i
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EL SANATLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI DEKORATİF ÜRÜNLER EĞİTİMİ BİLİM DALI
BURSA İLİ ÇİNİ SANATI VE ÇİNİ SANATI TEKNİKLERİNİN İNCELENMESİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Sultan KOYUN
Ankara Mart, 2013
i
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EL SANATLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI DEKORATİF ÜRÜNLER EĞİTİMİ BİLİM DALI
BURSA İLİ ÇİNİ SANATI VE ÇİNİ SANATI TEKNİKLERİNİN İNCELENMESİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Sultan KOYUN
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Zeynep GÖKÇESU
Ankara Mart, 2013
i
Geleneksel sanatlarımız içerisinde önemli bir yere sahip olan çini süslemeleriyle bezeli mimari yapılarımız geçmişle günümüz sanatları arasında köprü vazifesi görmektedir. Bu eserler yetişmekte olan yeni neslin, geçmişteki toplumların kültür ve yaşayışı hakkında bilgi sahibi olması açısından göz ardı edilemeyecek bir öneme sahiptir. Asıl büyük ve sürekli gelişmesini Anadolu Türk mimarisinde gösteren çini sanatı Türklerde iç ve dış mimari süslemenin en önemli kolu olmuştur.
Yapılan bu araştırmada, Bursa ilindeki Yeşil Camii, Yeşil Türbe ve Muradiye camiinde duvar çinilerinde kullanılan tekniklerin ve desenlerin geçmişten günümüze kadar geçirdiği aşamaların belirlenerek çini desenlerinin günümüzdeki kullanım yerlerini saptayıp deri giyim aksesuarına uygulanmış şekli gösterilmiştir.
Tez araştırmam sırasında beni sürekli destekleyen, ek kaynaklar ve örnek edinmemi sağlayan, araştırma süresince beni yönlendirip, araştırmanın her safhasında büyük emeği olan hocam Yrd. Doç. Dr. Zeynep GÖKÇESU’ya sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca araştırmaya başladığım günden itibaren yanımda olan ve yardımlarını esirgemeyen eşim Şerif ÇAĞLAR’a, kardeşim Suna KOYUN’a, arkadaşım Meltem KARAGÖZ’e, İngilizce çevirilerimde yardımcı olan Tolga EROGAN’a ve üzerimde maddi ve manevi çok emeği olan sevgili aileme en içten teşekkürlerimi sunarım.
ii
BURSA İLİ ÇİNİ SANATI VE ÇİNİ SANATININ DERİ GİYİM AKSESUARLARINA UYGULANMASI
KOYUN, Sultan
Yüksek Lisans, Eğitim Bilimleri Enstitüsü Dekoratif Ürünler Eğitimi Bilim Dalı Tez Danışmanı:Yrd. Doç.Dr. Zeynep GÖKÇESU
Mart – 2013,
Bu araştırmada, Bursa ili çini sanatı üzerine Murdaiye Camii, Yeşil Camii ve Yeşil Türbe çinileri incelenerek desen çizimleri yapılmış ve bu çizimlerden yararlanarak bir tasarım araştırmacı tarafından yapılarak deri üzerine uygulanmıştır.
Bu araştırmanın genel amacı; el sanatları içerisinde önemli bir yeri olan çini sanatının, Bursa ilindeki Yeşil Camii, Yeşil Türbe ve Muradiye camiindeki duvar çinilerinin yapım ve süsleme teknikleri, kullanılan renkler, kompozisyon özelliklerini inceleyerek bu çinilerin birebir çizimlerini ve fotoğraf çekimlerini yaparak belgelemektir.
Bu amaç doğrultusunda araştırma beş bölümden oluşmaktadır.
İznik Atölyeleri’nin sanatsal evreleri, Bursa Yeşil Camii hakkında genel bilgi, Bursa Yeşil Türbe hakkında genel bilgi, Bursa Muradiye Camii hakkında genel bilgi, Türk çini sanatının tanımı ve tarihçesi, Anadolu Türk mimarlığında çini süsleme, dünden bugüne çinicilik, Türk çini sanatında uygulanan yapım teknikleri, çini yapımında kullanılan hammaddeler, çini yapımında kullanılan şekillendirme türleri, çini sanatında astarlama, çini sanatında sırlama, çini sanatında fırınlama, Türk çini sanatının kullanım alanları, çini sanatında kullanılan araç ve gereçler, Türk çini sanatında kullanılan motifler, Türk çini sanatında kullanılan bezeme teknikleri, çinide kullanılan tekniklerin sınıflandırılması ve alt gruplandırılması, çininin yapımı, çini çeşitleri, Türk çini sanatında kullanılan teknikler, çini sanatında kompozisyon kuralları ve ilgili araştırmalar gibi konular ele alınmıştır.
iii
Bulgular ve yorumlar bölümünde Bölüm IV’te çini sanatı ile uğraşan bireylere uygulanan anket verileri değerlendirilerek tablolar şeklinde sunulmuştur.
Araştırmadan elde edilen bilgilere göre de, araştırmacı önerilerde bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Bursa, İznik, Muradiye Camii, Yeşil Camii, Yeşil Türbe, desen, çizim, tasarım.
iv
THE ART OF CERAMİC TİLE İN THE PROVİNCE OF BURSA AND İTS APPLİCATİON TO LEATHER GARMENT ACCESORİES
KOYUN, Sultan
Master Program, Institute of Educational Sciences Department of Decorative Products
Thesis Advisor: Asst. Prof. Dr. Zeynep GÖKÇESU March-2013,
In this research, art of ceramic tile in the province of Bursa was surveyed in terms of two mosques, “Muradiye Cami” and “Yeşil Cami” and one shrine “Yeşil Türbe”. Technical drawings of ceramic tile designs were made and one design was applied on leather.
This research consists of five chapters.
The general purpose of this research is to study the art of ceramic tile production, which is a significant part of Turkish handcrafts, by examining production and decoration techniques, colour applications, composition characteristics of wall tiles at Yeşil Cami, Yeşil Türbe and Muradiye Cami and to document it through photographs and
Main discussion themes are: Artistic phases of İznik Workshops, general information on Yeşil Cami, Yesil Türbe, Muradiye Cami in Bursa, the definition and history of the art of Turkish ceramic tile making, ceramic tile decoration in Anatolian Turkish architecture, ceramic tile making in history, construction techniques applied in the art of Turkish ceramic tile making, raw materials used in tile production, shaping varieties used in tile production, art of undercoating, baking and glazing, the uses of the art of Turkish ceramic tiles, tools and equipment used in ceramic art, motifs applied in ornamentation techniques used in Turkish ceramic art, classification and sub- classification of techniques used for tiles, techniques used in Turkish ceramic art, rules of composition in ceramic art, related researches, and similar subjects.
v
In Chapter IV; survey results concerning people involved in the art of ceramic tile production are given and tabularly illustrated.
Thus, the researcher has made recommendations based on the research outcomes.
Key Words: Bursa, İznik, Muradiye Cami, Yeşil Cami, Yeşil Türbe, pattern, drawing, design.
vi
Sayfa No
JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI ...i
ÖNSÖZ ...i
ÖZET ... ii
ABSTRACT ...iv
İÇİNDEKİLER ...vi
TABLOLAR LİSTESİ ... xiii
ŞEKİLLER LİSTESİ ... xv BÖLÜM I ... 1 1. GİRİŞ ... 1 1.1.Problem ... 1 1.2.Araştırmanın Amacı ... 2 1.3.Araştırmanın Önemi ... 3 1.4.Varsayımlar ... 4 1.5.Sınırlılıklar ... 4 1.6.Tanımlar ... 5 BÖLÜM II ... 8
vii
2.KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 8
2.1.Bursa İli Hakkında Genel Bilgi ... 10
2.2. Bursa İli İznik İlçesi Hakkında Genel Bilgi ... 12
2.3.İznik Atölyeleri’nin Sanatsal Evreleri ... 14
2.4.Bursa Yeşil Camii Hakkında Genel Bilgi ... 15
2.5.Bursa Yeşil Türbe Hakkında Genel Bilgi ... 20
2.6.Bursa Muradiye Camii Hakkında Genel Bilgi ... 24
2.7.Türk Çini Sanatının Tanımı ve Tarihçesi ... 26
2.8.Anadolu Türk Mimarlığında Çini Süsleme ... 27
2.9.Dünden Bugüne Çinicilik ... 30
2.10.Türk Çini Sanatında Uygulanan Yapım Teknikleri ... 31
2.10.1. Çini Yapımında Kullanılan Hammaddeler ... 31
2.10.1.1. Özlü Çini Hammaddeleri ... 32 2.10.1.1.1.Bentonit ... 32 2.10.1.1.2.Kil (Maya) ... 32 2.10.1.1.3. Kaolen ... 33 2.10.1.2. Özsüz Çini Hammaddeleri ... 34 2.10.1.2.1.Kuvartz ... 34 2.10.1.2.2.Dolamit (Tebeşir) ... 35
viii
2.10.2.1. Kuru (Pres) Şekillendirme ... 36
2.10.2.2. Yarı Yaş (Plastik) Şekillendirme ... 37
2.10.2.2.1.Sıvama (Şablon) ... 37
2.10.2.2.2. Çark Yöntemi İle Şekillendirme ... 40
2.10.2.2.3. Tap Tap Şekillendirme ... 42
2.10.2.3. Alçı Kalıp İle Şekillendirme (Döküm) ... 42
2.10.3. Çini Sanatında Astarlama ... 45
2.10.3.1. Perdahlama ... 45
2.10.3.2.Astarlama ... 45
2.10.3.2.1.Astarlama Yöntemleri ... 47
2.10.3.2.1.1. Fırça İle Astarlama ... 47
2.10.3.2.1.2.Daldırma Yöntemi ... 47
2.10.3.2.1.3.Püskürtme Yöntemi ... 48
2.10.4. Dekorlama ... 48
2.10.5. Çini Sanatında Sırlama ... 52
2.10.5.1. Sırın Tanımı ... 52
2.10.5.2.Sırlama Yöntemleri ... 53
2.10.5.2.1.Daldırma Yöntemi İle Sırlama ... 53
2.10.5.2.2.Püskürtme Yöntemi ... 55
ix
2.10.5.2.3. Akıtma Yöntemi ... 56
2.10.6. Çini Sanatında Fırınlama ... 57
2.10.6.1.Çini Üretiminde Kullanılan Fırınlar ... 57
2.10.6.1.1.Katı Yakıtlı Fırınlar ... 58
2.10.6.1.2.Kamara fırınlar ... 58
2.10.6.1.3.Tünel Fırınlar ... 59
2.10.6.2.Fırınların Doldurulması ... 59
2.11.Türk Çini Sanatının Kullanım Alanları ... 61
2.12.Çini Sanatında Kullanılan Araç ve Gereçler ... 62
2.12.1.Araçlar ... 62
2.12.2. Gereçler ... 62
2.13.Türk Çini Sanatında Kullanılan Motifler ... 63
2.13.1.Motiflerin Belli Formlar İçin Kullanılması ... 64
2.13.2. Yazının Dekor ve Motif Olarak Kullanılması ... 65
2.13.3. Geometrik ve Sembolik Motifler ... 66
2.13.4.Hayvan Figürlü ... 66
2.13.4.1. Yalın Hayvan Motifleri ... 67
2.13.4.1.1. Efsanevî veya mitolojik hayvan motifleri ... 67
2.13.4.1.2. Stilize hayvan motifleri ... 67
x
2.13.5. Bitkisel Motifler ... 68
2.13.5.1.Çiçekler ... 68
2.13.5.1.1.Stilize çiçekler ... 68
2.13.5.1.2.Natüralist Üsluptaki Çiçekler ... 70
2.13.5.1.3.Minyatür çiçekler ... 70
2.13.5.2.Yapraklar ... 70
2.13.5.3.Ağaçlar ... 71
2.13.5.4.Yemiş ve Meyveler ... 71
2.13.6.Geçmeler ... 71
2.13.7. Mimari ve İnsan Yapısı Formlardan Esinlenen Motifler ... 72
2.13.7.1. Kaplar ... 72
2.13.7.2.Bina Desenleri ... 72
2.13.7.3.Gemi ve Kalyonlar ... 72
2.13.7.4.Eşya Motifleri ... 73
2.13.8. Doğadan Stilize Edilen Motifler ... 73
2.13.9. Barok, Ampir ve Rokoko Motifleri ... 74
2.14.Türk Çini Sanatında Kullanılan Bezeme Teknikleri ... 74
2.15.Çinide Kullanılan Tekniklerin Sınıflandırılması ... 75
2.15.1.Sırsız Olan Teknikler ... 75
xi
2.15.1.1.1.Sırsız Tuğla Mozaik Tekniğinin Uygulaması ... 75
2.15.1.1.2.Sırsız Tuğla Mozaik Tekniği ile Yapılmış Çini Örnekleri ... 76
2.15.2. Sırlı Olan Teknikler ... 76
2.15.2.1. Sırlı Tuğla Tekniği ... 76
2.15.2.1.1. Sırlı Tuğla Tekniğinin Uygulaması ... 77
2.15.2.1.2.Sırlı Tuğla Tekniği ile Yapılmış Çini Örnekleri ... ... 77
2.15.2.2. Sırlı Tuğla Mozaik Tekniği ... 78
2.15.2.3. Tek Renkli (Düz) Sırlı Çiniler ... 79
2.15.2.3.1. Tek Renkli (Düz) Sırlı Çinilere Renkli Sırların Uygulanması ... 80
2.15.2.4. Çini Mozaik Tekniği ... 81
2.15.2.4.1. Çini Mozaik Tekniğinin Uygulaması ... 82
2.15.2.4.2. Çini Mozaik Tekniği ile Yapılmış Çini Örnekleri ... ... 83
2.15.2.4.3.Kakma Tekniği ... 84
2.15.2.4.4. Kaşıma (Sahte) Mozaik Tekniği ... 85
2.15.3. Sır Altı Teknikleri ... 86
2.15.3.1. Sır altı Tekniğinin Uygulaması ... 86
xii
2.15.3.3. Slip Tekniği ... 88
2.15.3.3.1. Slip Tekniğinin Uygulaması ... 89
2.15.3.3.2. Slip Tekniğinin Osmanlı'daki Bilinen İlk ve Tek Örneği ... 89
2.15.4. Sır Üstü Teknikleri ... 91
2.15.4.1. Luster (Perdah) Tekniği ... 91
2.15.4.1.1. Luster (Perdah) Tekniğinin Uygulaması ... 91
2.15.4.1.2. Luster (Perdah) Tekniği ile Yapılmış Çini Örnekleri ... ... 92
2.15.4.2. Tek Renkli, Yaldızlı Çini Tekniği ... 93
2.15.4.2.1. Tek Renkli, Yaldızlı Çini Tekniğinin Uygulaması ... 93
2.15.4.2.2. Tek Renkli Yaldızlı Çini Tekniği ile Yapılmış Örnek ... ... 93
2.15.4.3. Lajvardina Tekniği ... 94
2.14.4.3.1. Lajvardina Tekniğinin Uygulaması ... 94
2.15.5. Sır Altı Ve Sır Üstü Tekniği ... 95
2.15.5.1. Minai Tekniği ... 95
2.15.5.1.1. Minai Tekniğinin Uygulaması ... 96
2.15.5.1.2. Minai Tekniği ile Yapılmış Çini Örnekleri ... 97
2.15.6. Yaş Çamur Üzerine Sır Altı ve Sır Üstü Yapılan Teknikler ... 98
xiii
2.15.6.1.1. Sgraffito Tekniğinin Uygulaması ... 98
2.15.6.1.2.Sgraffito Tekniği ile Yapılmış Çini Örnekleri ... ... 100
2.15.6.2. Champleve Tekniği ... 101
2.15.6.2.1.Champleve Tekniğinin Uygulaması ... 101
2.15.7. Renkli Sır (Cuerda Seca) Tekniği ... 102
2.15.7.1.Cuerda Seca Tekniğinin Uygulaması ... 102
2.15.7.2. Cuerda Seca Tekniği ile Yapılmış Çini Örneği ... 103
2.16.Çininin Yapımı ... 103
2.16.1.Çini Yapım Aşamaları ... 104
2.16.1.1.İznik’te Çini Yapım Aşamaları ... 104
2.16.1.1.1.Çini Yapımında Kullanılan Hammadde Kuvars Taşı ... 104
2.16.1.1.2.Malzemelerin Hazırlanması ... 104
2.16.1.1.3. Kalıpta Şekil Verme ... 106
2.16.1.1.4. Astarlama İlk Pişirim ... 107
2.16.1.1.5. Desen Tasarlama ve Desenin Plaklara Geçirilmesi ... 107
2.16.1.1.6. Plaklara Aktarılan Desenin Konturlanması ... 108
xiv
2.16.1.1.8. Boyanan Plakların Sırlanıp İkinci
Pişirime Hazırlanması ... 110
2.16.1.1.9. Tamamlanmış Ürünler ... 111
2.17.Çini Çeşitleri ... 121
2.18.Türk Çini Sanatında Kullanılan Teknikler ... 122
2.19.Çini Sanatında Kompozisyon Kuralları ... 123
2.20. Bursa Yeşil Camii Altıgen, Tek Renk Altın Bezemeli Sırlı Çini Desenin Deri Giyim Aksesuarı (Broş)un Yapım Aşamaları………..……..125
2.21. İlgili Araştırmalar ... 136 BÖLÜM III ... 140 3. YÖNTEM ... 140 3.1.Araştırma Modeli ... 140 3.2.Evren ve Örneklem ... 140 3.3.Verilerin Toplanması ... 141 3.4.Verilerin Analizi ... 141 BÖLÜM IV ... 142
xv 4. BULGULAR VE YORUM ... 142 BÖLÜM V ... 156 5. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 156 5.1. Sonuç ... 156 5.2. Öneriler ... 160 KAYNAKÇA ... 162 EKLER ... 165
EK-1 Anket Formu... 166
xvi
Sayfa No
Tablo 1. Ankete katılan bireylerin yaşını gösteren sayısal dağılım ... 142
Tablo 2. Ankete katılan bireylerin cinsiyetini gösteren sayısal dağılım ... 143
Tablo 3. Ankete katılan bireylerin medeni halini gösteren sayısal dağılım ... 143
Tablo 4. Ankete katılan bireylerin eğitim durumunu gösteren sayısal dağılım ... 144
Tablo 5. Ankete katılan bireylerin istihdam durumunu gösteren sayısal dağılım .... 144
Tablo 6. Ankete katılan bireylerin çiniciliği kimden / nereden öğrendiklerini belirten sayısal dağılım ... 145
Tablo 7. Ankete katılan bireylerin unvan durumlarını gösteren sayısal dağılım ... 146
Tablo 8. Ankete katılan bireylerin kaç yıldır çinicilik ile uğraştığı durumunu gösteren sayısal dağılım ... 146
Tablo 9. Ankete katılan bireylerin çini ham ürünlerini nereden temin ettiklerini gösteren sayısal dağılım ... 147
Tablo 10. Ankete katılan bireylerin çinilerde en çok kullandıkları yapım tekniklerini gösteren sayısal dağılım ... 147
Tablo 11. Ankete katılan bireylerin desenlerini nereden temin ettiklerini gösteren sayısal dağılım ... 148
Tablo 12. Ankete katılan bireylerin daha çok hangi motifleri kullandıklarını gösteren sayısal dağılım ... 148
xvii
Tablo 13. Ankete katılan bireylerin daha çok hangi renkleri kullandıklarını
gösteren sayısal dağılım ... 149 Tablo 14. Ankete katılan bireylerin daha çok hangi ürünleri yaptıklarını
gösteren sayısal dağılım ... 149 Tablo 15. Ankete katılan bireylerin ürünlerini nasıl pazarladıklarını gösteren
sayısal dağılım ... 150 Tablo 16. Ankete katılan bireylerin yurt içinde sergi / fuar katılımlarını gösteren sayısal dağılım ... 150 Tablo 17. Ankete katılan bireylerin yurt dışında sergi / fuar katılımlarını
gösteren sayısal dağılım ... 151 Tablo 18. Ankete katılan bireylerin çinicilikte aylık kazançlarını gösteren
sayısal dağılım ... 152 Tablo 19. Ankete katılan bireylerin çiniciliğin yeteri kadar geliştiği
düşüncesini gösteren sayısal dağılım ... 152 Tablo 20. Ankete katılan bireylerin çiniciliği daha da geliştirmek için neler
yapılabilir düşüncesini gösteren sayısal dağılım ... 152 Tablo 21. Gözlem formlarında çekilen fotoğrafların incelenerek kullanılan
renklerin camilere göre sayısal dağılımı ... 153 Tablo 22. Gözlem formlarında çekilen fotoğrafların incelenerek kullanılan
xviii
Şekil 1: Bursa Yeşil Cami, Zemin Kat ... 16
Şekil 2: Bursa Yeşil Cami, Üst Kat ... 17
Şekil 3: Bursa Yeşil Cami Giriş Kat Planı ... 18
Şekil 4: Bursa Yeşil Türbe ... 23
Şekil 5: Bursa Muradiye Cami ... 26
Şekil 6: Çamurun havasının alınması ve top haline getirilmesi ... 38
Şekil 7: İçten sıvama yöntemi ... 38
Şekil 8: Ayaklı Torna ve Elektrikli Torna ... 40
Şekil 9: Tornanın çekiliş aşamaları ... 40
Şekil 10: Dip alma aşamaları 1 ... 41
Şekil 11. Dip alma aşamaları 2 ... 41
Şekil 12: Alçı kalıba döküm aşamaları ... 42
Şekil 13: Boş döküm işlemleri ... 43
Şekil 14: Dolu döküm işlemleri ... 44
Şekil 15: Fırça ile astarlama aşamaları ... 47
Şekil 16: Tabağın nemli sünger ile silinmesi ve tabağın zımparalanması .. 48
Şekil 17: Tabağın ortasının bulunması ve desenin tabakla beraber orta noktasının bulunması ... 49
Şekil 18: Desenin tabağa geçirilmesi ... 49
xix
Şekil 20: Çini fırçaları tahrir boyaları ve boyama boyaları ... 50 Şekil 21: Tabağın Tahrirlenmesi (konturlama) ... 51 Şekil 22 : Tabağın boyanması işlemi ... 51 Şekil 23: Tabağın sırlanış hali ... 52 Şekil 24: Daldırma yöntemiyle sırlama aşama 1 ... 54 Şekil 25: Daldırma yöntemiyle sırlama aşama 2 ... 54 Şekil 26: Püskürtme yöntemi ile sırlama ... 55 Şekil 27: Akıtma yöntemi ile sırlama ... 56 Şekil 28: Akıtma yöntemi il sırlama ... 56 Şekil 29: Kütahya kuyu fırınlarından mamullerin çıkartılması aşaması ... 58 Şekil 30: Kamara fırınının değişik açılarından görüntüler ... 58 Şekil 31: Elektrikli fırın görüntüsü ... 60 Şekil 32: Fırın ayakları ve fırın rafları ... 60 Şekil 33: Fırın odasından görünüm ... 61 Şekil 34: Malatya Ulu Camii’nin kubbesindeki, Sırsız tuğla mozaik
tekniğinden görünüm ... 76 Şekil 35: Malatya Ulu Camii’nin kubbesinden detay ... 76 Şekil 36: Sırlı tuğla tekniğine en güzel örneklerinden, (Sivas çifte minareli medrese) bir detay ... 77
Şekil 37: Amasya Gök Medrese Camii kümbeti kemerlerinde sırlı tuğla ve tuğla süsleme (Anadolu Selçuklu 1266) ... 78
xx
Şekil 38: Erzurum Yakutiye Medresesinin minaresindeki sırlı tuğla ve mozaik süslemeden detay ... 79 Şekil 39: Bursa, Yeşil türbe tek renkli (Düz) sırlı çinilerinden görünüm ... 81 Şekil 40: Bursa, Yeşil türbe tek renkli (Düz) sırlı çinilerinden detay ... 81 Şekil 41: Konya Karatay Medresesi kubbe geçişinde çini mozaik bezeme ... ... 83
Şekil 42: Tokat, Gök Medrese, ana eyvandan çini mozaik süsleme detayı (1270) ... 83
Şekil 43: Konya, Sahip Ata Camii, Mihrabından detay (1258) ... 84 Şekil 44: Konya Sırçalı Medrese, (1242) çini mozaik detay (1242) ... 84 Şekil 45: Ankara Arslanhane Cami Mihrabı çini mozaik ve alçı bezemeden detay (Anadolu Selçuklu 13.yüzyıl sonu) ... 85
Şekil 46: Sır altı tekniğinde yapılan boyama işleminden görünüm ... 86 Şekil 47: Tavşan figürü, Kubad Abad Küçük Saray ... 87 Şekil 48: Kütahya, 18.-19. yüzyıl, gülabdan sır altı ... 88 Şekil 49: Silip tekniği ile yapılmış firuze renkli bir gurup. (İznik Çini Fırınları kazısı 1984) ... 88 Şekil 50: Sultan Ahmet Türbesinin çini kaplamalarında bir görünüm ... 90 Şekil 51: Konya, Karatay, Kubad Abad, Büyük Saray’dan lüster teknikli bitkisel ve geometrik bezemeli çiniler ... 92
Şekil 52: Konya, Karatay, Kubad Abad, Büyük Saray’dan lüster teknikli tavşan ... 92
xxi
Şekil 53: Tek renkli yaldızlı çinilerden Bursa Yeşil Cami’den bir kesi ... 93 Şekil 54: Lacivert zemin üzerine dekorlu vazo, Ming Hanedanlığı dönemi h:38.1cm.,15.yüzyıl.,Victoria and Albert Müzesi ... 95
Şekil 55: Konya, Alaaddin (Kılıç Aslan) Köşkü. Minai teknikli, Karatay. Atlı süvari figürü, yıldız çini parçası ... 97 Şekil 56: Konya, Alaaddin (Kılıç aslan ) Köşkü. Minai teknikli, Karatay. Bağdaş kurmuş figür. Altı köşeli yıldız çini parçası ... 97
Şekil 57: Alçı kalıp içindeki çamur tabağın, fırça ile astarlanması ve deseni çizilen tabağın kazınması ... 99
Şekil 58: Sgraffito tekniği ile yapılmış bir tabak ... 99 Şekil 59: Konya, Karatay, sgraffito teknikli kase, Kubad Abad, Büyük Saray ... 100 Şekil 60: Sgraffito tekniği ile dekorlanmış keramik form, Susan Papa, by.22.5x25x15. cm, 1998 ... 100
Şekil 61: Cuerda-Seca tekniği ile dekor lanmış duvar çinileri Bursa Yeşil Cami (1421) ... 103
Şekil 62: Çini yapımında kullanılan Kuvars taşı ... 104 Şekil 63: Kuvars taşının toz halinde hazırlanmış ve çuvallanmış hali .... 104 Şekil 64: Yapılacak olan çiniye göre kuvars yoğunluğu yüksek hamur karışımı için tozların tartılması ... 105
Şekil 65: Malzemelerin karıştırılması için gerekli harç makinesi ... 105 Şekil 66: Malzemelerin çamur hale getirilme aşaması ... 105 Şekil 67: Çamurların kalıplara konularak şekil verilmesi ... 106
xxii
Şekil 68: Şekil verilmiş kaplardan örnek ... 106 Şekil 69: Kalıplardan çıkarılan kaplardan genel görünüm ... 106 Şekil 70: Çini karoların ilk pişirim için fırınlara yerleştirme aşaması ... 107 Şekil 71: Fırınlanmış karolardan detay ... 107 Şekil 72: Aydınger kağıdına desen çizilerek karolara aktarılma
aşaması ... 107 Şekil 73: Desenlerin karolara geçirilme aşaması ... 108 Şekil 74: Karolara aktarılan desenin konturlanması ... 108 Şekil 75: Konturlama işleminin bitmiş hali ... 108 Şekil 76: Mamullerin boyama aşaması ... 109 Şekil 77: Boyanması bitmiş ürünler ... 109 Şekil 78: Boyama işlemi bitmiş ... 109 Şekil 79: Boyaması bitmiş karolar ... 110 Şekil 80: Boyama işlemi bitmiş ürünler ... 110 Şekil 81: Ürünlerin sırlanıp ikinci pişirim için hazırlanması ... 110 Şekil 82: Tamamlanmış karolar, vazo ve kaseler ... 111 Şekil 83: Bitmiş mamuller ... 111 Şekil 84: Hata-i desenli karolar ... 111 Şekil 85: Tamamlanmış duvar çinileri ... 112 Şekil 86: Dekoratif çini pano ... 112
xxiii
Şekil 87: Dekoratif duvar karosu ... 113 Şekil 88: Hata-i ve penç motifli dekoratif alınlık ... 113 Şekil 89: Duvar çinileri ... 113 Şekil 90: Karanfil motifli dekoratif tabak ... 114 Şekil 91: Çini motifli tabak altlığı ... 114 Şekil 92: Dekoratif çinili ürünler ... 114 Şekil 93: Lale motifli karolar ... 115 Şekil 94: Dekoratif çinili plaklar ... 115 Şekil 95: Çintemani motifli karolar ... 115 Şekil 96: Karanfil motifli çinili vazo ... 116 Şekil 97: Dekoratif çini süslemeli vazo ... 116 Şekil 98: Dekoratif çinili mumluk ... 116 Şekil 99: Çini pano ... 117 Şekil 100: Hayvan figürlü plaklar ... 117 Şekil 101: Lale motifli karolar ... 117 Şekil 102: Estetik görünümlü çinili karolar ... 118 Şekil 103: Farklı renkte hata-i motifli karolar ... 118 Şekil 104: Rumi motifli karolar ... 118 Şekil 105: Hat motifli çini desenli tabaklar ... 119 Şekil 106: Çinili iki kişilik fincan takımı ... 119
xxiv
Şekil 107: Hata-i, penç, hat motifli ve hayvan figürlü dekoratif pano ... 119 Şekil 108: Üç boyutlu dekoratif çinili pano ... 120 Şekil 109: Yıldız motifli çinili plaklar ... 120 Şekil 110: Dekoratif çinili tabaklar ... 120 Şekil 111: Rumi ve hata-i motifli çinili karo ... 121 Şekil 112: Çini desenleri kullanılmış kapı numaraları ... 121 Şekil 113: Malzemelerin hazırlanması ... 125 Şekil 114: Desenin aydınger kağıdına aktarılması ... 126 Şekil115: Aydınger kağıdına çizilen desenin deri üzerine
yerleştirilmesi ... 126 Şekil 116: Desenin arkasından aynı şekilde çizilip desenin deriye
aktarılmasının sağlanması ... 126 Şekil 117: Aydınger kağıdından kılavuz çizgilerinin deriye aktarılması .. 127 Şekil 118: Desenin deriye aktarılmış hali ... 127 Şekil 119: Aktarılan desen üzerinde belli olmayan çizgilerin belirgin hale getirilmesi ... 127
Şekil 120: Sarı yaldızlı boyanın hazırlanması ... 128 Şekil 121: Desenin boyamaya başlanmış hali ... 128 Şekil 122: Hata-i motiflerinin boyanmış hali ... 128 Şekil 123: Desenin göbek kısmının boyanmış hali ... 129 Şekil 124: Desenin kenar suyunun boyanmaya başlanması ... 129
xxv
Şekil 125: Desenin kılavuz çizgilerinin boyanmaya başlanması ... 129 Şekil 126: Sarı yaldızlı boyama işleminin bitmiş hali ... 130 Şekil 127: Kontur çizgileri için siyah boyanın hazırlanması ... 130 Şekil 128: Hata-i motiflerinin kontur çizgilerinin bitmiş hali ... 130 Şekil 129: Desenin göbek ve kenar suyunun konturunun çekilmiş hali ... 131 Şekil 130:Kılavuz çizgilerinin kontur çekme işleminin tamamlanması.... 131 Şekil 131: Desenin tamamlanmış hali ... 131 Şekil 132: Astarlık deri kısmının kesilerek hazırlanması ... 132 Şekil 133:Astarlık deri kısmının kenarlarının inceltilmesi ... 132 Şekil 134: Sertlik verilmesi için sünger ve kartonun hazırlanması ... 132 Şekil 135: Sünger ve kartonun birbirine yapıştırılması ... 133 Şekil 136: Desenli derinin kenar kısımlarının biz yardımıyla delinmesi .. 133 Şekil 137: İğne kısmının geçirilmesi için çarklı zımba ile delinmesi ... 133 Şekil 138: Sünger ve kartonun astarlık deriye yapıştırılması ... 134 Şekil 139: Kenar kısımlarının bir araya getirilmesi ... 134 Şekil 140: Kenar kısmının sarı yaldızlı iplik ile dikilerek birleştirilmesi 134 Şekil 141: Broşun bitmiş hali ön yüzü ... 135 Şekil 142: Broşun bitmiş hali arka yüzü ... 135 Şekil 143: Batı cephenin kuzeyindeki panodan genel görünüş ... 170
xxvi
Şekil 144: Batı cephenin kuzeyindeki panodan genel görünüş desen
çizimi ... 172 Şekil 145: Mihrabın güney cephenin doğusundaki panodan genel
görünüş ... 173 Şekil 146: Mihrabın güney cephenin doğusundaki panodan genel görünüş desen çizimi ... 174
Şekil 147: Kuzey cephe doğusundaki birinci pencerenin alınlığı ... 175 Şekil 148: Kuzey cephe doğusundaki birinci pencerenin alınlığı desen çizimi ... 176 Şekil 149: Kuzey cephenin batı ucundaki pencere alınlığı ... 177 Şekil 150: Kuzey cephenin batı ucundaki pencere alınlığı desen çizimi .. 178 Şekil 151: Kuzey cephe doğusundaki ikinci pencere alınlığı ... 179 Şekil 152: Kuzey cephe doğusundaki ikinci pencere alınlığı desen çizimi .... ... 180
Şekil 153: Giriş eyvanı batı duvarındaki madalyon ... 181 Şekil 154: Giriş eyvanı batı duvarındaki madalyondan detay desen
çizimi ... 183 Şekil 155: Giriş eyvanı batı duvarındaki madalyon desen çizimi ... 183 Şekil 156: Hünkar mahfili duvarından bordür ... 184 Şekil 157: Hünkar mahfili duvarından bordür desen çizimi ... 185 Şekil 158: Müezzin mahfili tavanı ... 186 Şekil 159: Müezzin mahfili tavanından detay desen çizimi ... 188
xxvii
Şekil 160: Müezzin mahfili tavanı desen çizimi ... 188 Şekil 161: Giriş eyvanının batısındaki müezzin mahfili kemer aynasından görünüş ... 189
Şekil 162: Giriş eyvanının batısındaki müezzin mahfili kemer aynasından görünüş desen çizimi ... 191
Şekil 163: Üst kat tabhane duvarındaki bordür ... 192 Şekil 164: Üst kat tabhane duvarındaki bordür desen çizimi ... 193
Şekil 165: Giriş eyvanı batısındaki müezzin mahfili kemer üzengisinden detay ... 194
Şekil 166:Giriş eyvanı batısındaki müezzin mahfili kemer üzengisinden detay desen çizimi ... 196
Şekil 167: Giriş eyvanı batısındaki müezzin mahfili kemer üzengisinden detay ... 197
Şekil 168: Giriş eyvanı batısındaki müezzin mahfili kemer üzengisinden detay desen çizimi ... 199
Şekil 169: Giriş eyvanı batısındaki müezzin mahfili kemer üzengisindeki bordür ... 200
Şekil 170: Giriş eyvanı batısındaki müezzin mahfili kemer üzengisindeki bordür desen çizimi ... 202
Şekil 171: Mihrap bordürü ... 203 Şekil 172: Mihrap bordürü desen çizimi ... 205 Şekil 173: Doğu müezzin mahfilinden altıgen tek renk sırlı çini altın
xxviii
Şekil 174: Doğu müezzin mahfilinden altıgen tek renk sırlı çini altın
bezemeli çinilerden detay desen çizimi ... 208 Şekil 175: Mihrap oturtmalığındaki bordür ... 209 Şekil 176: Mihrap oturtmalığındaki bordür desen çizimi ... 211 Şekil 177: Batı eyvanın güneyindeki tabhanede dolap nişi alınlığı ... 212 Şekil 178: Batı eyvanın güneyindeki tabhanede dolap nişi alınlığı desen çizimi ... 214 Şekil 179: Kubbeli sofanın doğusundaki eyvan ... 215 Şekil 180: Kubbeli sofanın doğusundaki eyvan desen çizimi ... 216 Şekil 181: Harim bölümü duvarındaki altıgen tek renk sırlı çiniler ... 217 Şekil 182: Harim bölümü duvarındaki altıgen tek renk sırlı çiniler desen çizimi ... 218 Şekil 183: Mihrap nişinin alt kısmından detay ... 219 Şekil 184: Mihrap nişinin alt kısmından detay desen çizimi ... 221 Şekil 185: Mihrabın sütunce başlığından detay ... 222 Şekil 186: Mihrabın sütunce başlığından detay desen çizimi ... 224 Şekil 187: Mihrabın sütunce gövdesinden detay ... 225 Şekil 188: Mihrabın sütunce gövdesinden detay desen çizimi ... 227 Şekil 189: Mihrabın sütunce gövdesinden detay ... 228 Şekil 190: Mihrabın sütunce gövdesinden detay desen çizimi ... 230
xxix
Şekil 191: Mihrabın sütunce gövdesinden detay ... 231 Şekil 192: Mihrabın sütunce gövdesinden detay desen çizimi ... 232 Şekil 193: Mihrap tavanından detay ... 233 Şekil 194: Mihrap tavanından detay desen çizimi ... 234 Şekil 195: Mihrap tavanındaki kemerinden detay ... 235 Şekil 196: Mihrap tavanındaki kemerinden detay desen çizimi ... 237 Şekil 197: Hünkar mahfili korkuluğu ... 238 Şekil 198: Hünkar mahfili korkuluğu üç boyutlu hali desen çizimi ... 240 Şekil 199: Hünkar mahfili korkuluğundan detay desen çizimi ... 240 Şekil 200: Harim duvarlarındaki ibadet mekanı doğu cephesindeki
bordür ... 241 Şekil 201: Harim duvarlarındaki ibadet mekanı doğu cephesindeki bordür desen çizimi ... 242
Şekil 202: Üst kat batı şahnişin kapısının kemeri ... 243 Şekil 203: Üst kat batı şahnişin kapısının kemerinden detay desen
çizimi ... 245 Şekil 204: Üst kat batı şahnişin kapısının kemerinden ayna simetrisi
oluşturulmuş hali desen çizimi ... 245 Şekil 205: Üst kat batı şahnişin duvarlarındaki bordür ... 246 Şekil 206: Üst kat batı şahnişin duvarlarındaki bordür desen çizimi ... 247 Şekil 207: Taç kapı kemer bordürü ... 248
xxx
Şekil 208: Taç kapı kemer bordürü desen çizimi ... 250 Şekil 209: Doğu mihrabiye nişin alt kısmından detay ... 251 Şekil 210: Doğu mihrabiye nişin alt kısmından detay desen çizimi ... 253 Şekil 211: İç mekan batı cephede şemse motifi ... 254 Şekil 212: İç mekan batı cephede şemse motifinden detay desen çizimi . 256 Şekil 213: İç mekan batı cephede şemse motifi desen çizimi ... 256 Şekil 214: İç mekan duvarlarındaki bordür çinileri ... 257 Şekil 215: İç mekan duvarlarındaki bordür çinilerinden detay desen
çizimi ... 258 Şekil 216: İç mekan pencere tavanı ... 259 Şekil 217: İç mekan pencere tavanından detay desen çizimi ... 260 Şekil 218: İç mekan pencere tavanından detaysız kompozisyon desen çizimi ... 260 Şekil 219: Çelebi Sultan Mehmet sandukası doğu yüzü ... 262 Şekil 220: Çelebi Sultan Mehmet sandukası doğu yüzü desen çizimi ... 264 Şekil 221: Çelebi Sultan Mehmet sandukası yan yüzü ... 265 Şekil 222: Çelebi Sultan Mehmet sandukası yan yüzü desen çizimi ... 267 Şekil 223: Mihrap bordürü ... 268 Şekil 224: Mihrap bordüründen detay desen çizimi ... 270 Şekil 225: Mihrap bordürü ... 271
xxxi
Şekil 226: Mihrap bordüründen detay desen çizimi ... 273 Şekil 227: Mihrap sol yandaki sütuncesinden detay ... 274 Şekil 228: Mihrap sol yandaki sütuncesinden detay desen çizimi ... 276 Şekil 229: Mihrap bordürü ... 277 Şekil 230: Mihrap bordürü desen çizimi ... 289 Şekil 231: Mihrap nişinin üst kısmından detay ... 280 Şekil 232: Mihrap nişinin üst kısmından detay desen çizimi ... 282 Şekil 233: İç mekan kuzey cepheden taşıntı yapan kütleden detay ... 283 Şekil 234: İç mekan kuzey cepheden taşıntı yapan kütleden detay desen çizimi ... 285 Şekil 235: Kuzey cephedeki kütlenin kemer karnından detay ... 286 Şekil 236: Kuzey cephedeki kütlenin kemer karnından detay desen
çizimi ... 287 Şekil 237: Sitti Hatun sandukasının ön yüzünden detay ... 288 Şekil 238: Sitti Hatun sandukasının ön yüzünden detay desen
çizimi ... 290 Şekil 239: Sitti Hatun sandukasında bulunan desenin tam hali desen
çizimi ... 290 Şekil 240: Daye Hatun sandukasının ön yüzü ... 291 Şekil 241: Daye Hatun sandukasının ön yüzünden detay desen çizimi .... 292
xxxii
Şekil 242: Taç kapı batı mihrabiye bordürü ... 293 Şekil 243: Taç kapı batı mihrabiye bordüründen detay desen çizimi ... 295
BÖLÜM I 1. GİRİŞ 1.1. Problem
Sanat, düşüncelerin, amaçların, duyguların, durumların ya da olayların, beceri ve düş gücü kullanılarak anlatılmasına ya da başkalarına iletilmesine yönelik yaratıcı insan etkinliğidir (Alparslan, 2003:1). Sanat, toplumsal gelişmeye paralel olarak değişmiş ve gelişmiştir. Başlangıçta topluluk olarak dolaştıkları, toplamacılık ve avcılıkla başlandığı, çağlarda sanat, büyü yapma ve doğa olaylarının gücünden korunmak amacıyla yapılmıştır. Mağara duvarına çizilen resimler, öldürülen hayvan parçalarının boyuna asılması ya da ağaçtan insan tasvirlerinin yapılması, insan doğa güçlerinin üstüne çıkmaktan doğmaktaydı. Fakat bu çağlarda yapılan sanat olarak nitelendirilen bu ürünler estetik açıdan yoksundur (Armağan, 1992:19).
Sanatın bir alt dalı olan el sanatları, tarihin başlangıcından bu yana ülkelerin sanat zevklerini, kültürlerini, değer yargılarını, estetik yönlerini, dünya görüşlerini ve yaşam biçimlerini belgeleyen kültür hazineleridir. İnsanlığın var olduğu tarihten günümüze kadar uygarlık el sanatlarıyla iç içe yaşamıştır ve yaşamaya devam etmektedir. El sanatları, genel anlamda düşünülürse insan; yiyecek, barınma, avlanma, giyecek, süslenme, eğlence vb. ihtiyaçları karşılarken hep el sanatlarından ve onun ürünlerinden yararlanmıştır (Ertuğrul, 2000:2).
El sanatları, tarihte ortaya çıkardığı eserlerle dünyaya kendini kabul ettirmiştir. Geçmişten günümüze gelen el sanatlarından biri de çini sanatıdır.
Çini sanatı bütün geleneksel sanatlarımız arasında ayrı bir öneme sahiptir. Yüzyıllar boyunca Türk Çini sanatında çeşitli teknikler uygulanmıştır. Bu sayede zenginleşmiş ve farklı yerlerde sevilerek kullanılmıştır. Türk çini sanatının teknik, motif, renk ve kompozisyonları zamana göre değişiklikler geçirmiştir. Bu değişiklikler belirli devirler içinde yenilikler yaratmış ve yeni renk ve desenlerle ayrı bir karakter kazanmıştır. Bazıları ise her dönemde varlıklarını sürdürmeyi başarmıştır. Türk süsleme
sanatında Çini bezeme; camii, mescid, türbe, saray gibi yapılarda önemli bir dekor unsuru olmuştur.
Günümüzde geleneksel yöntemlerle üretimi yapılan geleneksel desen anlayışı içinde fırça kullanılarak, sır altı tekniği ile uygulanan çiniler olduğu gibi, seri imalatla yapılan çiniler de vardır. Bu çini ürünlerde tıpkı geleneksel anlayış içinde üretilen ürünler gibi mimaride de dekoratif amaçlı kullanılırken, diğer yandan ise süs kullanım amaçlıdır. Günümüze ulaşan sayısız çini eserleri, ait oldukları dönemin ekonomik, sosyal ve kültürel yapısını yansıtması bakımından oldukça önem taşımaktadır. Bu sanatımızı yaşatıp gelecek nesillere aktarmak görevimizdir.
Bu nedenle; Bursa ilindeki Yeşil Camii, Yeşil Türbe ve Muradiye camiinde bulunan duvar çini desenleri incelenerek yapılan bu araştırmada, literatür taraması sonucunda yapılmış olan diğer araştırmaların dışında kompozisyon özellikleri, renk, form ve yapım tekniklerinden farklı olarak elde edilen çini desenlerinden yararlanılarak farklı kullanım alanlarında uygulanabilmesi için geleneksel motif özelliklerini koruyarak yeni ürünler oluşturulup gelecek nesillere aktarabilmek amacıyla planlanıp yürütülmüştür.
1.2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın genel amacı; el sanatları içerisinde önemli bir yeri olan çini sanatının, Bursa ilindeki Yeşil Camii, Yeşil Türbe ve Muradiye camiindeki duvar çinilerinin yapım ve süsleme teknikleri, kullanılan renkler, kompozisyon özelliklerini inceleyerek bu çinilerin birebir çizimlerini ve fotoğraf çekimlerini yaparak belgelemektir.
Bu amaç doğrultusunda aşağıda yer alan sorulara cevap aranacaktır. 1. Çini sanatının özellikleri nelerdir?
2. İznik yöresinde Çini Vakfı’nda çalışan bireylerin nitelikleri nelerdir?
3.Bursa ilindeki Yeşil Camii, Yeşil Türbe ve Muradiye camiinde duvar çinilerinin yapım ve süsleme teknikleri nelerdir?
3. Bursa ilindeki Yeşil Camii, Yeşil Türbe ve Muradiye camiindeki duvar çinilerinde kullanılan desen özellikleri nelerdir?
4.Bursa ilindeki Yeşil Camii, Yeşil Türbe ve Muradiye camiinde duvar çinilerinde kullanılan renkler nelerdir?
5.İznik yöresinde Çini Vakfı’nda günümüzde çinilerde kullanılan kompozisyon özellikleri nasıldır?
6. İznik Çini Vakfı’nda üretilen çinili ürünler nasıl pazarlanmaktadır?
7.İznik Çini Vakfı’nda üretilen çinili ürünlerle yurt içinde ve dışında sergi / fuarlara katılım var mıdır?
8.Çini sanatının bugünkü durumunu nedir?
1.3. Araştırmanın Önemi
Geleneksel sanatlarımız içerisinde önemli bir yere sahip olan çini süslemeleriyle bezeli mimari yapılarımız geçmişle günümüz sanatları arasında köprü vazifesi görmektedir. Bu eserler yetişmekte olan yeni neslin, geçmişteki toplumların kültür ve yaşayışı hakkında bilgi sahibi olması açısından göz ardı edilemeyecek bir öneme sahiptir. Asıl büyük ve sürekli gelişmesini Anadolu Türk mimarisinde gösteren çini sanatı Türklerde iç ve dış mimari süslemenin en önemli kolu olmuştur.
Bu araştırma çini sanatının tanıtılması ve yöredeki durumu, el sanatlarının içindeki yeri, yöreye ait çini sanatının tanıtılması ve çiniciliğin geliştirilmesine katkıda bulunacaktır. Kullanılan renk, model, teknik, kompozisyon özelliklerin belirlenip tanıtılması açısından da önem taşımaktadır.
Bu araştırma Bursa ilindeki Yeşil Camii, Yeşil Türbe ve Muradiye camiinde duvar çinilerinde kullanılan tekniklerin ve desenlerin geçmişten günümüze kadar geçirdiği aşamaların belirlenmesi ve çini sanatına gönül verenlere ışık tutması açısından önemlidir. Çini desenlerinin günümüzde kullanım yerlerini göstermek ve dekoratif
ürünlerine uygulayıp farklı kitlelere ulaştırmak ve geçmiş kültürümüzü gelecek kuşaklara aktarmak ve geliştirip tanıtmak bakımından önemlidir.
Yapılan araştırma ile ilerde yapılacak benzer araştırmalara kaynak teşkil etmesi açısından önemlidir.
1.4. Varsayımlar
Bu araştırma aşağıda belirtilen varsayımlar doğrultusunda yürütülmüştür. 1.Araştırma kapsamına alınan bireyler, alanında gerekli bilgi ve beceriye sahiptir.
2.Araştırma için hazırlanan anketin içeriği ve uygulanan bilgi formu araştırmanın amacına hizmet edecek niteliktedir.
3.Araştırmada kullanılan Türkçe kaynaklar konuyu açıklamada yeterlidir.
1.5. Sınırlılıklar
1. Bu araştırma Bursa ve İznik yöresi çinileri ile sınırlıdır.
2.Bu araştırma Bursa ilindeki Yeşil Camii, Yeşil Türbe ve Muradiye camiinde bulunan duvar çinileri ile sınırlıdır.
3.Bu araştırma 2011-2012 yılında İznik il piyasalarında bulunan İznik Çini Vakfı’nda üretilen ürünlerle sınırlıdır.
4.Araştırma Bursa’da ve İznik’te bulunan kaynak kişilerin bilgileriyle sınırlıdır.
5.İznik Çini Vakfı’nda ilgili kişiler ile görüşme sonucunda elde edilen gözlem sonuçları ve anket tekniğiyle sınırlıdır.
1.6. Tanımlar
Aksesuar: Konunun gerektirdiği ölçüde kullanılan, bir sahne içinde yer alan çeşitli eşya. Kadın giyiminde, kıyafeti bütünleyen çanta, eldiven, kemer, iğne, küpe, kolye, şapka gibi eşya (Aytaç, 1999:122).
Arabesk: Birbiri içine grift olarak girip çıkan düz ve eğri çizgilerin meydana getirdiği bir süsleme şeklidir (Arseven, 1950:15).
Astar: Seramikte kullanılan hamur rengini kapatmak, düzgün ve temiz beyaz renkli yüzey elde etmek için hazırlanır kullanılır (Şahin, 1983:20).
Avlu: Genellikle üstü açık mekan. Çevrede yapı birimlerinin dizilerek bir bütün meydana getirdiği iç mekan (Arseven, 1950:16).
Bezeme: Süsleme, Tezyin etme (Arseven, 1950:20).
Bisküvi: 800-850 ısıda yapılan ilk seramik pişirimi (Şahin, 1983:25).
Bitkisel Motif: Stilize edilerek hazırlanmış yaprak, çiçek, ağaç motifleri (Arseven, 1950:25).
Bordür: Herhangi bir levhanın, panonun, seramik mamulatın kenarını süsleyen ve kenar boyunca uzanan iki ana çizgi arasındaki süsleme (Arseven, 1950:27).
Camii: Müslümanların ibadet ettikleri yapılardır (Arseven, 1950:30).
Çini: Duvar kaplaması olarak kullanılan ve genellikle bezeli ve sırlı seramik plak (Sözen ve Tanyeli, 1996:30).
Çinici: Çini yapan veya satan kişi (Şahin, 1983:32). Çinili: Çini ile süslenmiş (Şahin, 1983:32).
Çinicilik: Çini yapım ve üretim etkinliği ve mesleği (Sözen ve Tanyeli, 1996:30).
Çini Mozaik: Küçük çini parçalarının yan yana dizilmesiyle oluşturulan bezemeli duvar kaplaması (Sözen ve Tanyeli, 1996:30).
Çini Mürekkebi: Özellikle mimari çizimde kullanılan bir tür mürekkep (Sözen ve Tanyeli, 1996:31).
Çintemani: Bir süsleme motifi. Üç benek ve iki yatay buluttan oluşan motif (Arseven, 1950:33).
Dekor: Bir yere süsleme amacıyla verilen düzen (Arseven, 1950:40).
Desen: Renkli ya da renksiz tonlu ya da tonsuz çizgi resimler (Akar ve Keskiner, 1978:28).
El Sanatları: İnsanları dış etkenlere karşı beliren ihtiyaçlardan doğan ve toplumların yapılarına, geleneklerine, göreneklerine, beğenilerine, kültürlerine ve yaşadıkları bölgenin iklimine göre değişiklik gösteren bir sanat dalıdır (Özbel, 1990:17).
Evani: Osmanlılarda kap kacak (Sayhan, 1988:12).
Eyvan: Üç tarafı kapalı bir tarafı açık ve üzeri tonozlarla örtülü oda (Arseven, 1950:45).
Fayans: Beyaz, gri hamurlu gözenekli üzeri beyaz veya renkli opak sırlı seramik mamulat (Şahin, 1983:48).
Fırça: Seramikleri temizlemek, dekore etmek amacı ile kullanılan, bir sap ucuna tutturulmuş kıl demeti (Şahin, 1983:53).
Fırın: Seramikleri pişirmek amacı ile yapılmış içi reflakter malzeme ile düzenlenmiş, tuğladan örtülü ocak (Şahin, 1983:53).
Firuze: Açık yeşil (Şahin, 1983:54).
Hatai: Stilize edilmiş bitkisel motif. Orta Asya çıkışlı Türk tezyinatına verilen isim (Arseven, 1950:60).
Hayat Ağacı: Türk ve İslam süsleme sanatlarında hurma vb. ağaçlara verilen ad. Cenneti sembolize eden resimlerde ya da süsleme de simetri ekseni olarak sıkça görülür (Arseven, 1950:61).
Kabartma: Çini ve keramik yüzeyinden yüksek olarak yapılan boyama veya süsleme (Şahin, 1983:57).
Kaolin (Arı Kil): Porselan yapmakta kullanılan bir çeşit ak ve gevrek kil, kaolin (Şahin, 1983:58).
Kemer: İki sütun veya ayağı birbirine üsten yarım çember, basık eğri, yonca yaprağı vb. biçimlerde bağlayan ve üzerine gelen duvar ağarlıklarını, iki yanındaki ağarlıklara bindiren tonoz bağlantı (Arseven, 1950:63).
Kil: Islandığı zaman kolayca biçimlendirilen su geçirimliliği olmayan yumuşak ve yağlı toprak (Şahin, 1983:60).
Kompozisyon: Motiflerin bir bütün içinde düzenlenerek bir araya getirilmesi (Şahin, 1983:62).
Kontur: Etraf çizgisi (Şahin, 1983:67).
Köşelik: Levhalarda kenar uçlara yapılan süslere verilen isimdir (Arseven, 1950:65).
Kubbe: Yuvarlak, kare ve sekiz ya da altı köşeli oylumların üzerine gelen yarım küre biçiminde içi boş yapı örtüsü (Arseven, 1950:66).
Kuvars: Billurlaşmış silisin doğada çok yaygın türü (Şahin, 1983:68).
Kümbet: Kubbe biçiminde toparlak kabartı koni, piramit biçiminde damı olan, yuvarlak veya köşeli yapı (Arseven, 1950:67).
Lotus: Nilüfer cinsinden birçok bitkiye verilen ad ve bu çiçeklerden stilize edilerek çizilen motifler (Arseven, 1950:69).
Mahfil: Camilerde müezzin ya da padişahlara ayrılmış ve yüksekçe olarak inşa edilmiş localar (Arseven, 1950:70).
Mihrap: Cami, mescid ve namazgahlarda kıble istikametini gösteren ve imamın cemaat önünde durarak namaz kıldırdığı yere denir (Arseven, 1950:72).
Mimber: Camilerde üzerine hatibin çıkarak hutbe okuduğu kapısı, merdiveni ve en üst yerinde oturulacak yer (Arseven, 1950:72).
Motif: Süslemede bütünü oluşturan parçalardan her birine verilen addır. Kompozisyonun esasını oluşturan öğelere denir (Turani, 1993:94).
Mukarnas: Kademeli olarak taşmalar yapacak biçimde, aşırtmalı olarak yan yana ve üst üste gelen, üç boyutlu bir görünüm veren bir geçiş ve dolgu öğesi. Petek biçimi bir görüntü ile yarım kubbelerin içini dolgulayan İslam sanatı öğesi (Arseven, 1950:73).
Niş: Duvar içinde bırakılan oyuk, göz, hücre (Arseven, 1950:74).
Rumi: Filiz yaprak kıvrımlarından meydana gelen Anadolu Selçuklularını stilize süsleme motifi (Arseven, 1950:76).
Seramik: Pişirilmiş kil mamulü (Şahin, 1983:73).
Sır: Seramikler üzerindeki koruyucu, camsı tabaka (Şahin, 1983:74).
Sır Altı Tekniği: Seramik boyalarının bisküvi halindeki seramikler üzerine boyaların üzerine sır çekilmesi, boyaların sır altında kalmasıdır (Öney,1976:84).
Sır Üstü Tekniği: Sırlanıp fırınlanmış seramikler üzerine sırlı boyalarla yapılan ve daha düşük ısıda pişirilen fırınlanan seramik tekniğidir (Öney,1976:84).
Sütun: Çoğunlukla daire kesitli, ince uzun tek parça ya da parçalı, kaide, gövde ve başlık kısımları olan mimarlık öğesi (Arseven, 1950.77).
Şemse: Süslemede kullanılan, dairesel biçimde dilimli ya da düz motifler (Arseven, 1950:78).
Tahrir: Siyah seramik boyası ve fırça ile seramikler üzerinde desen çizme (Şahin, 1983:76).
Ulama Çini: Yan yana geldiklerinde birbirini tamamlayan geniş alanı bezeyen çini (Şahin, 1983:78).
BÖLÜM II
2.KAVRAMSAL ÇERÇEVE
2.1.Bursa İli Hakkında Genel Bilgi
Bursa ilinin tarihi, yapılan çeşitli kazı ve araştırmalarla ilk yerleşmelerin İ.Ö. 4000’e uzandığı belirlenmiştir. İ.Ö. 13. yy.da Balkanlar’dan gelen Frigler’in yerleştiği bu yöreye ilişkin kesin bilgiler İ.Ö. 700 yıllarında Bitinler ile başlar (Baykal, 1950: 6). Bitinya adı verilen bölge İ.Ö. 6. yy.da Lidyalılar’ın eline geçmiş. İ.Ö. 6. yüzyılın ortalarında bu topraklara Lidyalılar’ı yenen Persler egemen olmuştur. Pers egemenliğinin son günlerinde kurulan Bitanya Krallığı, bu topraklarda Roma İmparatorluğu’nun hâkimiyetine kadar varlığını sürdürmüştür. Roma İmparatorluğu’nun ikiye bölünmesi ile Bitinya, Bizans İmparatorluğu’nun bir eyaleti olmuştur (Cengiz, 2006: 19).
Antik kaynaklar bugünkü Bursa'nın kurucusunu I. Prusias (İ.Ö. 232–192) olarak göstermektedir. Kartaca Kralı Hannibal, Roma İmparatorluğu ile yaptığı savaşı kaybedince, birlikleriyle beraber I. Prusias'a sığınır. Burada zafer kazanan bir komutan gibi karşılanıp, saygı görür. Bu yakınlığa karşılık olarak Hannibal, emrindeki askerlerle bir şehir inşa eder. Sehre Prusias'ın adını verip, ona armağan eder. Kurulduğunda bugünkü hisar içinde olan şehir, günümüzün bir mahallesi kadardı. Bithynia Krallık Dönemine ait Tümülüs’te İ.Ö. 2. yy.a ait çok önemli belgeler bulunmuştur (Oğuzoğlu, 1997: 15).
İmparator Justinianus (527–565) zamanında Pythia'da (Çekirge'de) yeni hamamlar yaptırılmıştır. 1935 yılında Hisar içinde tonozlu odalar bulunmuştur. Hisar içinde, Yer Kapı'da bulunmuş Erken Bizans Devri’ne ait taban mozaiği, önemli arkeolojik kalıntılardandır. Tophane'de Bizans Dönemi’nden bir sapel ve manastıra ait mozaikler bulunmaktadır. Prusa (Bursa) 1204–1261 yılları arasında Nikaia'a (İznik)'e bağlı sönük bir tekfurluk olarak varlığını sürdürmüştür (Yalman, 1984: 3).
Bursa Osmanlılar tarafından fethedildiğinde yaklaşık olarak 1500 yıl önce kurulan bir kent idi. Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra Söğüt-Bilecik Çevresinde (1298-1326) kurulan Osmanlılar Batı Anadolu’ya akınlar yapmaya başlarlar (İnalcık, 2002:66-80). Osmanlı Devleti’nin kurulusunu takip eden devrede Bursa Osman Bey tarafından kuşatılmıştır. 10 yıl süren bir kuşatmadan sonra Orhan Bey Bursa’yı almış (1326) ve yeni devlete başkent yapmıştır. Bursa’nın gelişmesi bu döneme rastlamıştır. Şehir birçok anıtlarla süslenmiştir (Oğuzoğlu, 1997: 15). Orhan Gazi şehri hisarın dışına çıkararak Orhan Gazi Külliyesi’ni kurdurur. Surlar dışında mevcut yerleşmeye yakın, cami, hamam, imarethane, darüşşifa, medrese gibi kamu yapıları inşa ettirmiştir (Kuter, 2008: 1). Yıldırım Bayezid zamanında şehir çok gelişerek Anadolu’nun en ünlü kültür merkezi halini almıştır. Bayezid’ın 1402’de Ankara Savası’nı kaybetmesi üzerine şehir Timur’un orduları tarafından yağma edilmiş (Ceyhan, 1988: 15). Bayezid bu yenilgiyi gururuna yediremeyerek intihar etmiştir. Timur Osmanlı topraklarını tekrar beyliklere paylaştırarak ülkeyi uzun sürecek bir iç savaşa sürüklemiştir. Bayezıd'ın oğullarından Mehmet Çelebi Amasya'da, İsa Çelebi Balıkesir ve Bursa çevresinde, Süleyman Çelebi Trakya'da bağımsızlıklarını ilan etmişler ve bu çatışmalar şehzadeler arasındaki kanlı sürtüşmelerin habercisi olmuştur. Mehmet Çelebi kuvvetli bir ordu ile Musa Çelebi'yi mağlup ederek öldürtmesi üzerine uzun süren kardeş kavgaları sona ermiştir. Çelebi Mehmet, Osmanlı Devleti'nin birliğini yeniden kurmuştur. Bursa, Çelebi Sultan Mehmed zamanında tekrar gelişmeye başladı. Çelebi Mehmet, 1413 yılından itibaren Bursa'da büyük imar faaliyetlerine başlamıştır. 1421 yılında 34 yasında Edirne'de vefatı üzerine II. Murat padişah olmuştur (Kunt, 1995: 57-68).
II. Murad sakin yasamayı seven kişiliği nedeniyle üç kez tahtı oğlu II. Mehmed’e bırakmış fakat tehlikeler karsısında tekrar tahta çıkmak zorunda kalmıştır. Bu dönem içinde Bursa'da yaşamış, 1451’de ölünce, Bursa'da Muradiye'deki türbesine defnedilmiştir (Kunt, 1995: 57-77).
II. Fatih Mehmed’in İstanbul’u fethetmesinden (1453) sonra Bursa, yönetim merkezi niteliğini kaybetmiştir. Fakat siyasi ve kültürel açıdan önemini korumuştur. Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk 200 yıllık döneminde Bursa diğer kentlere göre kısa zamanda büyük gelişmeler göstermiştir. Birçok mimari yapı ile süslenmiş, devrin tanınmış medreseleri ile bilim âleminin kültür merkezi olmuş, canlı ticareti nedeniyle
ekonomik yönden güçlenmiştir (Yalman, 1984: 3–20). Bursa 15. yüzyıl sonunda, Anadolu’nun her açıdan en büyük kentlerinden biri olmuştur. Kentsel düzenin kurulduğu Bursa, Osmanlının özellikle uluslar arası ticaret ve üretim boyutlarında ipek başkenti ve Anadolu’nun da kültür başkenti olmuştur. Bu dönemde Bursa dış dünya ile kültürel ve ekonomik ilişkileri olan bir kenttir. Bir yandan Tokat üzerinden Tabriz’e açılmış, Konya üzerinden de Sam-Halep kültür ve ticaret bölgesi ile de ilişkilerini geliştirmiştir (İnalcık, 2001: 269-276).
1326-1551 birçok kez yağmalanan, yangınlar geçiren Bursa kenti, 15.yy. da güneyde dağların eteklerinde, daha sonra da kuzeyde ova yönünde yayılmış ve günümüzdeki görünümünü almıştır.
2.2. Bursa İli İznik İlçesi Hakkında Genel Bilgi
Melik Şah’ın Anadolu ordularının komutasını Süleyman Şah 1081 yılında İznik’i zapt ederek kurduğu beyliğin başkenti yapmıştır. Bizanslılar, İznik’in Türklerin elinden alınması için çok uğraşmış ve Godefray de Bauillon idaresindeki haçlı ordusunun 1097’de şehri kuşatması ile geri almıştır. 13. yüzyıl sonunda kurulan ve hızla gelişen Osmanlı beyliğinin İznik’i uzun süre kuşatması sonucu 2 Mart 1331 de şehir tekrar Osmanlılara teslim edilmiştir (Fındık, 2001:1 ).
Osmanlının sanatsal yükselme döneminde özellikle, 1490 – 1700 yılları arasında İznik seramik atölyelerinin büyük payı vardır. İznik atölyeleri devlet tarafından finanse edilmiş, saray sanatçıları yani nakkaşların titizlikle oluşturduğu kompozisyonları, sarayın verdiği siparişler doğrultusunda üretmişlerdir. İznik atölyeleri, kaşi denilen mimari dekorasyon malzemeleri üretirlerdi. Sarayın mimarları tarafından hazırlanan proje ve yapılmasına karar verilen yapılar hakkında nakkaş hanenin sanatçıları ile mimarları ortak çalışma yaparlar, dış veya iç mimaride nerede, nasıl ve ne stilde süsleme yapılacağına karar verirlerdi. Sanatsal ve yapısal belirlemeler yapılır, olayın mali portresi de araştırılarak İznik atölyelerine sipariş verilirdi ( Timur, 1987:20-21).
Yani İznik atölyeleri saray destekli olarak çalışıyorlardı. Motif ve renk açısından saray nakkaş hanesi tarafından yönlendiriliyorlardı. Bu nedenle İznik yapımı çinilerin sanatsal başarısı nakkaş hanenin teknik başarı ise İznikli seramik ustalarınındır. Saray için yapılan çini desenlerinin, nakkaşlar tarafından İstanbul’da hazırlandığı düşüncesi hâkimdir. Ancak kesin olarak bilinmemektedir. Bu düşünce çini örneklerde ve fermanlarda görülen bazı izlerle desteklenmektedir.
“Nakkaş haneden seramikçilere desenler, çizilerek, boyanarak ya da desenlerin sarayda uygulandığı hazır örnekler mi gönderilmiştir? net değildir. Fermanlarda sadece (“İrsal”) gönderilmiştir, ona uygun üretim yapın demektedir” (Fındık, 2001:17-18). Fermanlarda geçen (“İrsal”) gönderilmiştir, ona uygun üretim yapın anlamındadır. Ama burada gönderilenin desen veya renklendirilmiş kompozisyon olduğu bildirilmemiştir. Gönderilen mimari yapıların projesi de olabilir. Bu projede belirlenen alanlara uygun çini panonun yapılması istenmiş de olabilir. Yani yargıda kesin bilgi verilmemiştir. “Bizans döneminde Avrupa, özellikle İtalya ile sıkı ticari ilişkiler bulunmaktadır.
Avrupa ile ticaret, İtalyan tüccarlar vasıtasıyla Akdeniz limanlarından, kara yoluyla Balkanlar üzerinden, Karadeniz’den yapılmaktadır. Osmanlı döneminde bu ilişkinin devam ettiği ileri sürülmektedir.” (Fındık, 2001:17). Çeşitli kaynaklardan edinilen bilgilere göre İznik atölyelerinde Osmanlı sarayının, siparişlerinden boş kalan dönemlerde yurt içi ve yurt dışı için kullanım amaçlı evani adı verilen kap kacak üretimi yapılmaktaydı. “Böylece İznik’te XIV. yüzyılın son yarısı ve XV. yüzyıl başında canlı ve yaratma heyecanıyla dolu bir Osmanlı keramik sanatı doğmuştur” (Aslanapa, 1987:5).
XVI. yüzyılda Avrupa’da keramik sanatı pek gelişme göstermemiş, günlük kullanım amacı ile ürettikleri keramikler, zariflik den uzak, kaba çömlek tarzında vasıfsız ürünlerdi. İznik çinileri ise lüks keramik eşya olarak tanınıyor ve aranıyordu. Cenova’lı çini tacirleri, gemileri ile Karamürsel iskelesine yanaşırlar İznik’te atölye atölye dolaşarak mal toplarlar eğer yeteri kadar çini bulamazlarsa beklemeleri uzar, hazırlanmakta olan çinilerin fırınlanıp çıkmasını beklerlerdi. Bu tacirler her defasında 2000 civarında İznik çinisi alırlardı (Kırımlı,1987:51).
Bazı zamanlarda Cenova’lı tüccarlar dan biri temsilci olarak İznik’te devamlı suretle kalır bu süre zarfında çini atölyelerini bir bir dolaşarak ihtiyacı olan ürünlerin
temine çalışırdı. Saray’a ait mimari bir yapıya çini lazım olduğunda, İznik in çinici başına gönderilen bir ferman ile yurt içi ve yurt dışı keramik üretimleri durdurulur, İznik’teki bütün atölyeler sarayın verdiği sipariş üzerine, mimari kare çini levha çalışmaya başlarlardı (Kırımlı, 1987:51).
Ürünlerin ihracatı devletin Ege ve Akdeniz’deki önemli limanlarından deniz yolu ile sağlanırdı. Bu dönemde İznik atölyelerinin yanı sıra Kütahya atölyeleri’ de üretimdeydi. Ancak Kütahya atölyeleri stil ve teknik olarak İznik’e bağlı olmalarına karşın, daha çok halka dönük, iç piyasanın gereksinimlerini karşılayan atölyelerdi (Timur, 1987:21). Geleneksel Osmanlı Keramik sanatının en zengin örneklerinin verildiği İznik’te 1980–1995 yılları arasında yapılan Roma Tiyatrosu kazısında dört keramik fırını bulunmuştur. Bu kazılarında ortaya çıkan Çini Fırınları hakkında oldukça geniş bilgiler edinilmiştir. Bu fırınlar Erken dönem Osmanlı Çini örneklerini ve üsluplarının belgelenmesi açısından önemli buluntuları içinde barındırmaktadır. İznik fırın kazılarında sayısız çini örnekleri ortaya çıkartılmıştır. Bunların basit fırça hareketleri ile çizilmesindeki ustalık, hayranlık uyandıracak bir yaratıcılık örneği göstermektedir. Acele dekorlanmış mahalli bir sanat eseri olan bu keramiklerin ülke sınırlarını aşan ve yüzyılları geride bırakan bir tesiri vardır. İznik kazılarında uzun yıllar bilinmeyen renk ve desenlerde binlerce çini keramik parça gün ışığına çıkmıştır ve Türk sanatının karanlıkta kalan yüzüne ışık tutmuştur. Aynı zamanda, değişik nedenlerden ötürü bozuk (olgunlaşmamış), yanık (derecesi yüksek gelmiş), birbirine kaynamış (yapışmış), üçayağa yapışmış (fırın taşına sırrın akması) gibi nedenlerden dolayı fırından çıkarılan birçok sırlanmamış keramik parçalar ve fırın malzemesi bulunmuştur (Fındık, 2001:296).
2.3.İznik Atölyeleri’nin Sanatsal Evreleri
Osmanlı seramik sanatının yapı çiniciliği alanındaki en güzel ve en eski keramikleri, İznik çini atölyelerinde yapılmıştır. Aynı çini atölyelerinde yapılan evani türü seramikler ise, ilk bulunduğu yerlere göre Milet, Haliç, Kütahya, Şam, Rodos işi diye adlandırılmıştır. Bu ayırımda, çağdaş yapı çiniciliği ve karşılıklı ilişki ve etkileri, ortak özellikleri ile ilgili hiçbir inceleme ve kıyaslama yapmadan: yalnız renk
paletlerindeki ayrıcalıklar üzerine durulmuştur, fakat sebepleri dikkate alınmamıştır. Oysa İznik çiniciliğinin gelişim ve aşamaları ayrıntıları ile: kitabe ve vakfiyelerdeki yapım tarihleri bilinen anıtların çini kaplamalarında açık ve seçik görülebilir (Önder , 1986:7).
Selçuklu çini bezemesi küçük bazı değişikliklere uğramasına rağmen, Osmanlı döneminde de devam etmiştir. Selçuklu çini kompozisyonlarında ağırlıklı olarak hendesi ve yıldızlar kullanılmıştır. İznik çini kompozisyonlarında ise hendesi şekilleri yerine zarif kıvrık dallar üzerine serpiştirilen hatayi ve rumili kompozisyonlara önem verilmiştir. 1985 İznik kazılarında Musli imzalı bir keramik dip parçası bulunmuştur. Başbakanlık arşivi mühimme defteri kayıtlarında da bu usta ile ilgili bir belge vardır. Buna göre: “Musli ve arkadaşlarının miri Kaşi işlemekle hizmetli olan Mehmedi yaralayıp kaçtıkları bunların bulunup, meselenin tahkiki yolunda 23 cemaziyelevvel 982 (1574) tarihli hüküm İznik kadısına yazılmıştır (Aslanapa, 1987:7).
Geçmişten günümüze birçok mimari eserimizi süsleyen, Anadolu ve Avrupa müzelerinde sergilenen İznik çini ve keramiklerinin uygulanmasına XVI. Yüzyılda büyük önem verilmiştir. “Çinicilikteki bu yükseliş, XVI. Asırda artan inşaat faaliyetleriyle sıkı sıkıya bağlıdır” (Tan, 1973:30).
2.4.Bursa Yeşil Camii Hakkında Genel Bilgi
Eser, kuzey cephe ortasındaki taç kapısında yer alan üç satır halindeki Arapça kitabesine göre H. 822 Aralık ayında (M. 1419-20)’de Çelebi Sultan Mehmet tarafından Hacı İvaz Paşa’ya inşa ettirilmiştir44. Eserin süslemelerinin ise iç mekânda hünkar mahfili üzerinde yer alan kitabeye göre, H. 827 (M. 1424) yılında Nakkaş Ali bin İlyas Ali tarafından tamamlandığı belirtilmektedir.
Cami, ters T planlıdır. Harim kısmı, güneydeki ibadet mekânı ve kuzeyde buna bitişik kubbeli sofa olmak üzere iki bölümden meydana gelmektedir ve her iki bölümün de örtü sistemi art arda iki büyük kubbedir. Kuzeydeki bölümün doğu ve batısında kubbeli sofaya açılan birer eyvan ve bu eyvanların güneyinde ve kuzeyinde ise tabhane odaları yer almaktadır. Harimin kuzey tarafı iki katlıdır. Alt katta, giriş eyvanının doğu
ve batısında birer müezzin mahfili; üst katta ise hünkar mahfili, bunun iki yanında birer tane tabhane; doğu ve batıda ise şahnişinler bulunmaktadır (Baykal, 1950:53).
Çini Süslemeler: Eserin dış mekânında çini süsleme, sadece doğu, batı ve güney cephedeki alt sıra pencerelerin etrafında yer almıştır. İç mekânda ise giriş eyvanının doğu ve batı duvar yüzeyleri; kubbeli sofanın doğu ve batısındaki eyvanlar; tabhaneler; giriş eyvanının iki yanındaki müezzin mahfilleri ile bunların pencere tavanları; güneydeki ibadet mekânının duvar yüzeyleri ve mihrap; üst katta ise hünkar mahfili, tabhaneler ve şahnişinler simetrik bir düzende çini ile kaplanmıştır. Binanın dış cephesinde, doğu, batı ve güneydeki boyuna dikdörtgen forma sahip alt sıra pencereler, duvar yüzeyinden çökertilerek daha derine yerleştirilmiş ve ayrıca iç ve dış bükey profilli iki silme ile çerçevelenmiştir. Bu silmelerin ardından pencerelerin çevresi, dört yönden türkuaz sırlı bir çini dizisiyle kuşatılmıştır. Doğu ve batı cephedeki dörder pencerenin etrafında yer alan çiniler, düz türkuaz şeritlerden ibarettir. Güney cephedeki iki pencerede ise, günümüzde bir kısmı dökülmüş olmakla birlikte tığ motifleri, taş içerisine kakma olarak yerleştirilmiştir. Binanın kuzey cephe aksındaki taç kapısından giriş eyvanına geçilmektedir (Aslanapa, 1986:40-42).
Giriş eyvanının üzerinde, ikinci katta yer alan hünkar mahfili, kemer aynası haricinde, renkli sır tekniğinde çinilerle kaplanmış, kemer aynasında ise mozaik tekniğinde çiniler yer almıştır. Hünkar mahfilinin güney cephesini dıştan iki bordür kuşatmaktadır. En dışta 21 cm genişliğindeki iç bükey profilli bordür, giriş eyvanının doğu ve batısındaki panoyu üstten sınırlandıran yazı bordürüne benzer. Farklı olarak burada yazılar kûfidir. Bunun ardından gelen ikinci bordür, sekiz kollu yıldızlardan meydana gelmektedir. Yıldızların kollardan birbirine bağlanmasıyla, aralarda beş kollu yıldızlar ve iki yanda bir sekizgenin yarısı şeklinde motifler meydana gelmiştir. Bu bordür iki yandan türkuaz sırlı çinilerle sınırlanmıştır. Bunlardan başka sadece aynalı kemeri kuşatan iki bordür daha vardır. Bu bordürlerdeki kompozisyon düzeni müezzin mahfilerinin aynalı kemerini kuşatan bordürlerin tekrarıdır. Sadece farklı olarak dıştaki bordürde palmetlerin kırmızıyla dolgulandığı ve kıvrım dallar üzerinde sarı renkte stilize çiçeklere de yer verildiği dikkati çekmektedir. Kemer köşelikleri de bazı renk farklılıkları haricinde, müezzin mahfillerinin kemer köşelikleriyle aynı özelliktedir. Sadece burada farklı olarak palmetler beyaz değil türkuazdır. Aynalı kemerin üzerindeki enine dikdörtgen alınlık, kompozisyon düzeni bakımından müzezzin mahfillerinin alınlığıyla aynıdır. Burada yazı metni hadis-i şeriften59 ibarettir. Hünkar mahfilinin güney cephesi üst kısmında, tek sıra halinde yirmi sekiz tane üç dilimli palmetten ibaret
bir tepelik yer almaktadır. Palmetlerin yüzeylerinde türkuaz ve beyaz olmak üzere iki renk kullanılarak ortabağdan gelişen palmetler işlenmiştir.
Sütuncelerin başlık ve kaideleri, kum saatine benzer formda olmakla birlikte çift boğumludur ve yüzeylerinde palmet-rumi, stilize çiçek rumi geçmeleriyle oluşturulmuş bitkisel bezemeler yer almaktadır. Köşeliklerin sütuncelerle birleştiği alt kısımda sarı bir konturla dikdörtgen bir çerçeve içerisine alınmış celi sülüs yazılar dikkati çekmektedir. Sağda Arapça “Tebrizli ustaların eseridir” ifadesi solda ise Farsça “bana zulm eden zalimin böbürlenmesi kendine kalır, bana bir zararı dokunmaz” anlamında bir beyit yazılmıştır. Beş kenarlı olarak düzenlenmiş mihrap nişinin alt kısmı, 343 cm yükseklik, 188 cm genişlik ve 118 cm. derinliğe sahiptir. Dikdörtgen formda, 34x30 cm ölçülerindeki levha çinilerle kaplanmış olup, kompozisyon koyu mavi zeminde türkuaz ve beyaz olmak üzere iki farklı renge sahip rumilerle işlenmiştir. Uçları birer stilize palmetle nihayetlenen sırt sırta iki rumi, üstteki kısa yaprakları volüt yapmış karşılıklı beyaz iki ruminin içlerinde son bulmaktadır. Beyaz rumilerin üstte birleştiği bölümde bir palmet yerleştirilmiştir.
Mihrap nişini kuşatan bordürlerden birinci, ikinci, beşinci ve altıncısının doksan derecelik bir açıyla dönüş yapmasıyla 63 cm yüksekliğindeki oturtmalık meydana getirilmiştir. İkinci bordürün dönüş yaptığı kısımda celi sülüs yazıların yerini örgülü kûfi taklidi süslemeler almıştır. Mihrabın tepeliği, batı uçtaki bir tanesi yarım olmak üzere toplam yirmi âdet palmetten ibarettir ve tek sıra halinde yan yana dizilmiştir. Palmetlerin yan yana sıralanmasıyla aralarda kalan boşluklar birer ters palmet izlenimi uyandırmaktadır. Her bir palmetin yüzeyinde, orta bağdan gelişen küçük palmetler görülmektedir (Yıldırım, 2007:21-45).
2.5.Bursa Yeşil Türbe Hakkında Genel Bilgi
Eserin kuzey cephe ortasındaki taç kapısında ve iç mekânda Çelebi Sultan Mehmet’e ait sandukada yer alan kitabelerde inşa tarihi bildirilmemekle birlikte türbenin H. 824 (M. 1421) yılında vefat eden Çelebi Sultan Mehmet’e ait olduğu dile getirilmektedir. Muhtemelen eser, sultanın ölümünden kısa bir süre sonra
