16 Kasım 1997
IAİLELER VE İNSANLAR
15
İLK TÜRKÇE PEDAGOJİ KİTABININ YAZARI, RIZA TEVFİK'İN EŞİ AYŞE SIDIKA HANIM'I KIZKARDEŞİNİN TORUNU ANLATIYOR
Feylesof Rıza 'nın pedagog eşi
O, bir ilk. Modern
anlamda ilk Türkçe
pedagoji (eğitim
bilimi) kitabının
yazarı, hem de genç
bir kadın. "Usul-ı
Talim ve Terbiye
Dersleri" 1895'te
basıldığında Ayşe
Sıdıka Hanım henüz
25 yaşındadır. Rıza
Tevfik Bölükbaşı'nın
da eşi olan ve genç
yaşta ölen Ayşe
Sıdıka Hanım’ı,
kızkardeşinin torunu
Melda Kaptana
anlattı.
odern anlamda ilk Türkçe pedagoji (eğitim bilimi) kita bının yazan. Bir kitap ve bir kaç fotoğraf. Fazla birşey kal mamış ondan geriye. 31 ya şında ölen Ayşe Sıdıka Hanım'm ko cası Rıza Tevfik (Bölükbaşı) Bey, ço
cukları üzülmesin diye kaldmr orta
dan eşinin yaptığı resimleri, yazdığı yazıları. Çaldığı kanun ve piyano, sessiz kalır. Bugüne ulaşan sararmış fotoğraflannda esmer, orta boylu bir genç kız görüyoruz. Dimdik ve vakur tavrıyla dikkat çekiyor. Bir de kartvi zit kalmış o günlerden. Eski Türkçe bir yazı ve altında Fransızcası: Sedika Moustapha, Professeur de la classe superieure a Tecole Normale des de- moiselles (Kız Öğretmen Okulu üst smıflannın hocası)."Biz gençken ma alesef eskileri merak etmedi" diyen ve büyük teyzesinin kitabının yeni harflerle basılmasını isteyen Melda Kaptana, Ayşe Sıdıka Hanimi anlatı yor.
SARIKLI FOTOĞRAFÇI
Ayşe Sıdıka Hanım, ulemadan Cuma-yı Bâlâ Mazlumzade Mustafa Numan Efendi'nin kızı. Enderun mektebinde hoca olan Mustafa Efen- di'yi tanıdıkça, "babasına bak kızını al" diyecek oluyoruz. Mazlumzade Mustafa Numan Efendi, 1820'li yıllar da Rumeli'de, sonradan Bulgaris tan'da kalacak olan Cuma-yı Bâlâ ka sabasında doğar. Gençliğinde oku mak için İstanbul'a gelir ve zamanla yükselerek Enderun mektebine hoca olur. Arapça ve Farsça dillerinde ve dini konularda uzmanlaşır. Bir Os manlIca lügat hazırlar. 1893 yılında Sultan II. Abdülhamit kendisine bir fermanla "harem eyn-i muhtere- m eyn" payesini ihsan eder. Hoca Mustafa Efendi'nin bir fotoğrafı da mevcut. Ciddi, sert bakışlı, sarıklı, tam bir hoca. Ama bu sert görünüşlü din adamım tanıdıkça, bundan yüzel- li yıl önce doğu ve batı kültürlerin den bir sentez yapmanın gereğine inanan bir bilge keşfediyoruz. Sert kabuğuna rağmen, mizah tarafı güç- lüdür Mustafa Efendi'nin. Disipline düşkün bir hoca olmakla beraber, öğ rencileriyle şakalaşmayı ihmal etmez. Farklı ilgi alanları olan, çok yönlü bir kimsedir. Ahmet Vefik Paşa, Edhem Paşa ve oğlu Osman Hamdi Bey, ya kın dostları. Sarıklı bir hocanm, fo toğrafın dünyada yeni keşfedildiği bir dönemde, karardık oda kurup fo toğraf basmasına ne buyurulur? Mustafa Efendi'nin, Osman Hamdi Bey tarafından mermer üzerine basıl
mış bir fotoğrafı da mevcut. Hoca Mustafa Efen di'nin yaşam felsefesinin ipuçlarını, kızlarının eği timi için aldığı kararlarda buluyoruz. Üç çocuğu olur: Ahmet, Ayşe Sıdıka ve Emine Behice. Cinsi yet ayrımı yapmaz hoca
efendi. Hem oğlunun, hem kızlarının eğitim görmesini ister. Fakat karısı genç yaşta ölür. Kızlan küçük yaşta annesiz kalmca, mahalleliye "kıyam et alam etler" dedirtecek bir karar alır: Ayşe Sıdıka ile küçük kız- kardeşi Emine Behice'yi o yıllarda ye ni açılmış olan Zappion Rum Kız Li- sesi’ne yatılı olarak verir. Osmanlı devletinde çok eski bir geleneği olan Rum okullan, çok erken yıllarda laik eğitime geçmiştir. Mustafa Efendi, kızlarının dil öğrenmelerini ve batı kültürünü tanımalarını ister. Evde ise, dini eğitim ve terbiyeyle yetiştiri lirler. Mustafa Efendi için, İslam ter biyesiyle yabancı dilde batı kültürü ağırlıklı eğitim birbirine tezat değil, bilakis birbirini tamamlayan bir bü tündür. Rıza Tevfik Bölükbaşı, bir şi irinde, "biz bu kadar erken gelmeye cektik" diyor. İşte hem kayınpederi Mustafa Efendi, hem de karısı Ayşe Sıdıka, zamanının ötesinde, düşünce leri bugün bile güncel olan nadir kişi lerden.
SEN DE UNUT!
Rıza Tevfik Bey, karısını kaybettiği günlerde annesini soran kızı Sel- ma'ya cevap niteliği taşıyan bir şiir yazar: "Selma! Sen de unut yavrum!" Kızına, kendisi gibi acı çekmemesi için annesini unutmasını önerir bu acıklı şiirde: "O talihsiz biçareyi, bak ben bile unuttum!/Gönlümdeki inil tiyi ninnilerle uyuttum!/Unut kı zım!.. sen de unut!.. Anma artık adı- nı/Yabancıdır bize!.. Sorma, o zavallı kadını."
Büyükada'da 1901 yılında döne min korkulu hastalığı tüberkülozdan
ölen genç kadın, arkasında üç, yedi ve dokuz yaşlarında üç çocuk bıraka caktır. Resimlerinde, o da daha ço cuktur. Ayşe Sıdıka Hanım'la kızkar- deşi Emine Behice Hanım'm beraber çekilmiş bir fotoğrafları var. Yıl 1884, Ayşe Sıdıka 14, Emine Behice 7 yaşın da. Bir örnek giyinmişler: boğazına kadar düğmeli ceket, etek ve bağcıkh botlar. Erkeksi ve ciddi bir kıyafet, belki de okul üniforması. Birbirine çok bağh olan kızkardeşler, Zappion Lisesi'nde Rumca ve Fransızca öğ renirler. Elişi ve resim yapar, ka nun ve piyano ile alaturka ve alaf ranga müzik çalarlar. Evde de kendi aralarında Fransızca konu şurlar. Melda Hanım'da annean nesi Emine Behice Hanım'm yadi garı olan çok zarif akik saplı bir tığ var. Anneannesinin kendisine bir kadının tığ işlerken ellerinin zarif görünmesi gerektiğini öğret tiğini hatırlıyor. Bu, Zappion Lise- si'ndeki eğitimin kalitesi hakkında da bir fikir veriyor. Elit kızlarının yaşama hazırlıklı olmaları için ge rekli bütün bilgiler veriliyordu şüphesiz. Bu, hem klasik anlamda eğitimi, hem de günlük yaşam için gerekli olan pratik bilgileri içeri yordu. Ayşe Sıdıka Hanım, çok
parlak bir öğrencidir. Babası, kızı nın Bulgarcayı da öğrenmesini is ter. Fakat bulunan hoca, erkektir. Ne yapmalı? Mustafa Efendi, kizi rim erkek bir hocadan ders alması na izin verir. Yalnız kızı, ders es nasında uzun eldivenler giymeli dir!
Zappion Lisesi’nden
olan Ayşe Sıdıka Hanım, resim ya par, müzik çalar ve elişi yapar. Sara ya hediye edilen elişi bir örtüsü, Sul tan Abdülhamit tarafından beğenilir. Sultan, Ayşe Sıdıka Hanım'm kitabım destekler, kendisine "ikinci rütbe den" bir şefkat nişanı verir.
Ayşe Sıdıka Hanım, Darülmualli- mat'a (Kız Öğretmen Okulu) çeşitli ilimler ve güzel sanatlar başöğretme ni ve müdür muavini olur. Ö dönem de genç bir kadın için bu çok önemli
mezun
Ayşe Sıdıka Hanım, II. Abdülhamit'in verdiği ikinci rütbeden şeref nişanıyla.
Ayşe Sıdıka Hanım'm dersleri
'BİR memlekette her türlü terakkiyatm (ilerlemenin) ayarı medeniyetin olgunluğudur, fakat medenileşmenin en doğru ayan kadmlann eğitim derecesidir.' 'İslam'a mensup olan bir kimsenin dini vazifesi de vardır ki birtakım akidelere bağh olmalıdır. Dini vazifelerimizle ilgili birçok eser olduğu için yalnız işaret ile iktifa ettik zira onlan saymak bu kitabın vazifesi değildir. Dürüst, doğru, davramşlan ve dini inançlan sağlam olduğu halde bilim, fen ve dünya işlerinden habersiz olan bir kişi başardı bir mürebbi (eğitimci) olamaz, çünkü, fikir ve beden terbiyesi ve dünya işlerinin doğru bir şekdde yapılması için gerekli bilgdere sahip olmadığı için, yalnız ahirete ait bilgder verebilir.’ 'Hizmetkarlar bizim gibi insanlardır, yalnız bir hizmetkarla efendisinin farkı, birinin hizmetkara diğerinin de hizmete muhtaç olmasıdır. O halde iyi
muamele şarttır.'
'Tecrübeyle ve araştırmalarla sabit oldu ki birşey hakkında muğlak bazı cümleleri ezberletmek öğrenmek değddir. En güzel ezberciler en iyi anlayanlar değddir. Çocuğu kitaplarla yormaktan ziyade olayları ve eşyalan miişahade (gözlem) ve mütalaa edip o suretle
müstakilen birşeyi öğrenebilmek yolunu öğretmelidir. Bazı derslerin bahçelerde gösterilfnesinin pek çok yararlan vardır. Çocuk sıkılmaz, bu suretle verden dersler dikkat çeker, çocuk okuduğunu görerek öğrenir ve unutmaz.'
Çocuklarm mesleği tayin eddeceği zaman mutlaka onların istidadına uygun olmalı ve kendi görüşleri alınmalıdır.'
"Eğitim ve Öğretim Yöntemleri Dersleri"nden (1895) seçmeler. Ayşe Sıdıka Hanım ve kızkardeşi Emine Behice Hanım Zappion Lisesi'nde öğrenciyken (1884) .
bir başandır. Bu arada uzaktan akra bası olan ve tıbbiyede okurken hafta sonları Mahmutpaşa'daki konakları na gelen şair ve felsefeci Rıza Tevfik Bey ile tanışır. Tam bir fikir birliği oluşur aralarında. Kısa bir süre sonra evlenirler. Üç kızları olur: Suat, Sel ma ve Munise.
25 yaşmdayken Darülmuallimat’ta verdiği dersleri 'Usul-ı Talim ve Ter biye Dersleri' adı altında kitaplaştıran Ayşe Sıdıka Hanım'm kitabı, onun görüşlerini anlamak için çok de ğerli bir kaynak. O dönemde alaf ranga eğitim görmüş, Fransızca konuşan birçok Osmanlı ilim ada mı vardı. Bu kişilerin kızlarının da alafranga tarzda yetişmeleri şaşdacak birşey değd.
Fakat bu örnekte doğu dilleri ve İslam dini üzerine uzmanlaş mış bir sarıklı hocanm evinde Rumca ve Fransızca konuşan, re sim yapan, alafranga müzik çalan ve batı kültürünü esas alan bir eğitim görmüş bir kızla karşı kar- şıyayız. Aynı zamanda, kitabın dan da anlaşddığı gibi, Ayşe Sıdı- ka Hanım, İslam terbiyesi Ue bü yütülmüş, dinine ve doğu kültü rüne karşı derin bir saygısı olan bir hanım. Kitabında, kadınların eğitimini vurgularken modern eğitimin ezberden ziyade teori ve pratiğin bileşiminden oluşması gerektiğim savunur. Beden eğiti minin önemini vurgular. Fikirleri, hâlâ çok güncel. Bugünkü eğitim sistemimizde ezberciliğin hala önemini koruduğunu, deneysel ve pratiğe dayalı çalışmaların az
Ayşe Sıdıka Hanım'm babası Cuma-yı Bala Mazlumzade Mustafa Numan Efendi. Bu fotoğrafın bir kopyasını Osman Hamdi Bey mermer üzerine basmış.
lığını ve çocuklarma meslek seçimin de hâlâ baskı yapan ebeveynlerin bu lunduğunu düşündüğümüzde, Ayşe Sıdıka Hanım'm öncülüğü daha da belirginleşiyor.
Babası Mustafa Efendi kadar, eşi Rıza Tevfik'ten de etkilenmiş ve onu da etkilemiş şüphesiz Ayşe Sıdıka Hanım. Rıza Tevfik, şair, felsefeci ve eğitim bakanlığı yapmış bir kişi ola rak, eşinin kitabını hazırlamasına destek olmuştur mutlaka. Nevri şah sına münhasır bir kişi Rıza Tevfik Bey. Kendi deyimiyle, "sivri kafalı bir adam." Yakışıklı, hoşsohbet, sıcak bir insan. Hem zeki, hem de duygu adamı. Sade bir Türkçeyle şiir yazar, Bektaşi geleneğinden ve halk şiirin den etkilenir. Felsefi yazılarında öz gür bir bireyin yetişmesinin ve kadı nın eğitiminin önemini vurgular. Ka yınpederi gibi, hem doğuyu, hem ba tıyı çok iyi bilir ve aralarında bir den ge oluşturulması gerektiğine inanır. Derin bir tasavvuf anlayışına sahip olmakla beraber, şekilde ısrarcı bir din anlayışını da reddeder. 1934'te basılan Serab-ı Ömrüm adlı kitabın da ’Sorma hocam' isimli şiirinde nük tedan bir üslupla bu inancını yansıtır: "M i'racı anlatma. Eşek değilim/Bil- diğin kadar da melek değilim/Gü- nahkar insanım, ördek değilim/Bu ağır gövdeyle uçamam hocam/Fey- lesof Rızayım dinsiz anlama/Dini ben öğrettim kendi babama/Her ipte oynadım cambazım ama/Sırat köp rüsünü geçemem hocam."
KABAHATLA İBADET GİZLİ
Melda Kaptana, Hoca Mustafa Efendi'nin felsefesinin kızı Emine Be hice ve torunu Fahrünisa Hanım'm (Melda Hanimin annesi) aracılığıyla kendi kuşağma aktarıldığını düşünü yor: "Bizim evde dil, din ayrımı yok tu, insan vardı. İnsanın insanca dav ramşlan, eğer mükemmelse, Allah'ın istediği de bu. Ben güzel bir din ter biyesi aldım. Annem, dindar bir ka dın. Okuyun dedi. Okuyarak bula caksınız kendi yolunuzu. K uranin birinci lafı oku. Ne demek oku? Yal nız Kuran'ı okumak değil herhalde. Doğuyla batı çok güzel kaynamış bi zim evde. O başka birşey, bu başka birşey, ve ben bunların ikisini de se viyorum diyor. Annem de öyleydi. Şapka giydi, namaz kıldı. İlk şapka giyen kadınlardan. Ve eve gelirken babası kızmasın diye şapkayı çıkarıp başım örtüyor. O saygı da var. Benim dine, dindara saygım, aldığım din terbiyesinden.
Çünkü ben insan haklarını, hoşgö rüyü, yardımı ve bütün insani nite likleri din terbiyesinin içinden gelen birşey olarak öğrendim. Onun için, dinin bu kadar başka yönlere gitmesi bana ağır geliyor. Dini müdafaa ede meyecek hale geldim. Dedemiz, oku yacaksınız, öğreneceksiniz, zamana uymak gerekir, aklınızı geliştirmeniz lazım demiş. Gösteriş yok dinde. İba det de kabahat de gizli. Bu duygu, inanış, allahla kul arasında. Baş ört mekle, camilere koşturmakla, avaz avaz zikretmekle doğru orantılı de ğil. Annem bir hikaye anlatırdı. Bir dinsiz kral ölüyor, bir de çok dua eden bir müslüman. Birinin mezarın da birini, birinin mezarında birini buluyorlar. Baskı da yok dinde. Son ra, kim nasıl inanır, bilinmez. O Hı- ristiyandı, bu Museviydi, ayırılmaz. Yurt dışına giderken, 'sıkılırsan bir kiliseye gir, dua et' demişti annem. Kuran'ı bir şiir, bir ahenk, bir müzik gibi almış. Kulağımda hâlâ okuyan sesi. O, müthiş bir duygu veriyor. O his, her zaman duyulacak bir his de- ğil."
