 4.9.2.2.4.4. -ş- > -şş- Değişmesi ... 96 4.9.2.2.4.5. -t- > -tt- Değişmesi ... 97 4.9.2.2.4.6. -l- > -ll- Değişmesi ... 97 4.9.2.2.5. İkiz Ünsüzün Tekleşmesi ... 98 4.9.2.2.6. Hece Kaynaşması ... 99 4.9.2.2.7. Hece Yutumu ... 100

4.9.2.2.7.1. -he’li Hecelerden Birinin Yutulması ... 100

4.9.2.2.7.3. -re’li Hecelerden Birinin Yutulması ... 101

4.9.2.2.7.4. -şe’li Hecelerden Birinin Yutulması ... 102

4.9.2.2.7.5. -ye’li Hecelerden Birinin Yutulması ... 103

4.9.2.2.8.Ünsüzlerde Yer Değiştirme... 104

4.9.2.3. Son Ses Ünsüzleri ... 104

4.9.2.3.1. Son Seste Ünsüz Değişmeleri ... 105

4.9.2.3.1.1. Son seste Tonlulaşma ... 106

4.9.2.3.1.1.1. -p > -b Değişmesi ... 106

4.9.2.3.1.1.2. -ç > -c Değişmesi ... 106

4.9.2.3.1.2. Son Seste Sızıcılaşma ... 107

4.9.2.3.2. Son Seste Ünsüz Düşmesi ... 108

4.9.2.3.2.1. -l Düşmesi ... 108

4.9.2.3.2.2. -r Düşmesi ... 109

4.9.2.3.2.3. -k Düşmesi ... 111

(19)

xvi

4.9.2.3.3.1. -k Türemesi ... 111

4.9.2.3.3.2. -m Türemesi ... 112

4.9.2.3.3.3. -y Türemesi ... 113

4.10. 6, 7 ve 8. Sınıf Öğrencilerinin Kullandığı Ağız Özelliklerinin Şekil Yönünden Dağılımı ... 113

4.10.1. İsimler ... 113

4.10.1.1. İsim Türetme (Yapım) Ekleri ... 113

4.10.1.2. İsim Çekim Ekleri ... 114

4.10.1.2.1. Hâl Ekleri ... 114 4.10.1.2.2. İsimlerde Çokluk ... 115 4.10.1.2.3. Aitlik Eki ... 116 4.10.2. Zamirler ... 117 4.10.3. Sıfatlar ... 117 4.10.4. Zarflar ... 118 4.10.5. Fiiller ... 119

4.10.5.1. Fiil Türetme (Yapım) Ekleri ... 119

4.10.5.2. Şekil ve Zaman Ekleri ... 120

4.10.5.2.1. Şimdiki Zaman ... 120

4.10.5.2.2. Geniş Zaman ... 121

4.10.5.2.3. Bilinen Geçmiş Zaman ... 122

4.10.5.2.4. Öğrenilen Geçmiş Zaman ... 123

4.10.5.2.5. Gelecek Zaman ... 123

4.10.5.2.6. Şart ... 125

4.10.5.2.7. İstek... 125

4.10.5.2.8. Emir ... 126

(20)

xvii

4.10.5.3.1. Hikâye ... 127

4.10.5.3.1.1. Şimdiki Zamanın Hikâyesi ... 127

4.10.5.3.1.2. Geniş Zamanın Hikâyesi ... 128

4.10.5.3.1.3. Gelecek Zamanın Hikâyesi ... 128

4.10.5.3.2. Şart ... 129

4.10.5.3.2.1. Şimdiki Zamanın Şartı ... 129

4.10.5.3.2.2. Geniş Zamanın Şartı ... 130

4.10.5.3.2.3. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı ... 130

4.10.5.3.3. Rivayet ... 131

4.10.5.3.3.1. Şimdiki Zamanın Rivayeti ... 131

4.10.5.3.3.2. Geniş Zamanın Rivayeti ... 132

4.10.5.4. Ek-Fiil ... 132 4.10.5.5. Fiilimsiler ... 133 4.10.5.5.1. Sıfat-Fiil ... 133 4.10.5.5.2. Zarf-Fiil ... 134 4.10.6. Edatlar ... 135 4.10.6.1. Ünlem Edatları ... 135 4.10.6.2. Bağlama Edatları ... 135 4.10.6.3. Çekim Edatları ... 136 5. BÖLÜM ... 137

SONUÇ, TARTIŞMA VE ÖNERİLER ... 137

5.1. Sonuç ve Tartışma... 137

5.2. Öneriler ... 146

(21)

xviii

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1. Ağız özelliklerinin anlatım biçimine göre dağılımı ... 27

Şekil 2. Ağız özelliği gösteren kelimelerin sözlü anlatımdaki düzeyi. ... 28

Şekil 3. Ağız özelliği gösteren kelimelerin yazılı anlatımdaki düzeyi. ... 29

Şekil 4. Ağız özelliklerinin sınıf seviyelerine göre dağılımı. ... 30

Şekil 5. Ağız özelliklerinin yerleşim yerine göre dağılımı. ... 31

Şekil 6. Öğrencilerin cinsiyetlerine göre ağız özelliklerini kullanma düzeyleri. ... 32

Şekil 7. Ağız özelliklerinin kelime düzeyinde karşılaşıldığı yerler. ... 33

Şekil 8. Ağız özelliklerinin ek düzeyinde karşılaşıldığı yerler. ... 34

Şekil 9. Ağız özelliklerinin kelime türlerine göre durumu. ... 35

Şekil 10. Ünlü değişmelerinin diğer ağız özellikleri içindeki durumu... 35

Şekil 11. Ünlü değişmesi hadiselerinin dağılımı. ... 36

Şekil 12. a > e Değişmesinin kalın ünlülerin incelmesi hadisesi içindeki durumu. ... 36

Şekil 13. o > e Değişmesinin kalın ünlülerin incelmesi hadisesi içindeki durumu. ... 37

Şekil 14. ı > i Değişmesinin kalın ünlülerin incelmesi hadisesi içindeki durumu. ... 38

Şekil 15. u > ü Değişmesinin kalın ünlülerin incelmesi hadisesi içindeki durumu... 38

Şekil 16. e > a Değişmesinin ince ünlülerin kalınlaşması hadisesi içindeki durumu. ... 39

Şekil 17. i > ı Değişmesinin ince ünlülerin kalınlaşması hadisesi içindeki durumu. ... 40

Şekil 18. ö > o Değişmesinin ince ünlülerin kalınlaşması hadisesi içindeki durumu. ... 41

Şekil 19. ü > u Değişmesinin ince ünlülerin kalınlaşması hadisesi içindeki durumu. ... 42

(22)

xix

Şekil 21. a > i Değişmesinin geniş ünlülerin daralması hadisesi içindeki durumu. ... 44 Şekil 22. a > u Değişmesinin geniş ünlülerin daralması hadisesi içindeki durumu. ... 44 Şekil 23. e > i Değişmesinin geniş ünlülerin daralması hadisesi içindeki durumu. ... 45 Şekil 24. o > u Değişmesinin geniş ünlülerin daralması hadisesi içindeki durumu. ... 46 Şekil 25. i > e Değişmesinin dar ünlülerin genişlemesi hadisesi içindeki durumu. ... 47 Şekil 26. u > o Değişmesinin dar ünlülerin genişlemesi hadisesi içindeki durumu. ... 48 Şekil 27. ü > ö Değişmesinin dar ünlülerin genişlemesi hadisesi içindeki durumu. ... 48 Şekil 28. ı > u Değişmesinin düz ünlülerin yuvarlaklaşması hadisesi içindeki durumu. ... 49 Şekil 29. i > ü Değişmesinin düz ünlülerin yuvarlaklaşması hadisesi içindeki durumu. ... 50 Şekil 30. ö > e Değişmesinin yuvarlak ünlülerin düzleşmesi hadisesi içindeki durumu. .... 51 Şekil 31. u > ı Değişmesinin yuvarlak ünlülerin düzleşmesi hadisesi içindeki durumu. ... 51 Şekil 32. Ünlü düşmesinin diğer ağız özellikleri içindeki durumu. ... 52 Şekil 33. Ünlü türemesinin diğer ağız özellikleri içindeki durumu. ... 53 Şekil 34. Ünlü türemelerinin dağılımı. ... 53 Şekil 35. Ön ses ünsüzlerindeki ses hadiselerinin diğer ağız özellikleri içindeki durumu. . 54 Şekil 36. Ön ses ünsüzlerindeki ses hadiselerinin dağılımı... 55 Şekil 37. p > b Değişmesinin diğer ön ses ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 55 Şekil 38. ç > c Değişmesinin diğer ön ses ünsüz değişmeleri içindeki durumu... 56 Şekil 39. t > d Değişmesinin diğer ön ses ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 57 Şekil 40. k > g Değişmesinin diğer ön ses ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 58 Şekil 41. s > z Değişmesinin diğer ön ses ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 59 Şekil 42. y > g Değişmesinin diğer ön ses ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 60 Şekil 43, “h” Türemesinin diğer ön ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 60 Şekil 44. “y” Türemesinin diğer ön ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 61 Şekil 45. “n” Türemesinin diğer ön ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 62 Şekil 46. İç ses ünsüzlerindeki ses hadiselerinin diğer ağız özellikleri içindeki durumu. ... 63

(23)

xx

Şekil 48. İç ses ünsüz değişmelerinin dağılımı. ... 64 Şekil 49. -p- > -b- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz tonlulaşmaları içindeki durumu. ... 64 Şekil 50. -t- > -d- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz tonlulaşmaları içindeki durumu... 65 Şekil 51. -ç- > -c- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz tonlulaşmaları içindeki durumu. ... 66 Şekil 52. -k- > -g- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz tonlulaşmaları içindeki durumu. ... 67 Şekil 53. -f- > -v- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz tonlulaşmaları içindeki durumu. ... 67 Şekil 54. -b- > -p- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz tonsuzlaşmaları içindeki durumu. ... 68 Şekil 55. -c- > -ç- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz tonsuzlaşmaları içindeki durumu. ... 69 Şekil 56. -d- > -t- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz tonsuzlaşmaları içindeki durumu ... 70 Şekil 57. -g- / -k- > -ğ- / -y- Değişmesinin diğer iç ses sızıcılaşmaları içindeki durumu. ... 70 Şekil 58. -ç- > -ş- Değişmesinin diğer iç ses sızıcılaşmaları içindeki durumu. ... 71 Şekil 59. -k- > -h- Değişmesinin diğer iç ses sızıcılaşmaları içindeki durumu. ... 72 Şekil 60. -l- > -n- Değişmesinin diğer iç ses akıcı ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 73 Şekil 61. -m- > -n- Değişmesinin diğer iç ses akıcı ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 74 Şekil 62 -ğ- > -y- Değişmesinin diğer iç ses akıcı ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 74 Şekil 63. -r- > -n- Değişmesinin diğer iç ses akıcı ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 75 Şekil 64. -y- > -l- Değişmesinin diğer iç ses akıcı ünsüz değişmeleri içindeki durumu. ... 76 Şekil 65. -ğ- > -g- Değişmesinin diğer iç ses öteki ünsüz değişmeleri içindeki durumu. .... 76 Şekil 66. -h- > -k- Değişmesinin diğer iç ses öteki ünsüz değişmeleri içindeki durumu. .... 78 Şekil 67. -ş- > -s- Değişmesinin diğer iç ses öteki ünsüz değişmeleri içindeki durumu ... 78 Şekil 68. -z- > -s- Değişmesinin diğer iç ses öteki ünsüz değişmeleri içindeki durumu. .... 79 Şekil 69. -ly- > -ll- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz benzeşmeleri içindeki durumu. ... 80 Şekil 70. -nl- > -nn- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz benzeşmeleri içindeki durumu. ... 80 Şekil 71. -rl- > -ll- Değişmesinin diğer iç ses ünsüz benzeşmeleri içindeki durumu. ... 81 Şekil 72. -f- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 82 Şekil 73. -g-/-ğ- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 82

(24)

xxi

Şekil 74. -h- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu... 83 Şekil 75. -k- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu... 84 Şekil 76. -l- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 84 Şekil 77. -n- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu... 85 Şekil 78. -r- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 86 Şekil 79. -t- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 88 Şekil 80. -v- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu... 89 Şekil 81. -y- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu... 90 Şekil 82. -z- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 90 Şekil 83. -ş- Düşmesinin diğer iç ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 91 Şekil 84. -h- Türemesinin diğer iç ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 92 Şekil 85. -y- Türemesinin diğer iç ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 92 Şekil 86. -t- Türemesinin diğer iç ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 93 Şekil 87. -t- Türemesinin diğer iç ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 93 Şekil 88. -ç- > -çç- İkizleşmesinin diğer iç ses ünsüz ikizleşmeleri içindeki durumu. ... 94 Şekil 89. -n- > -nn- İkizleşmesinin diğer iç ses ünsüz ikizleşmeleri içindeki durumu... 95 Şekil 90. -s- > -ss- İkizleşmesinin diğer iç ses ünsüz ikizleşmeleri içindeki durumu. ... 95 Şekil 91. -ş- > -şş- İkizleşmesinin diğer iç ses ünsüz ikizleşmeleri içindeki durumu. ... 96 Şekil 92. -t- > -tt- İkizleşmesinin diğer iç ses ünsüz ikizleşmeleri içindeki durumu. ... 97 Şekil 93. -l- > -ll- İkizleşmesinin diğer iç ses ünsüz ikizleşmeleri içindeki durumu. ... 97 Şekil 94. İkiz ünsüzün tekleşmesinin diğer iç ses ünsüzü ağız özellikleri içindeki durumu.

... 98

Şekil 96. -he’li Hecelerden birinin yutulmasının diğer iç ses hece yutumları içindeki durumu.

... 100

Şekil 97. -ne’li Hecelerden birinin yutulmasının diğer iç ses hece yutumları içindeki durumu.

(25)

xxii

Şekil 98. -re’li Hecelerden birinin yutulmasının diğer iç ses hece yutumları içindeki durumu.

... 101

Şekil 99. -şe’li Hecelerden birinin yutulmasının diğer iç ses hece yutumları içindeki durumu.

... 102

Şekil 100 -ye’li Hecelerden birinin yutulmasının diğer iç ses hece yutumları içindeki durumu.

... 103

Şekil 101. Ünsüzlerde yer değiştirmenin diğer iç ses ünsüzü ağız özelliğine dayalı ses

hadiseleri içindeki durumu. ... 104

Şekil 102. Son ses ünsüzlerindeki ses hadiselerinin diğer ağız özellikleri içindeki durumu.

... 104

Şekil 103. Son ses ünsüzlerindeki ses hadiselerinin dağılımı. ... 105 Şekil 104. Son ses ünsüz değişmelerinin dağılımı. ... 105 Şekil 105. -p > -b Değişmesinin diğer son ses ünsüz tonlulaşmaları içindeki durumu. ... 106 Şekil 106. -ç > -c Değişmesinin diğer son ses ünsüz tonlulaşmaları içindeki durumu. ... 106 Şekil 107. Son seste sızıcılaşmanın (-k > -h) diğer son ses ünsüz değişmeleri içindeki

durumu. ... 107

Şekil 108. -l Düşmesinin diğer son ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 108 Şekil 109. -r Düşmesinin diğer son ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 109 Şekil 110. -k Düşmesinin diğer son ses ünsüz düşmeleri içindeki durumu. ... 111 Şekil 111. -k Türemesinin diğer son ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 111 Şekil 102. -m Türemesinin diğer son ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 112 Şekil 113. -y Türemesinin diğer son ses ünsüz türemeleri içindeki durumu. ... 113 Şekil 114. İsim türetme eklerinin dağılımı. ... 113 Şekil 115. Hâl eklerinin isim çekim ekleri içindeki durumu. ... 114 Şekil 116. Çokluk ekinin isim çekim ekleri içindeki durumu. ... 115 Şekil 117. Aitlik ekinin isim çekim ekleri içindeki durumu. ... 116 Şekil 118. Zamirlerdeki ağız özelliklerinin diğer ağız özellikleri içindeki durumu. ... 117

(26)

xxiii

Şekil 119. Sıfatlardaki ağız özelliklerinin diğer ağız özellikleri içindeki durumu. ... 117 Şekil 120. Zarflardaki ağız özelliklerinin diğer ağız özellikleri içindeki durumu. ... 118 Şekil 121. Fiil türetme eklerinin dağılımı. ... 119 Şekil 122. Şimdiki zaman ekinin diğer şekil ve zaman ekleri içindeki durumu. ... 120 Şekil 123. Geniş zaman ekinin diğer şekil ve zaman ekleri içindeki durumu. ... 121 Şekil 124. Bilinen geçmiş zaman ekinin diğer şekil ve zaman ekleri içindeki durumu. .... 122 Şekil 125. Öğrenilen geçmiş zaman ekinin diğer şekil ve zaman ekleri içindeki durumu. 123 Şekil 126. Gelecek zaman ekinin diğer şekil ve zaman ekleri içindeki durumu. ... 123 Şekil 127. Şart ekinin diğer şekil ve zaman ekleri içindeki durumu. ... 125 Şekil 128. İstek ekinin diğer şekil ve zaman ekleri içindeki durumu... 125 Şekil 129. Emir kipinin diğer şekil ve zaman ekleri içindeki durumu. ... 126 Şekil 130. Şimdiki zamanın hikâyesinin diğer hikâye birleşik zaman çekimleri içindeki

durumu. ... 127

Şekil 131. Geniş zamanın hikâyesinin diğer hikâye birleşik zaman çekimleri içindeki

durumu. ... 128

Şekil 132. Gelecek zamanın hikâyesinin diğer hikâye birleşik zaman çekimleri içindeki

durumu. ... 128

Şekil 133. Şimdiki zamanın şartının diğer şart birleşik çekimleri içindeki durumu. ... 129 Şekil 134. Geniş zamanın şartının diğer şart birleşik çekimleri içindeki durumu. ... 130 Şekil 135. Öğrenilen geçmiş zamanın şartının diğer şart birleşik çekimleri içindeki durumu.

... 130

Şekil 136. Şimdiki zamanın rivayetinin diğer rivayet birleşik çekimleri içindeki durumu.

... 131

Şekil 137. Geniş zamanın rivayetinin diğer rivayet birleşik çekimleri içindeki durumu. .. 132 Şekil 138. Ek-fiilin diğer ağız özellikleri içindeki durumu. ... 132 Şekil 139. Sıfat-fiillerin diğer fiilimsiler içindeki durumu. ... 133 Şekil 140. Zarf-fiillerin diğer fiilimsiler içindeki durumu. ... 134

(27)

xxiv

Şekil 141. Ünlem edatlarının diğer edatlar içindeki durumu . ... 135 Şekil 142. Bağlama edatlarının diğer edatlar içindeki durumu. ... 135 Şekil 143. Çekim edatlarının diğer edatlar içindeki durumu. ... 136

(28)

xxv

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1. a > e Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 37 Tablo 2. ı > i Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 38 Tablo 3. u > ü Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 39 Tablo 4. e > a Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 39 Tablo 5. i > ı Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 40 Tablo 6. ö > o Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 41 Tablo 7. ü > u Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 42 Tablo 8. a > ı Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 43 Tablo 9. a > i Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 44 Tablo 10. a > u Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 45 Tablo 11. e > i Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 45 Tablo 12. o > u Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 46 Tablo 13. i > e Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 47 Tablo 14. u > o Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 48 Tablo 15. ü > ö Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 49 Tablo 16. ı > u Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 49 Tablo 17. i > ü Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 50 Tablo 18. ö > e Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 51 Tablo 19. u > ı Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 52

(29)

xxvi

Tablo 20. Ünlü Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 52 Tablo 21. Ön Seste Ünlü Türemesi Tespit Edilen Kelimeler ... 54 Tablo 22. İç Seste Ünlü Türemesi Tespit Edilen Kelimeler ... 54 Tablo 23. p > b Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 56 Tablo 24. ç > c Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 56 Tablo 25. t > d Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 57 Tablo 26. k > g Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 58 Tablo 27. s > z Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 59 Tablo 28. y > g Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 60 Tablo 29. “h” Türemesi Tespit Edilen Kelime ... 61 Tablo 30. “y” Türemesi Tespit Edilen Kelimeler ... 61 Tablo 31. “n” Türemesi Tespit Edilen Kelime ... 62 Tablo 32. “h” Ön Ses Düşmesi Tespit Edilen Kelime ... 62 Tablo 33. -p- > -b- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler... 65 Tablo 34. -t- > -d- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 65 Tablo 35. -ç- > -c- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 66 Tablo 36. -k- > -g- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 67 Tablo 37. -f- > -v- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 68 Tablo 38. -b- > -p- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler... 68 Tablo 39. -c- > -ç- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 69 Tablo 40. -d- > -t- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 70 Tablo 41. -g- / -k- > -ğ- / -y- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 71 Tablo 42. -ç- > -ş- Değişmesi Tespit Edilen Kelime ... 72 Tablo 43. -k- > -h- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 72 Tablo 44. -l- > -n- Değişmesi Tespit Edilen Kelime ... 73 Tablo 45. -m- > -n- Değişmesi Tespit Edilen Kelime ... 74

(30)

xxvii

Tablo 46. -ğ- > -y- Değişmesi Tespit Edilen Kelime ... 75 Tablo 47. -r- > -n- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 75 Tablo 48. -y- > -l- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 76 Tablo 49. -ğ- > -g- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler... 77 Tablo 50. -h- > -k- Değişmesi Tespit Edilen Kelime ... 78 Tablo 51. -ş- > -s- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 79 Tablo 52. -z- > -s- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 79 Tablo 53. -ly- > -ll- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 80 Tablo 54. -nl- > -nn- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 81 Tablo 55. -rl- > -ll- Değişmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 81 Tablo 56. -f- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 82 Tablo 57. -g-/-ğ- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 83 Tablo 58. -h- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 83 Tablo 59. -k- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 84 Tablo 60. -l- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 85 Tablo 61. -n- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 85 Tablo 62. -r- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 86 Tablo 63. -t- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 89 Tablo 64. -v- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 89 Tablo 65. -y- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 90 Tablo 66. -z- Düşmesi Tespit Edilen Kelime ... 91 Tablo 67. -ş- Düşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 91 Tablo 68. -h- Türemesi Tespit Edilen Kelime ... 92 Tablo 69. -y- Türemesi Tespit Edilen Kelimeler ... 93 Tablo 70. -t- Türemesi Tespit Edilen Kelime ... 93 Tablo 71. -ğ- Türemesi Tespit Edilen Kelimeler ... 94

(31)

xxviii

Tablo 72. -ç- > -çç- İkizleşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 94 Tablo 73. -n- > -nn- İkizleşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 95 Tablo 74. -s- > -ss- İkizleşmesi Tespit Edilen Kelime ... 96 Tablo 75. -ş- > -şş- İkizleşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 96 Tablo 76. -t- > -tt- İkizleşmesi Tespit Edilen Kelime ... 97 Tablo 77. -l- > -ll- İkizleşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 98 Tablo 78. İkiz Ünsüz Tekleşmesi Tespit Edilen Kelimeler ... 98 Tablo 79. Hece Kaynaşması Tespit Edilen Kelimeler ... 99 Tablo 80. -he’li Hecelerden Birinin Yutulduğu Kelimeler ... 100 Tablo 81. -ne’li Hecelerden Birinin Yutulduğu Kelimeler ... 101 Tablo 82. -re’li Hecelerden Birinin Yutulduğu Kelimeler ... 102 Tablo 83. -şe’li Hecelerden Birinin Yutulduğu Kelime ... 102 Tablo 84. -ye’li Hecelerden Birinin Yutulduğu Kelime ... 103 Tablo 85. İç Ses Ünsüzlerinde Yer Değiştirme Hadisesinin Meydana Geldiği Kelimeler 104 Tablo 86. -p > -b Değişmesinin Meydana Geldiği Kelimeler ... 106 Tablo 87. -ç > -c Değişmesinin Meydana Geldiği Kelimeler ... 107 Tablo 88. Son Seste Sızıcılaşmanın Meydana Geldiği Kelimeler ... 107 Tablo 89. -l Düşmesinin Meydana Geldiği Kelime ... 108 Tablo 90. -r Düşmesinin Meydana Geldiği Kelimeler ... 109 Tablo 91. -k Düşmesinin Meydana Geldiği Kelimeler ... 111 Tablo 92. -k Türemesinin Meydana Geldiği Kelimeler ... 112 Tablo 93. -m Türemesinin Meydana Geldiği Kelimeler ... 112 Tablo 94. -y Türemesinin Meydana Geldiği Kelimeler ... 113 Tablo 95. İsimden İsim Türetme Eklerini Almış Kelimeler... 114 Tablo 96. Fiilden İsim Türetme Eklerini Almış Kelimeler ... 114 Tablo 97. Hâl Eki Almış Kelimeler ... 115

(32)

xxix

Tablo 98. Çokluk Eki Almış Kelimeler ... 116 Tablo 99. Aitlik Eki Almış Kelime ... 116 Tablo 100. Zamirlerde Tespit Edilen Ağız Özellikleri ... 117 Tablo 101. Sıfatlarda Tespit Edilen Ağız Özellikleri ... 118 Tablo 102. Zarflarda Tespit Edilen Ağız Özellikleri ... 118 Tablo 103. Fiilden Fiil Türetme Eklerini Almış Kelimeler ... 119 Tablo 104. İsimden Fiil Türetme Eklerini Almış Kelimeler ... 119 Tablo 105. Şimdiki Zaman Ekini Almış Kelimeler ... 120 Tablo 106. Geniş Zaman Ekini Almış Kelimeler ... 121 Tablo 107. Bilinen Geçmiş Zaman Ekini Almış Kelimeler ... 122 Tablo 108. Öğrenilen Geçmiş Zaman Ekini Almış Kelimeler ... 123 Tablo 109. Gelecek Zaman Ekini Almış Kelimeler ... 124 Tablo 110. Şart Ekini Almış Kelime ... 125 Tablo 111. İstek Ekini Almış Kelimeler ... 126 Tablo 112. Emir İfade Eden Kelimeler ... 126 Tablo 113. Şimdiki Zamanın Hikâyesi İle Çekimlenmiş Birleşik Zamanlı Fiiller ... 127 Tablo 114. Geniş Zamanın Hikâyesi İle Çekimlenmiş Birleşik Zamanlı Fiiller ... 128 Tablo 115. Gelecek Zamanın Hikâyesi İle Çekimlenmiş Birleşik Zamanlı Fiiller ... 129 Tablo 116. Şimdiki Zamanın Şartı İle Çekimlenmiş Birleşik Zamanlı Fiiller ... 129 Tablo 117. Geniş Zamanın Şartı İle Çekimlenmiş Birleşik Zamanlı Fiiller ... 130 Tablo 118. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı İle Çekimlenmiş Birleşik Zamanlı Fiil... 131 Tablo 119. Şimdiki Zamanın Rivayeti İle Çekimlenmiş Birleşik Zamanlı Fiiller ... 131 Tablo 120. Geniş Zamanın Rivayeti İle Çekimlenmiş Birleşik Zamanlı Fiil ... 132 Tablo 121. Ek fiil Almış Kelimeler ... 133 Tablo 122. Sıfat-Fiil Eki Almış Kelimeler... 133 Tablo 123. Zarf-Fiil Eki Almış Kelimeler ... 134

(33)

xxx

Tablo 124. Ünlem Edatı Olan Kelimeler ... 135 Tablo 125. Bağlama Edatı Olan Kelimeler ... 136 Tablo 126. Çekim Edatı Olan Kelimeler ... 136

(34)

1

1. BÖLÜM

GİRİŞ

Bu bölümde, araştırma konusu olarak ele alınan problemin ne olduğuna, araştırmanın amacına, önemine, sınırlılıklarına, araştırmadaki varsayımlara ve tanımlara yer verilmektedir.

1.1. Problem Durumu

Dil, TDK’nin Büyük Türkçe Sözlüğü’nde “1- İnsanların düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma, lisan, zeban. 2- Düşünce ve duyguları bildirmeye yarayan herhangi bir anlatım aracı.” olarak tanımlanmıştır. Yine TDK’nin Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü’nde de “İnsanların duygu ve düşüncelerini bildirmek üzere sözcüklerle veya gereçlerle yaptıkları anlaşma.” olarak tanımlanmaktadır. Gerçekten de dil tanımlarda ifadesini bulduğu gibi bir anlaşmalar dizisidir. Bir toplumu oluşturan bireyler birbirlerini anladıkları oranda aynı toplumun ferdidirler. Bu açıdan dil aynı zamanda toplumu bir arada tutan çimento gibidir. Bu nedenle ülkede bir ortak dil kullanımı sağlanmalıdır. Devletlerde bu görevi standart dil yerine getirmektedir.

İnsanlar doğumdan itibaren çevreleriyle etkileşim hâlindedirler. Bu etkileşim ilk başta beden dili iken zamanla yerini sözlü anlatıma bırakır. Sözlü anlatımda kullanılacak olan dil ilk olarak ebeveynlerden öğrenilecek dildir. Çocuk eğitim çağına geldiği zaman okullarda bütün ülkede aynı şekilde telaffuz edilen “standart Türkçe” ile tanışır. Çocuk, okula aynı zamanda yakın çevresinden öğrendiği ağız özelliklerini de getirir.

(35)

2

standart Türkçe ile konuşup yazmaları esastır. Bu durum Türkçe Dersi Öğretim Programı, (MEB, 2006) “Konuşma Kurallarını Uygulama” başlığı altındaki “Standart Türkçe ile konuşur.” ve “Yazma Kurallarını Uygulama” başlığı altındaki “Standart Türkçe ile yazar.” kazanımlarıyla belirtilmiştir.

MEB (2006) Türkçe programında standart Türkçe şu şekilde tarif edilmiştir: “Standart Türkçe: Türkçenin, toplumda saygınlık uyandıran, konuşma dilindeki farklılıkları ortadan kaldıran, imlâsı Türk Dil Kurumu tarafından belirlenmiş, yazılan ve konuşulan ideal biçimidir.”

Öğrencilerin hem günlük hem de hazırlıklı konuşmalarında, her türlü yazışmalarında standart Türkçeyi kullanmaları sağlanmaya çalışılmaktadır. Standart Türkçenin kullanılması insanlar arasındaki iletişimin sağlıklı olmasını, ağız özelliğinden kaynaklanan yazılı ve sözlü anlatımlardaki sorunların ortadan kaldırılmasını sağlayacaktır.

Her çocuk, içinde yaşadığı yörenin kültürel özelliklerini barındıran bir dil kullanır. Bu kültürel özelliklerin dile yansıması genellikle yerel söyleyişler şeklindedir. “Söyleyiş” ifadesinden anlaşılacağı üzere dilin bu “ağız” olarak adlandırılan kültürel zenginlikleri sözlü anlatımda daha çok hissedilmektedir.

Öğrencilerin ağız özelliklerini kullanma durumlarını tespit etmek, örgün eğitimde yapılacak dil eğitimi çalışmalarına katkıda bulunacaktır.

Tokat yöresine yönelik ağız araştırmaları yapılmıştır (Demir, 2006 ve Caferoğlu, 1994). Ancak bu araştırmalarda veriler öğrenci ağırlıklı toplanmamıştır. Öğrenci merkezli yapılacak bir araştırma standart Türkçe eğitimi çalışmalarına katkı sağlayacaktır.

1.2. Araştırmanın Amacı

Bu araştırmada öğrencilerin yazılı ve sözlü anlatımlarında ağız özelliklerini ne düzeyde kullandıklarını tespit etme amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda daha ayrıntılı bulgulara ulaşmak için aşağıdaki alt problemlerden yararlanılmıştır.

1.2.1. Alt Problemler

1) 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin sözlü anlatımlarında ağız özelliklerini kullanma durumları nedir?

(36)

3

2) 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin yazılı anlatımlarında ağız özelliklerini kullanma durumları nedir?

3) 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin ağız özelliklerini kullanma düzeyleri arasında fark var mıdır? 4) 6, 7 ve 8. sınıf öğrencilerinin ağız özelliklerini kullanma düzeyleri yerleşim yerine göre değişmekte midir?

5) Öğrencilerin kullandığı ağız özelliklerinin kelime ve eklerde dağılımı nasıldır? 6) Eklerde tespit edilen ağız özelliğinin yapım eki ve çekim ekinde dağılımı nasıldır? 7) Öğrencilerin kullandığı ağız özelliklerinin kelime türlerine göre dağılımı nasıldır? 8) Öğrencilerin ağız özelliklerini kullanma durumlarının cinsiyete göre dağılımı nasıldır? 9) Öğrencilerin kullandığı ağız özelliklerinin ses yönünden dağılımı nasıldır?

10) Öğrencilerin kullandığı ağız özelliklerinin şekil yönünden dağılımı nasıldır?

1.3. Araştırmanın Önemi

Millî Eğitim Temel Kanunu’nda ilköğretimin amaçlarından biri “öğrencilerin ilgi ve yeteneklerini geliştirerek onları hayata ve üst öğrenime hazırlamak” tır. Bir diğer amaç ise öğrencileri, kendilerine, ailelerine, topluma ve çevreye olumlu katkılar yapan, kendisi, ailesi ve çevresi ile barışık, başkalarıyla iyi ilişkiler kuran, iş birliği içinde çalışan, hoşgörülü ve paylaşmayı bilen, dürüst, erdemli, iyi ve mutlu yurttaşlar olarak yetiştirmektir. Bu amaçların gerçekleşmesine derslerde ve ders dışı etkinliklerde Türkçenin doğru, güzel ve etkili kullanılması büyük katkı sağlayacaktır.

İletişim çağı olarak adlandırılan günümüzde insanların birbirleriyle bağlantı kurma imkânları ve zorunluluğu artmıştır. Toplum içinde yaşama, diğer insanlarla sürekli iletişimde olmayı gerektirir. İletişim kurulacak saha, yaşanılan aile çevresi, mahalle, köy, kasaba, ilçe, il, bölge, ülke ve bütün dünyayı kapsayacak şekilde genişlemiştir. Bu sebeple bütün fertlere, bu geniş çevreyle sağlıklı bir iletişim kurmayı sağlayacak dil becerisi kazandırmak gerekliliği ortaya çıkmıştır (Deniz, 2003, s. 234).

Okullarda, yukarıdaki amaçlara ulaşılabilmesi ve programdaki kazanımların gerçekleştirilebilmesi için ağız özellikleri kültürel zenginlik olarak muhafaza edilmekle beraber eğitim hayatında ve sosyal yaşamda kullanılan Türkçede en aza indirilmelidir. Araştırma öğrencilere, sözlü ve yazılı anlatımlarında standart Türkçeyi kullandırma amacının ön çalışmasıdır. Bu çalışma ilköğretim ikinci kademe öğrencilerinin sözlü ve yazılı anlatımlarında kullandıkları ağız özelliklerini tespit etmeyi hedeflemektedir. Böylelikle

(37)

4

hedef kitlenin durumu ortaya konup çıkan sonuca göre ilköğretim 6, 7 ve 8. sınıf Türkçe programının standart Türkçenin kullanımıyla ilgili varsa eksikliklerinin giderilmesi için yeni veriler ortaya çıkacaktır.

1.4. Varsayımlar

Araştırmadaki başlıca varsayımlar şunlardır:

Araştırmada kullanılan 6. sınıf Erdem Yayınları, 7. sınıf Pasifik Yayınları ve 8. sınıf Tav Yayınları Türkçe Kitapları’ndan seçilecek yazma ve konuşma etkinliklerinde kullanacakları kelimeler, öğrencilerin sosyal hayatta kullandıkları kelimeleri temsil etmektedir.

1.5. Sınırlılıklar

Veriler, yazma ve konuşma etkinliklerinde kullanılan konular etrafında ortaya çıkacak ağız özellikleriyle sınırlıdır.

1.6. Tanımlar Ağız:

1. (Derleme, şive) Tarihî gelişim ve bölge etkisiyle, bir ana dilin lehçesi içinde ses ve yapı bakımından görülen küçük ayrılıklar: İstanbul ağzı, Gaziantep ağzı, taşra ağzı, Rumeli ağzı, Anadolu ağızları vb. (TDK, 2016).

2. Bir dilin veya bir lehçenin yazı diline oranla ve çoğunlukla ses, bazen de şekil, anlam ve söz varlığı bakımından birbirinden az çok ayrılan konuşma biçimleri: Türkiye Türkçesinin İstanbul ağzı, Aydın ağzı, Konya ağzı, Nevşehir ağzı, Anadolu ve Rumeli ağızları; Bakû ağzı, Taşkent ağzı, Kazan ağzı, Avşar ağzı, Doğu Türkistan ağızları, Harezm Oğuz ağızları gibi (TDK, 2016).

Etkinlik: Çocukların, kendi amaç ve gereksinmelerine uygun geldiği için isteyerek katıldıkları herhangi bir öğrenme durumu (TDK, 2016).

Kazanım: Öğrenme süreci içerisinde planlanmış ve düzenlenmiş yaşantılarla öğrencide görülmesi beklenen bilgi, beceri, tutum ve değerler (MEB, 2006, s. 11).

(38)

5

Standart Türkçe: Bir dili toplum olarak konuşan ve yazanların hep birlikte uydukları belirli ölçü ve kurallara bağlı ortak dil. Ölçünlü Türkçe genellikle İstanbul ağzına göre biçimlenmiş olan konuşma ve yazı dilidir. Ağız özellikleri taşıyan konuşmalar ve yazılı metinler ölçünlü Türkçenin dışında kalır (Konya ağzı, Kastamonu ağzı gibi). (TDK, 2016).

Standart Türkçe: Türkçenin, toplumda saygınlık uyandıran, konuşma dilindeki farklılıkları ortadan kaldıran, imlâsı Türk Dil Kurumu tarafından belirlenmiş, yazılan ve konuşulan ideal biçimidir (MEB, 2006, s.21).

Ortaokul Öğrenci Taşıma Uygulaması (Taşımalı Eğitim): Taşıma yoluyla eğitimden faydalanacakların, seçilen taşıma merkezi kurumlara günübirlik taşınarak eğitim-öğretime devamlarını sağlamak amacıyla yapılan uygulama (MEB, 2014).

(39)

6

2. BÖLÜM

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Bu bölümde araştırmayla ilgili kavramlar açıklanacak ve konu ilgili araştırmalara değinilecektir.

2.1. Ağız Kavramı

Ağız, bir ülkenin çeşitli coğrafi bölgelerinde konuşma dilinde görülen söyleyiş farklılığıdır. Türkçe de uzun yıllardır değişik coğrafi bölgelerde varlığını sürdüren bir dil olduğundan ağız özellikleri bakımından oldukça zengin bir çeşitliliğe sahiptir.

Bir yazı dilinin kullanıldığı saha içinde yer alan bütün ağızlar, o yazı dilinin zenginlik kaynaklarıdır. Bir yörenin ağzı esas alınarak ortaya konan yazı dili diğer ağızlardan da çeşitli şekiller ve kelimeler alarak gelişir ve zenginleşir. Ağızlar bir dilin bozulmuş şekilleri değil, konuşma dilinin bölgeler arasında ses ve şekil yönünden küçük farklılıklar göstermesi ile ortaya çıkan ve tarihî yazı dilleri ile çağdaş lehçelerden bazı izler taşıyan kollarıdır (Çiloğlu, 2008). Bugün ülkemizin değişik yörelerinde çeşitli ağızlar kullanılmaktadır. Tokat ağzı, Rize ağzı gibi.

Dil bilimi araştırmacılarından bazıları ağız terimini şu şekilde açıklamıştır:

“Bir dil bilimi terimi olarak ağız, genel anlamda, bir dilin (langue) veya lehçesinin (dialecte) sınırları içinde, belli bölge veya topluluklara özgü sözlü anlatım yollarının bütünü, diye tanımlanabilir” (Gemalmaz, 1999, s. 4).

“Ağız, bir şive içinde mevcut olan ve söyleyiş farlılıklarına dayanan küçük kollara, bir memleketin çeşitli bölge ve şehirlerinin kelimeleri söyleyiş bakımından birbirinden ayrı olan konuşmalarına verdiğimiz addır” (Ergin, 1994, s. 9).

(40)

7

“Yetiştikleri bölge, meslek, çevre ve öğrenim farkları gibi etkenler ve şahsi eğilimler dolayısıyla, bir dilin kişiden kişiye değişen kullanılışı ve konuşma biçimleri” (Korkmaz, 1992, s. 4).

“Bir dil ya da lehçe alanı içinde yer alan konuşma biçimleri, söyleyiş türleri, kimi durumlarda da toplumsal özellikleri yansıtan kullanımların her biri” (Vardar vd., 1980, s.18).

“Ağız, bir dilin yakın tarihi dönemler içinde ve yakın bölgelerde daha küçük ayrımlara dayanan konuşma biçimidir. Bunları Orta Anadolu ağızları, Doğu Anadolu ağızları, Ankara ağzı, Urfa ağzı… olarak sayabiliriz” (Hatipoğlu, 2005, s. 38).

“Bir ülkede geçerli olan lehçe içinde, o ülkenin çeşitli bölge ve kentlerindeki konuşma dilinde görülen söyleyiş farklılıklarına ağız denmektedir. Söyleyiş farklılıkları, yalnız bölgeler ya da kentler arasında görülmez; köyler arasında bile bu tür farklara rastlanabilir” (Özkırımlı, 2001, s. 34).

Topaloğlu (1989) ise ağız terimini “Bir dilin lehçeler içinde ses, yapı ve anlam bakımından bazı ayrılıklar içeren, halkın konuştuğu değişik biçim.” şeklinde tanımlamıştır.

Ağız konuşma dilinde görülen söyleyiş farklılığıdır. Türkçe ağız özellikleri bakımından oldukça zengindir. Araştırmacıların üzerinde durduğu ortak noktalardan biri ağız özelliğinin konuşmada ortaya çıkmasıdır. Bu ağız özellikleri bölgelere, şehirlere hatta köylere göre değişebilmektedir.

2.1.1.Türkiye’de Ağız

Farklı coğrafi özelliklere sahip olması ve yüzyıllarca farklı kültürlere ev sahipliği yapması sebebiyle ülkemiz, “ağız” özellikleri açısından oldukça zengin bir yapıya sahiptir. Bu nedenle ağızlar Türk kültürünün önemli bir parçasıdır. Dil de kültürün en önemli unsuru olduğu için dil bilimciler ülkemizdeki ağız özellikleri konusunda birçok çalışma yapmıştır.

Türkiye Türkçesi ağızlarıyla ilgili olarak ilk yapılan çalışmalar 19. yüzyılın ortalarına kadar uzanır ve ağızlarla ilgili çalışmalar daha çok yabancı araştırmacılar tarafından yapılır. 1940’lı yıllardan sonra yerli araştırmacılar da Türkiye Türkçesi ağızları üzerine çalışmalara ağırlık verir ve günümüze kadar pek çok ağız çalışması ortaya konur. Derleme, inceleme ve karşılaştırma çalışmalarının yanı sıra kimi bilim adamlarının Türkiye Türkçesi ağızlarıyla ilgili genel tasnif çalışmaları da bulunmaktadır (Buran, 2011, s. 41).

Araştırma ağız tasnifleri üzerine olmadığı için burada sadece Leyla Karahan’ın (1996) tasnifine yer verilecektir.

(41)

8 Leyla Karahan Tasnifi

1. Doğu Grubu Ağızları: Ağrı, Artvin merkez ile Şavşat, Ardanuç ve Yusufeli, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Hakkâri, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Tunceli, Urfa (Birecik ve Halfeti hariç), Van ağızları

Alt Gruplar

I.Grup: Ağrı, Van, Muş, Bitlis, Bingöl, Siirt, Diyarbakır, Mardin, Hakkâri, Urfa (Birecik ve Halfeti hariç), Palu, Karakoçan(Elazığ) ağızları

II. Grup: Kars (Ardahan, Posof hariç), Erzurum merkez, Aşkale, Ovacık, Narman, Pasinler, Horasan, Hınıs, Tekman, Karayazı, Erzincan merkez, Tercan, Çayırlı, Kemah, Refahiye, Gümüşhane ağızları

III. Grup: Ardahan, Posof (Kars), Artvin merkez, Şavşat, Yusufeli, Ardanuç (Artvin), Oltu, Tortum, Olur, Şenkaya, İspir (Erzurum) ağızları

IV. Grup: Kemaliye, İliç (Erzincan), Elazığ merkez, Keban, Baskil, Ağın, Harput (Elazığ) Tunceli ağızları

2. Kuzeydoğu Grubu Ağızları: Hopa, Borçka, Arhavi (Artvin), Rize ve Trabzon ağızları Alt gruplar

I. Grup: Trabzon, Rize merkez, Kalkandere, İkizdere, Gündoğdu, Büyükköy ağızları II. Grup: Çayeli, Çamlıhemşin, Pazar, Ardeşen, Fındıklı (Rize) ağızları

III. Grup: Arhavi, Hopa, Borçka, Kemalpaşa, Muratlı, Ortacalar, Göktaş, Camili, Meydancık, Ortaköy (Artvin) ağızları

3. Batı Grubu Ağızları: Adana, Adıyaman, Afyon, Amasya, Ankara, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bartın, Bilecik, Bolu, Bursa, Çanakkale, Çankırı, Çorum, Denizli, Eskişehir, Gaziantep, Giresun, Hatay, Isparta, İçel, İzmir, İzmit, Kahramanmaraş, Kastamonu, Kayseri, Kırşehir, Konya, Kütahya, Malatya, Manisa, Muğla, Nevşehir, Niğde, Ordu, Sakarya, Samsun, Sinop, Sivas, Tokat, Uşak, Yozgat, Zonguldak ağızları.

Alt Gruplar

I. Grup: Afyon, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Kütahya, Manisa, Muğla, Uşak ve Nallıhan (Ankara) ağızları

II. Grup: İzmit ve Sakarya ağızları

III. Grup: Bolu (Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrısçık hariç), Zonguldak, Bartın, Kastamonu, (Tosya hariç), Ovacık, Eskipazar (Çankırı) ağızları

IV. Grup: Beypazarı, Çamlıdere, Kızılcahamam, Güdül, Ayaş (Ankara), Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrısçık (Bolu), Çankırı (Ovacık, Eskipazar ve Kızılırmak hariç)

V. Grup: Sinop (Boyabat hariç), Samsun (Havza, Ladik hariç), Ordu (Mesudiye hariç), Giresun (Alucra ve Şebinkarahisar hariç), Şalpazarı (Trabzon) ağızları

VI. Grup: Havza, Lâdik (Samsun), Amasya, Tokat, Sivas (Şarkışla ve Gemerek hariç), Mesudiye (Ordu), Şebinkarahisar, Alucra (Giresun), Malatya merkez, Hekimhan, Arapkir ağızları VII. Grup: Tarsus (İçel), Ereğli, Konya merkez ilçesinin bazı yöreleri, Adana, Hatay, Kahramanmaraş, Gaziantep, Adıyaman, Darende, Akçadağ, Doğanşehir (Malatya), Birecik, Halfeti (Urfa) ağızları

VIII. Grup: Ankara merkez, Haymana, Bâlâ, Şereflikoçhisar, Çubuk, Kırıkkale, Keskin, Kalecik, Kızılırmak, (Çankırı), Çorum merkez ilçesi ile güneyindeki ilçeler, Kırşehir, Nevşehir, Niğde, Kayseri, Şarkışla, Gemerek (Sivas), Yozgat ağızları

IX. Grup: Konya (merkez ilçenin bazı yöreleri ve Ereğli hariç), İçel (Tarsus hariç) ağızları.

(42)

9

zengindir. Bu zenginlik kültürel mirası, dilin zenginliğini ve anlatım gücünü yansıtmakla beraber bu kadar çok çeşitliliğin olduğu bir yerde ülkenin bir ortak ağza ihtiyacı olduğu da muhakkaktır. Ortak ağız da standart dil olarak ortaya çıkmaktadır.

“Bir ülkede lehçe ve ağızlar içinde en yaygın kullanım kazanmış olanına ortak dil diyoruz. Bizde ortak dil İstanbul ağzı üzerine kurulmuştur” (Çotuksöken, 2002, s. 47). Buradan da anlaşılacağı gibi her yazı dili, yani ortak dil, bir ağza dayanır.

Ağızların işlev alanı kullanılabilirlik açısından standart dilinki kadar gelişmemiştir. Ağızların anlaşılma oranı daha azdır. Buna karşılık standart dilin işlev alanı sınırsızdır, gelişmiştir (Demir, 2002, s. 114).

Ağızlar bakımından Türkiye oldukça zengin bir yapıya sahiptir. Değişen yaşam şekilleri, kitle iletişim araçlarındaki yaygınlık, nüfus yoğunluğunun köyden şehre yönelmesi gibi etkenlerle ortak dil kullanımı ve ihtiyacı Türkiye’de hızla artmaktadır.

2.1.2. Tokat Yöresi ve Ağızları

2.1.2.1 Tokat Yöresinin Genel Özellikleri

Tokat, Karadeniz Bölgesinde Orta Karadeniz bölümünün iç kısımlarında yer alır. Kuzeyinde Samsun, kuzeydoğusunda Ordu, güneyinde Sivas, güneybatısında Yozgat, batısında Amasya ili ile çevrilidir. İlin yüz ölçümü 9958 km²dir. Bu alanı ile Türkiye topraklarının %1,3’ünü kaplar. Denizden yükseltisi 623 metredir.

Tokat’ın merkez ilçesi güneyde yüksek kesim, orta kesim ve kuzeyde aşağı kesim olmak üzere üç bölüm hâlinde kümelenmiştir. Tokat, 1923 yılında il olmuş, Erbaa, Niksar, Reşadiye, Zile, Artova, Turhal, Almus, Pazar, Yeşilyurt, Sulusaray ve Başçiftlik olmak üzere on bir ilçesi vardır. Ayrıca 65 belde ve 609 köy mevcuttur. Merkeze bağlı 41 mahalle, 103 köy ve 9 belde bulunmaktadır.

1927 yılında 262.622 olan nüfus, 2015 yılında yapılan nüfus sayımına göre 593.990 olup, bu nüfusun 113.100’ü merkez ilçede yaşamaktadır. Km²ye düşen insan sayısı 83'tür. Yıllık nüfus artış hızı %14,73'tür.

Tokat ili Akdağ ve Çamlıbel dağlarının oluşturduğu vadiler arasında yüksekliği 188 metre ile 2870 metre arasında değişen bir konumdadır. Kelkit-Tozanlı-Çekerek sularının havzaları; bu havzalar arasındaki yükseklikler, akarsuların oluşturduğu alüvyonlu düzlükler ve

(43)

10

kuzeyden güneye doğru gittikçe yüksekliği artan sıra dağlar ilin önemli yer şekillerini oluşturur. Kelkit vadisinde ortalama yükseklik 300-350 metre, Tozanlı havzasında 500-550 metre ve Çekerek havzasında 900 metredir. Bu nedenle önemli geçitler daha çok plato düzlüklerinin bulundukları yerlerdedir.

2.1.2.2. Tokat Yöresi ve Ağız Özellikleri

Tokat ili ve yöresi ağızları konusundaki ilk çalışma Ahmet Caferoğlu’na aittir. “Zile, Artova, Erbaa, Niksar, Reşadiye, Turhal ve Desdek kazalarına ayrılan Tokat vilâyeti, etnik bakımından birçok göçmen unsurları içerisine almakla beraber, Sivas vilâyetine nispeten daha bakirce kalmış sayılabilir” (Caferoğlu, 1994, s. 19). Karahan (1996) tasnifinde Anadolu ağızlarını üç ana başlıkta toplamıştır: 1. Doğu Grubu Ağızları 2. Kuzeydoğu Grubu Ağızları 3. Batı Grubu Ağızları. Batı Grubu Ağızları’nın alt başlığında yer alan altıncı grupta Tokat ağzına yer vermiştir. Bu alt grubu belirleyen özelliklerin “e>a değişmesi, “r” ünsüzünün düşmesi, “n” ünsüzünün iki ünlü arasında sızıcılaşması ve düşmesi olduğunu belirtmiştir. Tokat ağızlarının batı grubu ağızları içinde yer aldığı görülmektedir.

Demir (2006, s. 225-227), Tokat ve yöresinin ağız özelliklerinin genel durumu konusunda ayrıntılı bir çalışma yapmış ve tespitlerini sıralamıştır. Tokat ilinin yaklaşık olarak Kelkit Irmağı sınır olmak üzere iki ağız yöresine ayrıldığını belirtmiştir. Bu iki ağız yöresinin de genel özelliklerini belirtmiştir. Demir (2006),

- Tokat ili ve yöresindeki yazı dilinde normal ünlülerin yanında birçok ünlü daha bulunduğunu,

- Ünsüzlerin düşmesinden dolayı ortaya çıkmış uzun ünlülerin dikkat çekecek kadar fazla bulunduğunu,

- Ünsüzlerin düşmesiyle oluşan ikiz ünlüler varlığını,

- Ünsüzlerin sebep olduğu bir kalınlaşma, bu kalınlaşmadan dolayı da kalınlık-incelik uyumunun bozulmasının sık karşılaşıldığını,

- Düzlük- yuvarlaklık uyumu bakımından çevre illere göre yazı diline daha yakın olduğunu,

- Ünlü değişmeleri açısından çok zengin olduğunu ve pek çok ünlünün birbirinin yerine geçebildiğini,

(44)

11

- Telaffuzu güç olan kelimelerin çoğunda ön ses ve iç seste ünlü türemesi görüldüğünü, - Yazı dilindeki ünsüzlerin yanında başka ünsüzler de bulunduğunu,

- Az da olsa ünsüz uyumsuzluğuna rastlandığını, - Ön seste h- türemesinin yaygın olduğunu,

- İç seste ünsüz benzeşmeleri içerisinde akıcı ünsüzlerin benzeşmesinin ileri düzeyde olduğunu,

- İç seste ünsüz ikizleşmesi ve tekleşmesinin az sayıda görüldüğünü, - Ünsüz yer değiştirmesinin nadiren rastlanan bir durum olduğunu,

- l- sesiyle başlayan eklerin -n sesi ile sona eren kelimelere geldiğinde ekin ilk ünsüzünün kurallı olarak -n ile değiştiğini,

- Vasıta hâli ekinin genellikle -ınan şeklinde olduğunu, - Şimdiki zaman ekinin çoğunlukla -yo olduğunu,

- Gereklilik kipinin bölgede “gelmem lâzım” şeklinde olduğunu,

- Zarf-fiil eklerinin çeşitliliğinin ve kullanış sıklığının diğer bölgelere göre geride olduğunu belirtmiştir.

Tokat ve yöresinin genel ağız özelliklerine bakıldığında bölgede kullanılan Türkçenin fazlasıyla ağız özelliği barındırdığı görülmektedir. Tokat’ın Türkiye’nin önemli bir geçiş bölgesinde bulunması, bölgenin farklı etnik gruplara ev sahipliği yapması da bunda etkilidir. Tokat’ta bölge insanının ağız özelliği taşıyan kelimeleri, biçimini koruyarak günümüze kadar getirmesi de bu kelimelerin unutulmamasını sağlamıştır.

2.2. Türkçe Eğitimi

Türkçe eğitiminin amacı öğrencilerin Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanmalarını sağlamaktır. Türkçeyi doğru ve güzel kullanmak anlama ve anlatma becerilerinin geliştirilmesiyle gerçekleştirilir. Bu nedenle Türkçe eğitiminin iki yönü vardır: Anlama ve anlatma. Türkçe dersi bilgi dersi olmaktan çok beceri dersidir. Bu doğrultuda işlenen Türkçe dersleri ile öğrencilerin sözlü ve yazılı anlatım becerilerini geliştirmek hedeflenmektedir. Türkçe tüm derslerin temelini oluşturmaktadır. Anlama ve anlatma becerilerinin

(45)

12

geliştirilmesi ile öğrencilerin hem eğitim hem de sosyal hayatlarında daha iyi iletişim kurmaları sağlanır. Türkçeyi doğru ve güzel kullanan birey diğer derslerini de anlamakta zorlanmaz (Yıldız, 2003, s. 5).

Türkçe bütün zenginlikleriyle ve doğru bir şekilde kullanılmalıdır. Bu da ana dilin tüm kuralları ile birlikte öğrenilmesi ile gerçekleşir.

Türkçenin yazılı ve sözlü kullanımına ait kurallar bilinmemektedir. Dil bilgisi, yazım, kullanım ve söyleyişe ilişkin kurallar bilinmediğinden özellikle yazım ve seslendirme konusunda hatalar yapılmaktadır. Bir dilin doğru kullanımının yanı sıra güzel ve etkili kullanımı da önemlidir (Akbayır, 2003, s. 6).

Dilin etkili ve güzel kullanımı iyi bir Türkçe öğretimi ile sağlanabilir. Öğrencilere ana dilini doğru kullanma duyarlılığına öncelik verilmelidir.

2.2.1. Standart Türkçe

Bir dilin bir ülkede konuşulan lehçe ya da ağızlar içinde en yaygın ve egemen olanına ortak dil denir (Hatipoğlu, 2005, s. 36). Dil gelişen ve değişen bir canlı varlıktır ancak bu değişmeler ne ölçüde olursa olsun, ülkede konuşulan ağızlardan biri yaygınlaşarak kullanılan ortak dil konumuna gelir (Özkırımlı, 2001, s. 35). Bugün ülkemizin değişik bölgelerinde çeşitli ağız özellikleri kullanılmaktadır.

Çocuk doğumdan itibaren çevresiyle etkili iletişim içerisinde olur. Öncelikle annesinden, yakın çevresinden ana dilini öğrenmeye başlar. Bulunduğu ortamın kültürel özelliklerinden, yerel söyleyişlerinden etkilenerek büyür ve gelişir. Ana dilini doğal ortamında öğrenir. İçinde yaşadığı çevrenin dili ile ana dilini şekillendirir. Okul çağına geldiği zaman ise öğretmen ve kitaplar sayesinde standart Türkçe ile tanışır.

Konuşma becerisi çocuğun okula başlamadan önce edindiği bir beceridir. Bu beceri işlenmemiş ve çevrenin özelliklerini (yerel ağız, argo, vb.) taşıyan bir biçimdedir. İlköğretim okullarında bu beceri standart Türkçeye göre şekillendirilerek geliştirilir (Şimşek, 2004, s. 10).

Türkçe öğretimi dört temel dil becerisine (dinleme, konuşma, okuma, yazma) dayanır. Öğrenci bilgilerin çoğunu okuma ve dinleme yoluyla edinir. Kendi duygu, düşünce, tasarı ve bilgilerini de konuşma ve yazma yoluyla aktarır.

Günümüzde öğrenciler edindikleri bilgi, duygu, düşünce, tasarı ve izlenimlerini sözlü ve yazılı olarak ifade etmekte güçlük çekmektedirler. Bu güçlüklerden bir tanesi de yaşadıkları

Şekil

Şekil 14. ı > i Değişmesinin kalın ünlülerin incelmesi hadisesi içindeki durumu.
Şekil 20.  a > ı Değişmesinin geniş ünlülerin daralması hadisesi içindeki durumu.
Şekil 23. e > i Değişmesinin geniş ünlülerin daralması hadisesi içindeki durumu.
Şekil 24. o > u Değişmesinin geniş ünlülerin daralması hadisesi içindeki durumu.
+7

Referanslar

Benzer Belgeler

Siyah beyaz filmlerde bir “takvim yaprağı uçuşma” sahnesi olurdu. Beyaz perdede takvim yapraklarının birbirinin ardı sıra uçuştuğunu görürseniz bir önce

X-165 boyunda olanlar için, Boy-100= ideal ağırlık 166-175 boyunda olanlar için, Boy-105= ideal ağırlık 176-x boyunda olanlar için, Boy-110= ideal ağırlık...

7) Doruk elindeki balonların 5 tanesini uçurdu. Doruk’un 14 tane balonu vardı. 8 tanesi kırmızı ise kaç tanesi yeşildir?. ÇÖZÜM

[r]

[r]

Aşağıdaki görseli inceleyip cümle doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.. Resimde yedi

A n ıt’ ın dört cephesindeki heykeller Anıt’ ın Taksim Gezisi’ ne bakan kısmı 30 Ağustos Zaferi’ni canlandırır; Beyoğlu tarafına bakan kısım ise

sınıf öğrencilerinin dinleme stratejilerini kullanım düzeyine etkisine iliĢkin bulgular incelendiğinde, eleĢtirel dinleme stratejilerini kullanım düzeyine iliĢkin