Özlü Çini Hammaddeleri

Su ile yoğrulduklarında dağılamayan, şekillendirmeye uygun olan yine kurutulduklarında şekillerini muhafaza eden; bentonit, kil, kaolen gibi hammaddelere özlü çini hammaddeler denir. Özlü çini hammaddeleri de kendi aralarında özlülük derecelerine göre sıralanır. Bu sıralamaya etken olarak, oluşum koşullarına göre içerdikleri tane iriliklerini ve yoğrulmaları için alabildikleri su miktarını gösterebiliriz. Buna göre en özlü hammadde olarak montmorillonitik bir grupsal yapı gösteren bentonit, arkasından daha az özlü olarak çeşitli grupsal yapılara sahip killer ve son olarak kaolinler sıralanabilir (Arcasoy, 1983:8).

2.10.1.1.1.Bentonit

Çini’de kullanılan en özlü hammaddedir. Yurdumuzun çeşitli yerlerinde oldukça kaliteli bentonit yatakları mevcuttur. En kaliteli bentonit yatakları Ordu –Ünye civarı bulunmaktadır. Çini sektöründe aşırı özlü olmasından dolayı fazla tercih edilmez. Çünkü çini çamuru reçetelerinde küçük bir oranda yanlışlık tamiri büyük hatalara neden olmakta, bundan dolayı, daha çok özel alt yapı çamurlarında, çok az bir oranda bentonit kullanılmaktadır.

Kütahya yöresinde ise Türkmen Dağı civarında bentonit yatakları mevcuttur. Yöredeki bentonitin pişme rengi açık kahve ve bejdir.

2.10.1.1.2.Kil (Maya)

Killer içerisinde levhacıklar üst üste birikmiş paketler halinde bulunur. Su ile çamur yapıldığında su levhacıklar arasına girer. Çamur bir taraftan basıldığında levhacıklar birbiri üzerinde kayarak verilen şekli alır. İki cam levha ısıtıldığında nasıl

birbiri üzerine kaynarsa, killerde öyle kaynar. Islak olan iki cam levhayı birbirinden nasıl ayırmak güç ise kil levhalarında da aynen böyle olup, sağlamlık kazanır (Tanışan ve Mete, 1986:14).

Kil özlülük olarak bentonit hammaddesinden sonra ikinci sırayı alır. Kil çini çamuruna şekil vermeyi kolaylaştıran en önemli hammaddedir, ayrıca çamurun pişme direncini arttırıcı bir faktör olarak kullanılır. Çini çamurunun dışında, tahrir boyalarına da belli bir oranda kil katılarak fırça hakimiyetini kolaylaştırmak mümkündür. Yurdumuz kil yatakları bakımından oldukça zengindir. Kütahya da ve çini sektöründe kullanılan kil hammaddelerinin bir kısmı Kütahya – Eskişehir arasından sağlanır.

Eskişehir’in Mihalıccık ilçesinden çıkarılan kil, halk tarafından, çamaşır temizlemede kullanıldığı için çamaşır kili olarak isimlendirilmiştir. Suda erimeyen bu kil kaynatılarak sıvı hale getirilerek astar ve döküm çamuru hazırlanmasında kullanılır. El ile oynandığında sulandığından çark çamuru olarak kullanılmaz (Çini, 1991:66).

Eskişehir – Kütahya arasında bulunan kil yataklarından bir tanesi de Türkmen Dağı civarındadır. Bu kilin diğerlerine oranla pişme renginizin daha beyaz olması dolayısıyla, Türkmen kili daha temiz ve kullanışlıdır. Daha çok Sabuncu pınar civarında bulunan ocaklardan temin edilen kil’in çini çamur reçetesinde kullanılma oranı %5 - %10 dur.

2.10.1.1.3. Kaolen

Kaolen kile oranla daha saf bir kaolinit olup, içinde organik ve inorganik maddeler bulunmaz. Bu nedenle daha yüksek ısılara dayanıklı ve pişme rengi daha beyazdır. Kaolenler killer gibi suda açılmalarına rağmen, killer kadar plastik olmayıp, daha az özlüdürler.

Ülkemizdeki kil yatakları; Balıkesir (Sındırgı), Eskişehir (Mihalıccık), Bilecik (Dereskon), Uşak, Bursa, İstanbul (Arnavutköy), Nevşehir (Avanos), Ordu (Ünye) dir.

Kaolen çinicilik sektöründe reçeteye %60’ların üzerinde giren bir hammaddedir. Bugün çinicilikte kullanılan ve faaliyet gösteren kil yataklarından bazıları; Kütahya (Dümbüldek), Bilecik, Balıkesir (Sındırgı) ve Uşak’tır.

Dümbüldek Kaoleni: “Acem Dağı, Kırıklar mevkiinde, kayalıklı yamaçlardan güçlükle çıkarılır. 1940’lı yıllardan beri Terlemez toprağı yerine kullanılmaktadır. Pişme rengi pembe, sarıdır.” (Çini, 2002:176).

Bilecik Kaoleni: Kütahya çinicilerinin reçetelerinde en çok oranda kullandıkları güvenli bir malzemedir.

Balıkesir (Sındırgı) Kaoleni: Sındırgı ilçesinin Düvertepe köyünde çıkarılmaktadır. Çok beyaz ve makul fiyatta olduğu için çini sektöründe oldukça rağbet görmektedir. Çamur reçetesine tek başına, kaolen olarak girerse, çamur piştikten sonra, sır çatlamaları şeklinde bir problem olarak karşımıza çıkabilir.

Uşak Kaoleni: Sındırgı Kaoleni gibi çamur reçetesine tek başına girmesi sakıncalıdır. Uşak ilinin 25 – 30 km yakınındaki ocaklardan temin edilmektedir.

2.10.1.2. Özsüz Çini Hammaddeleri

“Çok ince öğütülseler bile su ile kolayca şekil verilemeyen, şekil verilse bile bir dış etken ile şeklini kolayca kaybedip dağılan maddelerdir. Seramik hammaddeleri olarak adlandırılır.” (Arcasoy, 1983:8).

Özsüz çini hammaddeleri üçe ayrılmaktadır.

2.10.1.2.1.Kuvartz

“Yeryüzünün bilinebilen kısmının %25’ini oluşturur. Kimyasal formülü SiO2 olup mol ağırlığı 60’dır.” (Arcasoy, 1983:13).

Bir seramik yapının kil gibi plastik dolgu özelliği olan hammaddeler yanında, kuvars gibi plastik özelliği olmayan ve yapıyı yüksek sıcaklıklarda ayakta tutacak bir maddeye de gereksinimi vardır. Kuvars, yapının kuruma küçülmesini azaltır, plastikliği düzenlemeye yardımcı olur ve pişme sırasında deformasyon olmaksızın gaz çıkışına izin verir. Kuvarsın tabiatta çeşitli şekilleri vardır. Biz sadece seramikte kullanılan kuvars çeşitlerini inceleyeceğiz.

Kuvars Kumu: Geniş yataklar halinde tabiatta bol miktarda bulunur. Genelde demir bileşikleri içerir. Demirsiz olanlar kullanılmaz.

Kuvarsit: Oldukça temiz bir kuvars taşıdır. Büyük kayalar halinde bulunur. Seramik ve çinide en çok kullanılan kuvars türüdür.

Sileks: Çok küçük kristalli kuvarsit taşıdır. Değirmen içlerinin kaplamasında kullanılır.

Filint Taşı: Çakmak taşı da denilen filint taşı değirmenlerde öğütme bilyesi olarak kullanılır. (Tanışan ve Mete, 1986:18–19). Günümüzde Kütahya yöresinde en yakın kuvars ocağı, Sultan bağı deresi civarındadır. Bununla birlikte temizlenmiş, işlenmiş ve pudra haline getirilmiş kuvars Bilecik yöresinden temin edilmektedir. Son yıllarda Nazilli yöresinde yeni bir kuvars yatağı bulunmuştur. Özelliği temiz ve beyaz olmasıdır. Kuvars ayrıca 1/3 oranında çini sırça reçetesinde de kullanılmaktadır.

2.10.1.2.2.Dolamit (Tebeşir)

Kalsiyum karbonat ile Magnezyum karbonat’ın doğada ki, yaklaşık aynı molekül oranlardaki şekli dolamit adını alır. CaCo3.MgCo3 bileşimindeki dolamitte CaCo3 %56, MgCo3 ise %44 oranında yer alır.

Doğada büyük kayalar şeklinde bulunan bir mineral olan dolamit, birincil oluşum alanlarında çökerek oluşmuştur. Buna karşın ikincil alanlarda oluşan dolamitler de vardır. Bunlar birincillerden saf, poröz ve yumuşak olmayışları ile ayrılırlar.

Magnezit gibi dolamitten de ateşe dayanıklı tuğlalar üretilir. Akçini çamurunda da aynı CaCo3’ın kullanıldığı şekilde kullanılan dolamit ile dolamitli akçini çamurları elde edilir. (Arcasoy, 1983:19–20).

Ülkemizde Balıkesir, Gaziantep, Hatay, İçel, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Konya, Muğla, Zonguldak illerinde dolamit yatakları mevcuttur. Dolamit saf haldeyken renksiz ama genellikle pembe, kirli beyaz bazen kahverengi ve beyazdır. Doalmit çini çamur reçetesine %10 - %20 oranında girer ve çiniciler dolamiti tebeşire tercih ederler.