Yarı Yaş (Plastik) Şekillendirme

Çamurun plastik kıvamdayken yani nem oranı %15–18 iken yapılan şekillendirme işlemine denir. Bu metotla, çamura istenen her şekli verebilme ihtimali oldukça fazladır. Bundan dolayı çini sektöründe en çok kullanılan ve tercih edilen şekillendirme yöntemidir. Bu yöntemde, kullanılan çamurun mutlaka havasının alınması gerekir. Çamurda sinterleşme gerekmeyen durumlarda bu havanın alınmasında çok hassas olunmasına gerek olmamakla birlikte, sinterleşme gereken çamurlarda % 100’e yakın bir oranda alınmalıdır. Bu işlem vakum pres yoluyla yapılır (Tanışan ve Mete, 1986:79).

Çamurdaki hava eğer alınmaz ise mamulün fırınlanması ve pişirimde içindeki havadan dolayı patlamalar meydana gelebilir. Plastik şekillendirme, çinicilik sektöründe genellikle el ile yapılır. Kullanılan araç ve gerece göre 3’e ayrılır.

2.10.2.2.1.Sıvama (Şablon)

Sıvama yöntemi; plastik kıvamda hazırlanmış bir çamurun belirli bir satıh üzerine sıvanması sonucu, dairesel şekilde imal edilen mamuller için uygulanan bir yöntemdir. Tabak, kâse gibi mamullerin üretiminde alçı kalıplar kullanılır. Fitler presten çıkmış ve vakum presten geçirilmiş olan çamur, üretmek istediğimiz mamul ün şeklinde yapılmış alçı kalıp üzerine yayılmasıyla oluşturulur. Birimde görevli olan kişiye şabloncu, yardımcısına kündeci adı verilir.

Şekil 6: Çamurun havasının alınması ve top haline getirilmesi (Bayrak, 2006:122)

Vakum presten çıkarılan çamur, şekillendirmenin yapılacağı şablon haneye getirilir. Şekillendirme işlemi kündecinin, vakumlu çamuru biraz yoğurarak, üretilecek mamul ihtiyacına göre top şeklinde parçalar haline getirmesiyle başlar. Bu parçalara künde denir. Şabloncu alçı kalıbı torna üzerine yerleştirir.

Torna üzerine yerleştirilen kalıbın merkezde olması sağlanır. Daha sonra şabloncu kündeyi alır, dönmekte olan kalıp üzerine çarpar. Çamur şabloncu tarafından elle kalıp üzerine yayılır. Dolayısıyla çamur kalıp yüzeyindeki şekli alır. İç kısmı şekillenmiş olan mamulün dış yüzeyinde torna sehpasına monte edilmiş ve sadece aşağı yukarı hareket edebilen bir bıçak kullanılır. Bıçak istenilen şekle göre oluşturulmuştur. Şabloncu kalıbın üzerine çamuru tamamen yaydıktan sonra bıçağı indirir ve fazla çamuru alır. Aynı zamanda mamulün üst yüzeyi de şekillenmiş olur. Bu esnada çamurun bıçakta kalmaması ve pürüzler oluşmaması için bıçağın yanında az miktar su verilir. Kalıp kenarında biriken çamurlar da düzgün bir parça ahşap ile alınır. Şabloncu kalıbı çıkartıp rafa kaldırır. Başka bir kalıp torna üzerine yerleştirilir.

Tornada şekillenmiş kalıbın rafta bekletilmesinin sebebi alçının çamurun suyunu emmesi ile mamulün kurutulması içindir. Rafta 3-5 saat bekleyen, alçı kalıp üzerinde şekillenmiş parçanın çatlamaması için, yine aynı kıvamda yumruk büyüklüğünde bir çamur ile gevşetme yapılır. Gevşetme işlemi şöyle tanımlanabilir; kalıp üzerindeki şekillenmiş çamur parçası sürekli suyunu kaybetmekte, küçülmeden dolayı gerilmektedir. Meydana gelen su kaybı, kalıbın kenarlarında daha az ve merkeze doğru daha fazladır. Dolayısıyla bir müddet sonra kalıp üzerideki parça gerildiği noktadan çatlama yapar. Bunu engellemek için kündeci, eline yumruk büyüklüğünde bir çamur parçası olarak kalıbın kenarındaki kısımlara yapıştırıp çekmek suretiyle çamurun kalıptan ayrılmasını sağlar. Bu nedenle parça gerilmekten bir süre kurtulur ve bu durum çatlamayı engellemiş olur. gevşetilmiş parça 2-3 saat sonra tekrar gevşetilir ve kalıp üzerinde bekler. Sonra kalıptan alınır, kurumaya terk edilir. Sıvama tekniğinde, iç ve dış bükey olmak üzere iki çeşit kalıp kullanılır. Ve bu tekniğe içten sıvama ve dıştan sıvama yöntemi adı verilir. İçten sıvamaya örnek kase, dıştan sıvamaya örnek ise tabak kalıplarıdır.

2.10.2.2.2. Çark Yöntemi İle Şekillendirme

Şekil 8: Ayaklı Torna ve Elektrikli Torna (Bayrak, 2006:124)

Şekillendirme işleminin asıl sanatsal boyutu, çark ile yapılan şekillendirmedir ve bu işlemi yapan ustaya çarkçı denir. Yardımcısı ise kündecidir. Plastik çamur çark hane bölümüne getirildikten sonra, kündeci tarafından tekrar yoğrulup künde haline getirilir.

İşlem sırasında çarkçı tornanın başındadır. Kündeci hazırladığı çamuru çarkçıya verir ve usta merkezde dönmekte olan tornaya kündelenmiş olan çamuru çarpmak suretiyle yapıştırır. Dönmekte olan çamurdan, avuç içi ve parmaklar yardımıyla, öncelikle silindir oluşturulur. Daha sonra istenen formlarda, simetrik olmak kaydıyla şekillendirmeye geçilir.

Şekil 10: Dip alma aşamaları 1 (Bayrak, 2006:125)

Şekillendirme işlemi tamamlandıktan sonra tornadan alınan form, hava şartlarına göre 1 – 5 gün bekletilip uygun kıvama gelince, ayak kısmı yukarı gelecek şekilde önceden hazırlanmış torna üzerindeki kalıba yerleştirilir. Namlu adı verilen, (yeni adı ile dip alma aletleri) ucu kıvrık, metal bıçaklar yardımı ile ayak kısmı oluşturulup, üzerindeki pürüzleri de giderilen mamul kuruma işlemi için beklemeye alınır.

2.10.2.2.3. Tap Tap Şekillendirme

Makine teknolojisinin olmadığı dönemlerde, düzgün satıhlı, köşeli ve ya köşesiz mamullerin üretilmesi için kullanılan bir yöntemdir. Günümüzde pek kullanılmamakla beraber oldukça etkili bir şekillendirmedir.

Tap tap şekillendirme de sunta, tahta, m.d.f. veya alçıdan yapılmış kalıplar, üreteceğimiz mamulün formuna uygun olarak dizayn edilir. Plastik kıvamdaki çamur, düzgün bir yüzeye oturtulup, içine ince bez (Amerikan Bezi) serilen kalıba elle yerleştirilir ve kalıbın her tarafına özellikle keskin köşelerine eşit şekilde yayılması için herhangi bir tokmak veya çıplak el ile tap tap sesi çıkartılarak dövülür. Çamurun çıkardığı bu sesten dolayı yöntem bu ismi almıştır. Çamur iyice dövüldükten sonra gergin bir misine teli ile çamur fazlası kesilir. Daha sonra kalıp ters çevrilip ve kalıp kaldırılır ve çıkan parça kurumaya alınır.